سقز

خانواده سقزی در دوران پهلوی اول

براساس آمار ارائه‌شدهٔ سال ۱۳۹۵ شهرستان سقز دارای جمعیت ۲۲۶ هزار نفر بوده و مرکز این شهرستان با جمعیت ۱۶۵۲۵۸ تن، یکی از پرجمعیت ترین شهرهای استان کردستان است.[25] زبان و گویش مردم این شهر، کردی سورانی است. علی‌رغم مهاجرت اهالی روستاها در سنوات قبل به مرکز شهر اما با تغییرات حاصل در روستاهای خوش‌آب‌وهوا و ایجاد و احداث راه‌های آسفالتهٔ روستایی و برق‌کشی و مخابرات و گاز و دیگر امکانات، تمایل مردم به سکونت در روستاها بیشتر شده‌است.

همچنین در دهه های گذشته تعداد زیادی از جمعیت این شهر به دلایل مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به شهرهای دیگر کردستان، ایران و نیز خارج از کشور مهاجرت نموده اند. در سالهای بعد از جنگ جهانی دوم نیز بیشتر جمعیت یهودی محلات یهودی نشین این شهر به اسرائیل و آمریکا مهاجرت کردند[26].

مردم سقز پیرو دین اسلام و اهل سنت و جماعت در فروع دین شافعی و در اصول دین اشعری مذهب هستند. همچنین در گذشته عده ای یهودی ساکن این شهر بوده اما آنان یا مهاجرت کرده یا مسلمان شده و ماندگار شده‌اند.[27]

در فاصله ۵ کیلومتری شمال شهر،شهرک صنعتی قهرآباد قرار گرفته است که بیش از ۷۰ واحد فعال همانند کارخانهٔ قند محمدی، کارخانهٔ کیک آسو، کارخانهٔ آب معدنی کیمیا، کارخانهٔ لبنیات پرشنگ، کارخانهٔ روغن موتور شیما نول، کارخانهٔ فیلتر خودرو ایزیرتا، و کارخانهٔ لامپ کم‌مصرف در آن به کار تولید مشغول می باشند و نزدیک به ۵۰ واحد نیمه فعال یا غیر فعال نیز در آن مستقر هستند. در سال های اخیر با توجه به استقبال سرمایه گذاران جهت راه اندازی واحدهای تولیدی جدید نیاز برای احداث شهرک های صنعتی جدید در این شهر افزایش پیدا کرده است و مسئولین مربوطه در حال بررسی این موضوع می باشند[30][31].

بازار مشهور به یهودی‌های سقز در سال ۱۳۹۲

بازار در این شهر نقش محوری دارد و یکی از ارکان اصلی این شهر در محل کنونی است. بازار سقز از چند بخش و راسته تشکیل شده که براساس کالاهای عرضه‌شده و فروشندگان تقسیم‌بندی شده‌اند.

از میان این بازارها می‌توان به «بازار بالا» که محل عرضهٔ کالاهای لوکس است، همچنین «بازار پایین» که محل عرضهٔ کالاهای سنتی مانند پارچه، لوازم عروسی و اقلام کشاورزی است اشاره کرد. در کنار این دو بخش بزرگ، چند بخش دیگر هم وجود دارد، مانند بازار یهودی‌ها (که هم‌اکنون محل کار خیاطان مسلمان است) و قازاخانه (معروف به «شیطان‌بازار») که امروزه به‌طور گسترده‌ای مورد بازدید مسافران قرار می‌گیرد[32][33].

مجموعه این بازار قدیمی در مرکز اصلی شهر قرار گرفته و با توجه به احداث مراکز تجاری در مجاورت آن به یکی از مراکز تجاری اصلی شهر تبدیل شده است[34][35].

