زبان لکی

دهخدا در مورد لک‌ها می‌گوید: «کردهای لک در لرستان ساکن و خوش‌هیکل و تنومندند. رنگ آن‌ها گندمی و مویشان سیاه یا خرمایی تیره است.» همچنین در مورد لهجه لکی می‌نویسد: «لهجه‌ای از زبان کردی که مردم هرسین و توابع بدان سخن گویند.»[9] دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نیز، لکی را لهجه‌ای از زبان کردی دانسته‌است.[10] برخی از زبانشناسان لکی را در شاخه کردی جنوبی طبقه‌بندی کرده‌اند.[11][12][13][14][15][1][16][17][18] ژویس بلو معتقد است که گروه جنوبی زبان کردی از تعداد زیادی گویش‌های ناهمگون تشکیل شده که از این بین می‌توان به گویش کرمانشاهی، گویش سنجابی، گویش کلهری، گویش لکی، گویش لری (متعلق به پشتکوه) و غیره اشاره کرد.[19] اما به تازگی برخی از زبانشناسان رویکرد جدیدی را در این مورد آغاز کرده‌اند که دربارهٔ این‌گونه طبقه‌بندی ابهام دارد.[20] فرامرز شهسواری زبان لکی را یک شاخه مستقل زبان‌های ایرانی در گروه شمال غربی و جدا از کُردی و لُری می‌داند.[21]محمد دبیر مقدم در کتاب رده‌شناسی زبان‌های ایرانی لکی را به عنوان زبانی مستقل و جدا از کُردی و لُری طبقه‌بندی کرده‌است.[22]

گویش‌های جنوبی کردی شامل تعداد زیادی لهجه‌های منفرد و متفاوت[23] نظیر (کرمانشاهی، کلهری، لکی[24] ،سنجابی،[25][26] فیلی[10][26]) در استان‌های کرمانشاه، کردستان، ایلام و لرستان در غرب ایران و نیز در شرق عراق می‌باشند.[25]

برخی از منابع زبان‌شناسی لکی را در شاخه زبان‌های کردی از شاخه زبان‌های ایرانی‌تبار غربی قرار داده‌اند.[9][10][27][28][29][30][31][32][33][34][35][36] ویلیام فرالی لکی را شاخه‌ای از زبان لری می‌داند.[37]

برخی معتقدند ساختار اصلی دستوری و افعال لکی «همانند دیگر لهجه‌های کردی» در زمره زبان‌های شمال غربی ایرانی قرار می‌گیرد. این ارتباط همچنین با مشاهده بقایای ساختار کنایی (ارگاتیو) در لکی تصدیق می‌شود. در گویش لکی مانند هورامی[38] ولهجه اردلانی[38] و کرمانجی ویژگی ارگاتیو مشاهده می‌شود، بنابراین زبان لکی شبیه به کردی و از لری متفاوت است.[39][40] حمید ایزد پناه محقق لر، دربارهٔ زبان لکی می‌گوید که این زبان از لری متفاوت است؛ لکی مربوط به پهلوی اشکانی است و لری مربوط به فارسی هخامنشی می‌باشد و لکی را همان شعر فهلوی[41] دانسته‌است.[42] لکی در دسته شمال غربی زبان‌های ایرانی قرار دارد و چون لری در شاخه جنوبی زبان‌های ایرانی قرار دارد. می‌توان گفت لکی در دسته زبان لری قرار نمی‌گیرد و پیوند ۸۰ درصدی با لری خرم‌آبادی را می‌توان در حضور بیشینه طوایف لک ایران در شهر خرم‌آباد دانست.[17][43][44] این که ۷۰ درصد واژه‌های لکی و زبان فارسی و ۶۹ درصد با لری شمالی و ۷۸ درصد با لری خرم‌آباد یکی است، به گفته فرامرز شهسواری دلیل صریحی است که زبان لکی کاملاً از لُری و کُردی جداست و مشابهت‌ها به دلیل همجواری جغرافیایی است:

«به‌طور تقریبی، انواعی که بین ۸۰–۹۰ درصد تشابه واژگانی دارند، ممکن است به یک زبان واحد تعلق داشته باشند یا نه. زبان‌های با بیش از ۹۰ درصد تشابه واژگانی معمولاً گویشهای یک زبان هستند.»[17][45]

حوزه گسترش لکی عبارت است از:[48][49]

• استان لرستان:

1. شهرستان سلسله (با مرکزیت الشتر)
2. شهرستان دلفان (با مرکزیت نورآباد)
3. شهرستان کوهدشت
4. شهرستان خرم آباد
5. شهرستان بروجرد

• استان کرمانشاه:

1. شهرستان هرسین
2. شهرستان صحنه
3. شهرستان کنگاور
4. شهرستان کرمانشاه

• استان ایلام:

1. شهرستان چرداول (بخش هلیلان)
2. شهرستان دره شهر

• استان همدان:

