زبان باختری

زبان بلخی یا باختری بر باور بعضی مورخین خواستگاه زبان فارسی امروزی است; که در سده‌های یکم تا نهم میلادی در سرزمین باستانی بلخ، در شمال خراسان باستان (افغانستان ۲۷۰ ساله امروز) کنونی رایج بود. تا سال ۱۹۵۷ اثری از زبان بلخی در دست نبود. در این سال باستان شناسان فرانسوی کامیاب (الموفق) شدند نوشتاری (ال کتیبه) را در سرخ کوتل (واقع در بغلان) از این زبان به دست آورند. این کتیبه از زیارت است که به دستور کانیشکا (سال جلوس ۱۲۰ یا ۱۲۵میلادی) پادشاه بزرگ کوشانی ساخته شده‌است. این کتیبه با الفبای تخاری در ۲۵ سطر نوشته شده.[3] باختری ارتباط نزدیکی با سغدی و خوارزمی، نسبت به سکایی دارد.[4]

بلخی
زبان بومی درباختر
منطقهآسیای میانه
دوره۳۰۰ پیش از میلاد – ۱۰۰۰ پس از میلاد[1]
الفبای یونانی
خط مانوی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹xbc
فهرست لینگوییست
xbc
سنگ‌نبشته رباطک به زبان باختری، از دوران کانیشکا، امپراتور کوشانی. در کتیبه، زبانی که کتیبه به آن نوشته شده‌است تحت عنوان αριαο ‏(ariao، «آریایی») ذکر شده‌است.[2] پایگاه باستان‌شناسی سُرخ‌کوتَل در استان (الولایت) بغلان، سدهٔ دوم میلادی، موزیم ملی در کابل.

زبان بلخی از زبان‌های ایرانی شرقی[5] و از شاخهٔ شمال شرقی بود که مردم باختر یا تخارستان در دوره‌های کوشانیان و یفتلیان بدان سخن می‌گفتند. این زبان با زبان‌های ایرانی میانهٔ سغدی، خوارزمی، و پارتی پیوند نزدیکی دارد.

الفبای باختری بر اساس الفبای یونانی بوده‌است. علاوه بر ۲۴ حرف یونانی، باختری‌ها با تغییر دادن حرف رو (Ρ) یک حرف جدید به نام شو (Ϸ) نیز که نمایندهٔ صدای /ش/ بود به این الفبا اضافه کردند. دو حرف پسی (Ψ) و کسی (Ξ) در نوشتن زبان باختری بدون استفاده بودند، ولی احتمالاً برای نوشتن اعداد (همانگونه که در یونانی به کار می‌رود) به کار می‌رفتند.

زبان بلخی در ناحیه‌ای تکلم می‌شده‌است که نخستین پارسی‌سرایان در تاریخ ادب پارسی از آنجا برخاسته بودند، بنابراین وجود وام‌واژه‌های بلخی در زبان فارسی طبیعی است (گرچه از بین زبان‌های ایرانی شرقی، زبان سغدی تأثیر بیشتری روی فارسی داشته‌است). واژه‌های فارسی «ملخ»، «خدیو»، «خزان»، «لهراسپ»، فعل «الفختن» (یا «الفغدن»)، و نیز احتمالاً واژهٔ «فلاخن» ازجمله وام‌واژه‌های بلخی در فارسی‌اند.[6]

آثار باقی مانده از این زبان شامل سکه‌ها، مهرها، کتیبه‌ها و دست‌نوشته‌ها است. در دهه ۱۹۹۰ میلادی انبوهی از اسناد بلخی کشف شد که در میان آن‌ها بخش عمده‌ای از نامه‌های بلخی به واسطه ارائه آگاهی‌های تازه دربارهٔ این زبان از اهمیت چشمگیری برخوردارند. این نامه‌ها غالباً بر روی چرم و پارچه نوشته شده‌اند.

پانویس
  1. "Bactrian". The LINGUIST List. Multitree: A digital library of language relationships. Retrieved 29 March 2013.
  2. دانشنامه ایرانیکا، سرواژهٔ "IRANIAN IDENTITY ii. PRE-ISLAMIC PERIOD"، نوشتهٔ گِراردو گنولی (GHERARDO GNOLI)
  3. محسن ابولقاسمی-تاریخ زبان فارسی- ص 126
  4. Compendium Linguarum Iranicarum, Rudiger Schmitt, p170
  5. Compendium Linguarum Iranicarum, Rudiger Schmitt, p165
  6. محمود جعفری دهقی، امیر عمادالدین صدری، «وام‌واژه‌های بلخی در پارسی نو»، زبان‌شناخت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شمارهٔ دوم (پاییز و زمستان ۱۳۹۰)، ص ۳.

منابع
  • احمدعلی کُهزاد (۱۳۲۲ ه‍.خ). «تاریخ ادبیات افغانستان» (PDF). بنیاد فرهنگی کُهزاد، در تارنمای آریایی. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱. کاراکتر zero width joiner character در |سال= در موقعیت 7 (کمک); تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
  • N. Sims-Williams (نیکلاس سیمز ویلیامز). «BACTRIAN LANGUAGE (زبان باختری)». دانشنامه ایرانیکا. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱.
  • «ایرانی (زبان)». لغتنامه دهخدا. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱.
  • زبان و ادبیات ایران باستان، زهره زرشنای

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.