سالانه هزاران گردشگر برای خرید و بازدید از بازار بزرگ سقز بار سفر می‌بندند و به این شهر می آیند. هرچند امروزه کمتر می‌توان اثری از بازار اصلی و کهن شهر یافت ولی با توجه به آثار باقیمانده از کاروانسرای تاجوانشیر، می‌توان به ارزش و اهمیت این بازار در دوران پیشین، پی برد. راسته‌های بازار، تنها میراث برجای‌مانده از این مجموعه‌ی تجاری است که در ده سال اخیر، از لحاظ معماری تغییرات کلی را در خود دیده است[36][37]

در حال حاضر بازار سقز به عنوان قطب پارچه ایران شناخته شده است و این بازار به عنوان یکی از قطب‌های اصلی توزیع پارچه، پوشاک و روسری در منطقه و ایران مطرح است و هم اکنون بیش از ۵۰۰ مغازه و پاساژ پارچه و پوشاک فروشی بویژه پارچه لباس کردی زنانه در مجموعه مغازه ها و پاساژهای گذر ابریشم، پشت بازار روز (قزاق خانه)، راسته اردلان، بازار بالا و زیرگذر آزادی مشغول فعالیتند[38][39].

این شهر دارای یک شهرداری مرکزی و سه ناحیهٔ مدیریتی شهرداری است. شهردار توسط شورای شهر تعیین می گردد.[50]. همچنین این شهر دارای یک منطقهٔ شهرداری بوده که دارای معاونت‌های حمل و نقل، شهرسازی و عمران می‌باشد[51].

شهر سقز در گذشته در دشتی در جنوب‌باختری شهر فعلی قرار داشت که اکنون به "کهنه سقز" یا "سقز کهنه" معروف است. شهر فعلی نخست در اطراف بازار به‌وجود آمد و قدیمی‌ترین محله، همان محلهٔ «بازار شهر» است. در دهه های اخیر مناطق مختلف شهر، بسیار گسترش پیدا کرد. امروزه موقعیت طبیعی و نحوهٔ استقرار شهر در دشتها و دامنهٔ ارتفاعات و رودخانه‌ای که از کنار آن جاری است، سقز را از شهرهای دیگرِ استان متمایز کرده‌است.
محلّات امروزیِ شهر:

نمایی از پارک ساحلی کوثر سقز

نمایی از پارک شهر سقز فروردین ۱۳۹۲

نمایی از بلوار انقلاب

پارک‌ها

ازجمله پارک‌های این شهر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

سقز شهر پرترددی است بطوریکه ازدحام جمعیت شهری و روستایی در طول روز از طرفی و قرار گرفتن در مسیر اصلی تردد مسافران از جنوبغرب به شمالغرب ایران و نیز از نقاط مختلف کشور به بازارهای مرزی و همین‌طور بافت شهری متراکم با خیابانهای کم عرض در مرکز شهر باعث ترافیک سنگینی در طول روز بخصوص ساعات پایانی روز می‌شود. بلوار کردستان، بلوار شهید بهشتی، بلوار وحدت، بلوار هفت تیر، بلوار حافظ، بلوار ارتش، بلوار جمهوری، خیابان امام، خیابان معلم، پل هوایی از پر ترافیکترین معابر سقز است.[52]

در سنوات گذشته فرماندار وقت شهر در جلسه شورای ترافیک که در فرمانداری تشکیل شد بیان کرد با پیش‌بینی نصب ۲۱ دوربین مدار بسته، رصد مشکلات مسیرهای بین شهری و انعکاس آن به ادارات مربوط استان و اصلاح هندسی تقاطع‌های سطح شهر، بررسی و پیش‌بینی زیر گذر و روگذر، اعمال محدودیت‌های ترافیکی برای تسهیل دررفت‌وآمد مردم به ویژه در محلات مرکزی و تجاری شهر و تشکیل کمیته فنی برای بررسی مسائل به صورت کارشناسی از جمله مواردی است که در دستور کار این شورا است.[53]

شهرداری و شورای ترافیک این شهر به دلیل وجود نیاز ترافیکی این شهر اقدام به احداث تقاطع غیر همسطح در بلوار کردستان کرده‌اند. تقاطع غیر همسطح بلوار کردستان با طول ۴۵۰ متر عرض ۱۶/۲۰ متر ارتفاع ۸/۵۰ وبا اعتبار اولیه ۶۵ میلیارد ریال از منابع داخلی شهرداری سقز احداث می‌شود.[54]