1. شهرستان نهاوند
2. بخش‌هایی از جنوب غربی استان همدان

• بخش‌هایی دیگر از طوایف لک در کردستان عراق، کرکوک و خانقین سکونت دارند. در کردستان عراق تعداد گویشوران لک بیشتر از ایران است.[49]
• گروه‌های زیادی از لک‌ها در طول تاریخ از مناطق خود کوچانده و تبعید شده‌اند از جمله گروهی که ساکن شمال ایران هستند و به کردهای تبعیدی معروفند و گروهی دیگر که توسط عثمانی‌ها به اطراف آنکارا (شهر هایمانا یا هیمنا) کوچانده شدند به لک‌های «شیخ بزینی» یا کردهای هیمنه‌ای معروفند که هنوز فرهنگ و هویت خود را کمابیش حفظ کرده‌اند.
• معمولاً لک‌های جنوب استان همدان لر دانسته می‌شوند.

در تاریخ‌های گذشتگان از جمله تاریخ گزیده نوشته حمدالله مستوفی از شانزده ولایت به عنوان کردستان یاد شده‌است. حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری نخستین کسی بود که اسم کردستان و شانزده ولایت آن را آورده‌است: «کردستان و آن شانزده ولایت است و حدودش به ولایات عرب و خوزستان و عراق عجم و آذربایجان و دیاربکر پیوسته‌است. آلانی، الیشتر، بهار، خفتیان، دربند، تاج خاتون، دربند رنگی، دزبیل، دینور، سلطان آباد، چمچمال، شهر زور، کرمانشاه (قرمیسین) هرسین، وسطام.»[50]

در اسناد تاریخی قرن شانزده میلادی نیز طوایف لک را بخشی از طوایف کرد می‌دانند نظیر کتاب شرفنامه شرف‌خان بدلیسی که به فارسی نوشته شده‌است.

• بخش‌هایی دیگر از مردم قوم لک در کرکوک و خانقین عراق سکونت دارند. در عراق تعداد گویشوران لک را بیشتر از ایران حدس زده‌اند.[32]

طوایف استان لرستان خود سه بخش اصلی هستند، لر بختیاری، لر بالا گریوه‌ای یا خرم‌آبادی، و لک. لک‌ها را پشتکوهی نیز می‌خوانند که ساکن بخش‌های شمالی لرستان هستند.

با این حال دکتر پرویز ناتل خانلری زبان لری و بختیاری را هم‌خانواده با کردی می‌داند.[33] در کوهستان بختیاری و قسمتی از مغرب استان فارس ایل‌های بختیاری و ممسنی و بویراحمدی به گویش‌هایی سخن می‌گویند که با کردی خویشاوندی دارد، اما با هیچ‌یک از شعبه‌های آن درست یکسان نیست، و میان خود آن‌ها نیز ویژگی‌ها و دگرگونی‌هایی وجود دارد که هنوز با دقت حدود و فواصل آن‌ها مشخص نشده‌است. اما معمول چنین است که همه گویش‌های بختیاری و لری را جزو یک گروه بشمارند.[33]

یکی از مشکلات این زبان، عدم تدریس آن در مراکز علمی است. از آنجا که زبان لکی دارای یک رسم‌الخط استاندارد لکی نیست، آموزش این زبان در مناطق لک‌نشین تاکنون عملی نشده‌است.[51]

یک سال پس از ثبت زبان لکی، در جلسه‌ای که توسط تنی چند از زبانشناسان در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۹۷ در استان لرستان تشکیل شد، قرار شد در آینده‌ای نزدیک رسم‌الخطی واحد برای زبان لکی معرفی شود.[52]

لکی به عنوان زبانی قدیمی از طرف سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جمهوری اسلامی ایران در جلسهٔ روز ۱۰ مرداد ۱۳۹۶ خورشیدی، به عنوان اثری ملی در حوزهٔ میراث ناملموس به در خواست لرستان ثبت شد.[53]

ثبت زبان لکی به عنوان یک زبان مستقل و جدای از زبان کردی واکنش منفی وتندی را از طرف برخی از کردهای ایران و عراق در پی داشت و باعث شد دانشجویان دانشگاه مهاباد طی نامه‌ای از سازمان میراث فرهنگی تقاضا کنند از این تصمیم صرف نظر کند. احزاب کرد اپوزسیون ایران هم آن را آسمیلاسیون و تفرقه افکنی در بین کردها قلمداد کردند.[54]

• اُ (مثل اردک) از لری وارد لکی شده‌است و برخی از لک‌ها این آوا را ندارند (لرها معمولاً «آ» را به «ۆ» تبدیل می‌کنند).

• گویش چهاردولی
• زبان کردی
• گویش‌های جنوبی کردی

پروژهٔ ویکی‌پدیا زبان لکی آزمایشی در ویکی‌مدیا انکوباتور موجود است.

• نمودار درختی زبان لکی در اتنولوگ