خیابان های شهر

مراکز خرید شهر[55]

در سقز از زمان های بسیار دور هنر نمایش و تئاتر از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است و برگزاری سالیانه جشنواره تئاتر کردی در این شهر مؤید این موضوع می باشد. جشنواره تئاتر کردی سقز مهم‌ترین جشنوارهٔ تئاتر مناطق کردنشین ایران بوده که از سال ۱۳۷۸ تاکنون، در آذر ماه هر سال و در این شهر بطور مستمر برگزار می‌گردد. از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۹۸ شمسی ۱۶ دوره از این جشنواره برگزار شده‌است. این جشنواره توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود و هر ساله گروههای مختلف تئاتر از ایران، اقلیم کردستان عراق و ترکیه در آن شرکت می نمایند[56][57].

از صدها سال قبل هنر خوشنویسی در بین مردم سقز نهادینه بوده و آثار ذیقیمتی از هنرمندان خوشنویس در این شهر به جای مانده است که قرآن شیخ حسن مولان آباد با خط استاد ملا رسول در قرن یازدهم هجری قمری نمونه بارز آن است[58]. از هنرمندان سرشناس معاصر این رشته هنری در این شهر می توان ملک الکلام مجدی و پسرش عبدالحمید ملک الکلامی مشهور به امیرالکتاب[59]، محمد پوریان، محمد صابر صابر، فخرالدین علی نژاد، محمد امین بی نیاز، شهرام شمسی، اسعد قدیمی و دهها هنرمند دیگر در سطوح فوق ممتاز و استادی نام برد[60][61][62]

در سقز دوستداران هنر نقاشی بسیار بوده و بیش از دهها هنرمند همانند ناصر فیض الله بیگی[63] ایرج آقائی و کمال طاطایی[64]، بطور حرفه ای در زمینه نقاشی فعال بوده و نمایشگاههای متعددی را برگزار نموده اند[65][66][67].

دشت کهریزه

در این شهر شهرداری از قدیم‌الایام از پیکره ها و مجسمه های مختلفی مانند مجسمه های نوستالژیک دیو و پری در پارک شهر و مجسمه عقاب در میدان عقاب استفاده میکرده است و امروزه نیز از مجسمه های مختلف که کار اساتید برجسته مجسمه سازی سقز مانند مسعود رحیمی هستند استفاده نموده است. مجسمه سواره ههلپهرکێ از آثار ماندگار و فاخر مسعود رحیمی می باشد[68][69].

در شهر سقز گروهها و اساتید متعدد موسیقی در حال فعالیت بوده و آثار ماندگاری را بخصوص در زمینه موسیقی کردی خلق و منتشر نموده اند. هنرمندانی مانند رشید فیض نژاد، عطا خان سعید منصور، برادران زی زی، محمد ناهید، آزاد میرزاپور، علی عابدی، بهنام طاهری، ثنا برزنجی، ژینا نصیری، پیمان شیخ الاسلامی، سیروان رضا زاده، مهرداد میرزاپور، پیمان شیخ الاسلامی و دهها خواننده و نوازنده دیگر از جمله هنرمندان این شهر می باشند[70][71][72].

شعرای نامدار اهل سقز که به زبان های کردی، فارسی و عربی اشعار خود را سروده اند و مجموعه های اشعار آنها چاپ و منتشر شده اند عبارتند از ملا عبدالکریم صائب، ملا هیبت، ملا غفور دباغی، ملا علی سعدی، شیخ نافع مظهر، ژیلا حسینی، شلیر رشیدی، عمر صالحی صاحب، رحیم لقمانی، صالح سوزنی، نامو، هه ژان بابامیری، ملک الکلام مجدی، شیخ حسن مولان آباد، شیخ رئوف ضیائی، فیروز عبداللهی نویسنده کتابهای کودکان و شاعران بسیار دیگر که این عرصه از هنر و فرهنگ فعالیت می کنند[73][74][75][76]. عمر فاروقی مورخ نامدار که کتاب تاریخ سقز و بسیاری آثار دیگر را منتشر کرده و کامل رشادی که سه جلد کتاب تاریخ تمدن کرد را چاپ و منتشر کرده از جمله نویسندگان و مورخین این شهر می باشند[77][78].

برده ریژان در ترجان

در این شهر هنرمندان جوان زیادی وجود دارند که در زمینه هنر هفتم سینما فعالیت می کنند. محمد فرج زاده و سامان حسین پور از جمله هنرمندان جوان اهل سقز هستند که در عرصه بین‌المللی در زمینه فیلم کوتاه و فیلم مستند موفقیت های متعددی را کسب نموده اند[79][80] [81][82][83].

این شهر تاکنون سه سینما داشته‌است: نخستین سینما توسط حاج عبدالله غفوری تأسیس شد و آپاراتچی آن مصطفی فرزاد نام داشت که به «سینما تلیس» مشهور شد. در پی یک آتش‌سوزی در اواسط دههٔ ۱۳۵۰ ویران شد و هرگز بازسازی نشد. سینمای مخروبه توسط تَلیس (گونی) دورگیری شده‌بود و مردم به این سینما، «سینمای تَلیس» می‌گفتند. محل فعلی پاساژ شهرداری و پاساژ عرفانی.

سینمای دوم، «سینما حافظ» نام دارد که به «سینما استقلال» نیز معروف است. این سینما در کنار گاراژ سیف‌الله‌خان و گاراژ کیخسروی قرار داشت؛ فعلاً ویران شده و قرار است در آینده، پس از بنای مجدّد و ایجاد واحدهای تجاری، سینما نیز مستقر شود. سومین سینما «سینما وزیری» یا «سینما آسیا» نام دارد که پایین‌تر از مدرسهٔ بوعلی («اندیشهٔ» کنونی) در میدان انقلاب قرار دارد که به‌دلیل عدم رسیدگی توسط مالک یا مالکین تا سال‌ها به مخروبه‌ای تبدیل شده‌بود. تا آنکه ارتباط میدان انقلاب با بلوار بهشتی برقرار شد و خیابان جدید بر روی مخروبه سینما آسیا قرار گرفت.

در سال‌های اخیر، تنها مکان نمایش عمومی فیلم، آمفی‌تئاتر ادارهٔ ارشاد بود. پس از سال‌ها سؤمدیریت دولتی در استفاده از این ظرفیت موجود و عدم تمایل و توان مدیران اداره ارشاد در رونق بخشیدن به این مکان، با واگذاری بخشی از آمفی‌تئاتر به بخش خصوصی در بیستم اسفندماه ۱۳۸۷ فعالیت این مکان به عنوان تنها سینمای شهر با نام سینما فرهنگ، از سر گرفته شد. [84].

این شهر در ۴۶ درجه و ۱۷ دقیقهٔ طول جغرافیایی و ۳۶ درجه و ۱۴ دقیقهٔ عرض جغرافیایی از خط استوا واقع شده‌است. ارتفاع آن از سطح دریا ۱٬۴۷۶ متر است و نسبت به تهران ۲۵ درجه و ۲۷ دقیقهٔ طول باختری فاصله دارد. در ناحیه‌ای کوهستانی و مرتفع بین ارتفاعات نامنظم رشته کوه زاگرس واقع شده‌است. در جنوب این شهر، کوه‌های «هیجانان»، و در باختر آن، کوه‌های «مَلقَرَنی» گسترده‌اند.[85]. شهر سقز از شمال به شهرهای تبریز و ارومیه، حدفاصل ۱۸۰ کیلومتری، از غرب به شهر بانه و اقلیم کردستان حدفاصل ۵۵ کیلومتری، از جنوب به سنندج و کرمانشاه، و از شرق به زنجان منتهی می‌شود.[86]

فاصله شهر سقز از تهران ۶۳۰ کیلومتر می‌باشد که با آسفالت شدن مسیر بیجار به قیدار به ۵۷۰ کیلومتر کاهش یافته‌است.

طبیعت حومه سقز در فصل بهار- جاده مریوان

سقز دارای آب و هوای معتدل کوهستانی بوده که زمستان‌هایش بسیار سرد و در برخی موارد دارای یخبندان می باشد. این شهر براساس داده‌های سازمان هواشناسی، یکی از سردترین نقاط شهری ایران است. یکی از پایین‌ترین دماهای ثبت شده در این شهر ۴۵- درجهٔ سانتی‌گراد بوده‌است. به گزارش سازمان هواشناسی جمهوری اسلامی ایران شهر سقز به همراه شهر بستان‌آباد که دمای ۴۶- درجه در آن به‌ثبت رسیده سردترین شهرهای ایران لقب گرفته‌اند[87].

در سال های اخیر تغییرات اقلیمی موجب دگرگونی در بارندگی های فصلی شده و میزان بارش باران در فصل های بهار و پاییز و بارش برف در زمستان نسبت به دهه های گذشته کاهش چشمگیری پیدا کرده است [88][89].

بارندگی های فصلی در این شهر و کوهستانی بودن آن منجر به جاری شدن رودها و چشمه های بسیاری در نقاط مختلف آن شده است.

بخشی از کوهستان چهل چشمه و بلندترین قله آن با همین نام در نزدیک روستای اسحاق آباد و کانعمت از توابع دهستان چهل چشمه غربی سقز قرار گرفته است[90].

سایر قلل عبارتند از:

سد لگزی در محدوده روستای آلکلو

دو رود بزرگ زرینه رود و سیمینه رود از مناطق کوهستانی سقز سرچشمه گرفته و به دریاچه ارومیه سرازیر می شوند. رودخانه زرینه رود دارای چهار سرشاخه اصلی می باشد. یکی از سرشاخه های اصلی زرینه رود با همین نام از کوهستانهای چهل چشمه و خورخوره سرچشمه می گیرد. یکی دیگر از شاخه های اصلی زرینه رود با نام چم سقز[91] از کوهستان های کیله شین سرچشمه گرفته و از وسط شهر سقز عبور می نماید و سرشاخه اصلی دیگر زرینه رود با نام رودخانه خورخوره نیز از کوهستان های منطقه خورخوره و تیلکوه سرچشمه می گیرد[92] و چهارمین سرشاخه زرینه رود با نام رودخانه ساروق از کوهستان های بین سقز و تکاب سر چشمه می گیرد. همچنین سرشاخه اصلی سیمینه رود از کوهستانهای بین سقز و بانه نزدیک روستای موسی سرچشمه می گیرد.

منطقه عبدالرزاق[93] طی مصوبه شماره ۲۹۰ شورای عالی محیط زیست مورخ ۱۳۸۶/۱۱/۱۲ با وسعت ۴۳۹۵۰ هکتار بعنوان منطقه حفاظت شده به مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته است. به هنگام بازدید از منطقه حفاظت‌شده عبدالرزاق، گونه‌های نادر و کمیابی دیده می شود که می‌تواند برای هر فرد گردشگری جالب باشد.[94].

شهر سقز در بین شهرهای کردنشین تنها شهر دارای سبک و سیاق کُشتی خود است[106][107] و دارای مشاهیر و قهرمانان ورزشی‌ای همچون عباس خاکی، حاج صابر نیلوفری، عبدالله مرادخانی، عبدالله چمن‌گلی، یوسف قادریان، سردار پاشایی، سامان پاشایی و مبین عظیمی است.

از دوران های بسیار قدیم ورزش باستانی در میان مردمان این شهر کهن مانند سایر شهرهای قدیمی ایران جایگاه ویژه داشته است و پهلوانانی مانند خلیفه صابر نیلوفری و سیدحسن زریان را در خود پرورانده است و در سالهای اخیر همایش ها و مسابقات منطقه ای و کشوری در سقز برگزار شده است[108][109]. در زمستان سال ۱۳۹۲، آزاد سی‌دوزی، جوان سقزی، در رشتهٔ پهلوانی رکورد جهانیِ میل را شکست و آن را به نام خود ثبت کرد و همینطور سلیمان ملکی در تیر ماه ۱۳۹۶ ودر سالن ورزشی ۲۰۰۰ نفره آبدرم سقز در زمان ۴ساعت و ۳۰ دقیقه موفق به جابجا کردن رکورد شنای باستانی ایران شد و موفق شد با تعداد ۷۰۰۰ شنا، رکورددار شنای باستانی ایران را بدست بیاورد[110][111]

ورزشکاران این شهر در رشته های مختلف رزمی مانند تکواندو، کاراته، کونگ فوتوآ و موی تای در دهه های اخیر در سطح ملی و بین‌المللی موفقیت های زیادی را به دست آورده و مدال های قهرمانی را کسب نموده اند. سیده اسرا هاشمی[112]، نیان شاه محمدی[113]، روناک حسین زاده[114] از جمله بانوان قهرمان رزمی کار سقز هستند. میلاد قادری کونگ فوکار قهرمان کشور، و سید کاوه حسینی[115]، بهنام بابامیری از جمله قهرمانان موی تای و آزاد مرتضایی و فواد برجوند از جمله قهرمانان ام ام آی کیک جیتسو [116][117]هستند. همچنین هیوا شاه محمدی از قهرمانان رشته جودو، مربی و داور بین‌المللی و رپیس کمیته داوران جودو ایران از نامداران اهل سقز در این رشته ورزشی می باشد[118][119]

به‌دلیل عدم امکانات لازم، به‌ویژه سالن سرپوشیده، ورزش والیبال معمولاً در فضای آزاد انجام می‌شد. این ورزش نخست در سال ۱۳۳۳ توسط افراد نظامی و غیربومی در زمین خاکی، دژبان پادگان نظامی ــ که در محل ساختمان قبلی آموزش و پرورش واقع در میدان قدس قرار داشت ــ انجام می‌شد.
سقز در ورزش والیبال همچنان موفق بوده و این موفقیت را مدیون افرادی همچون پیمان نیلوفری، جمال طهمورثی و خسرو علیمرادی است و همچنین افراد زیادی به توسعهٔ این ورزش و ترغیب نوجوانان و جوانان در سقز کمک کرده‌اند.

پناه‌گاهی به نام روش در تابستان ۱۳۸۸ با استفاده از منابع مالی مردمی کوهنوردان دوستداران ورزش کوهنوردی، در زمینی به مساحت ۶۲ متر مربع بنا شد. این بنا با استفاده از سازه‌های سیمانی مقاوم دارای ابعاد به طول ۹٫۵ عرض ۶٫۵ و ارتفاع ۲٫۴۰ می‌باشد. این پناه‌گاه در مسیر روستاهای سه‌رته‌که‌لتو، خه‌ایر، هیجانان، کس‌نزان در ارتفاع ۱۸۰۰ متری از سطح دریا واقع است. فاصلهٔ تقریبی از نزدیکترین روستا به جان‌پناه ۲ ساعت و ۳۰ دقیقه و از جان‌پناه تا قلهٔ کوه رووش حدوداً ۳۰ دقیقه می‌باشد. این پناه‌گاه دارای سرویس بهداشتی است که آب مصرفی آن توسط چشمهٔ مرمت‌شده تأمین می‌گردد. قله‌های قابل دسترسی این پناه‌گاه رووش و هه‌ماراو می‌باشند.

پروژهٔ فرودگاه سقز در سال ۱۳۸۵ شروع شد و به‌علل مختلف مانند کمبود بودجهٔ لازم، تکمیل آن به تاخیر افتاد. اما در سال ۱۳۹۹ با بازدید مسئولان بلند پایه ایران و اختصاص بودجه کافی برای تکمیل آن در سال ۱۴۰۰ برنامه ریزی شد[120][121]. این فرودگاه در مسیر سقز به مریوان و در جوار پادگان سپاه پاسداران شهرستان سقز است.