کردی کرمانشاهی
کردی کرمانشاهی (به کردی : کوردی کرماشانی) نام لهجه از کردی جنوبی است[1] که در شهر کرمانشاه در غرب ایران رواج دارد. البته این لهجه با توجه به خصوصیات مشترکی که با لهجهٔ قصری (لهجهٔ اهالی شهر قصرشیرین) دارد در کل به عنوان لهجهٔ قصری – کرماشانی شناخته می‌شود.[2][3][4][5][6][7][8][9]
| کردی کرمانشاهی | |
|---|---|
Default
| |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۳–۶۳۹ | sdh |
زبان کردی، یکی از زبان‌های غربی ایران است که به سه شاخهٔ اصلی شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم می‌شود. شاخهٔ شمالی، کرمانجی و شاخهٔ مرکزی، سورانی نامیده می‌شود.[10][11][12][13][14][15][16] کردی کرماشانی در شهر کرمانشاه تکلم می‌شود.
رواج زبان فارسی در غرب کشور، تأثیراتی بر روی زبان کردی کرمانشاهی گذاشته و لهجهٔ کردی کرمانشاهی دچار برخی تغییرات شده، اما هنوز اصالت کردی خود را حفظ کرده‌است.
تبارشناسی زبانی
- زبان‌های هندواروپایی
- زبان‌های هندوایرانی
- زبان‌های ایرانی
- زبان‌های ایرانی غربی
- زبان‌های ایرانی شمال غربی
- زبان کردی
- کردی جنوبی
- گویش کرمانشاهی
- کردی جنوبی
- زبان کردی
- زبان‌های ایرانی شمال غربی
- زبان‌های ایرانی غربی
- زبان‌های ایرانی
- زبان‌های هندوایرانی
نمونه یک متن ادبی
ئه‌و چێشته‌گ چۊ زانست له دیرووک توومار کریاێه ڕا و ئه‌نیشهێ ڕچه‌شکنه‌یل فهڵسه‌فه له سه‌دان ساڵ وه‌رجه زاین بۊیه. فهڵسه‌فه وه‌رجه سۆقرات، چاودێر زانسته‌یل سرووشتی بۊیه و کارێگه‌و کردار، باوهڕ، دین و ئاین خهڵک نێاشتێیه. وه سه‌ر ئێ بێ باێه‌خی‌یه‌وه له سه‌ره‌تاێ دامه‌زریان کوومهڵگایل شاری و ژیار به‌شه‌ری زۊنه، ته‌نانه‌ت وه‌رجه وه دی هاتن دینه‌یل گه‌ورا، به‌شه‌ر پهێ وه قۊلی و گرانی خێ (ئه‌خڵاق) و فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بیات واوه‌سه و پهێوه‌ندارێ بردۊد و ئاگا بۊ له ڕه‌وڵ گران ئێ فاکتۆره له ژیان خوهێ. وهێ جووره تۊه‌نیم بۊشیم، په‌ند پێشه‌نان وه‌رجه ده‌سه‌به‌نی ئهڕا زانسته‌یل و ته‌نانه‌ت بۊن فیلسووفه‌یل، بۊه و ژیاێه. به‌شه‌ر خاوه‌ن ژیار تۊه‌نسێیه خاس و گه‌ن له یه‌که‌و بکهێد و له رۊ ئه‌زموون و خاوه‌نداری له ئۆستووره و مه‌تهڵه‌یل زۊنه، واته و ده‌سته‌واژهێ ئه‌خڵاقی بسازێد. وه پاێهێ په‌خشانه‌یل دیرووکی ئهڕا یه‌کم جار ئه‌ره‌ستوو ده‌س کرده کوو کردن واتهێ پێشه‌نان، گ هۊچ لاپهڕهێگ له لێ وه ده‌س که‌س نهڕه‌سیه. ئوو هه‌رسهێ فره له فیلسووفه‌یل و ههڵبه‌ستوانه‌یل ئه‌و سه‌رده‌مه چۊ: ئه‌فڵاتۊن، ئاپۆلۆنیووس، ئۆرپیدس و... له ناو کارهیلێان چۊ به‌شێگ له ئه‌ده‌بیات، لهێ واته‌یله بردیانه کار، هۊچکامێان کارێگ تایبه‌ت له‌سه‌ر ئێ گه‌په نه‌کردن.[17]
یک نمونه شعر از شاعر معروف کرمانشاه، شامی کرماشانی
وڵم که
| شه‌ره‌ف کوشیا و وژدان جوانه‌مه‌رگ بی | وه بێ وژدانی حه‌ێرانم وڵم که | |
| وه ئه‌رواێ شه‌ره‌ف سه‌وگه‌ند، دائم | مه‌لوول مه‌رگ وژدانم وڵم که | |
| نه‌کرد که‌س ده‌عوه‌تم، خوه‌م بیمه مێمان | وه کار خوه‌م په‌شێمانم وڵم که | |
| وڵم که تا نه‌وه‌ێ که‌س پهێ وه ده‌ردم | دۆ سێ ڕووژێ ک مێمانم وڵم که | |
| وڵم که‌ی، یا نیه‌که‌ی ڕه‌حمی وه حاڵم | ته‌نم کردیده زندانم وڵم که |
نمونه یک شعر به کردی کرمانشاهی
بێستۊن
| ئه‌ر هه‌ێ بێستۊن سه‌ر به‌رز بێ باک | قامه‌ت که‌شیده تا ئه‌وج ئه‌فڵاک | |
| ئه‌ڕاخه‌مینی؟ پهێ کی خه‌مباری؟ | داخ کام ئه‌زیز وه سینه داری؟ | |
| تو مه‌هره‌م راز کام ده‌رده‌داری؟ | وه هجران کی وهێ ته‌ور خه‌مباری؟ | |
| راز کام ئاشق ها سینه‌ێ پاکد؟ | ئاود چۊ زه‌م‌زه‌م، کیمیاس خاکد | |
| سینه‌د جاێ تیشه‌ێ کام دڵنه‌وازه؟ | وه جاێ هه‌ر تێشه‌ش یه‌ێ دونیا رازه؟ | |
| وه زاهر بێ خه‌م وه دڵ ناڵانێ | فه‌رسووده وه زام ئوقده‌ێ ساڵانێ | |
| نیشانه‌ێ دیرین تاریخ مادی | رازدار ئه‌شق شیرین فه‌رهادی | |
| ئه‌و دو ناکامه وه لاێ تو مردن | راز ئه‌شقبازی وه تو سپڕدن | |
| شاهد ره‌نجه‌یل فه‌رهاد پاکی | وه زه‌رب تێشه، سینه سه‌د چاکی | |
| له‌وح ئفتخار گه‌نجینه‌ێ رازی | ئوستوار قامه‌ت سینهفه‌رازی | |
| قه‌رارگاێ شیرین شه‌ودێز سواری | ماواێ ئاشقان دڵ بێقه‌راری | |
| جاێ سه‌ێر و شکار نوو نه‌هاڵانێ | به‌هه‌یشت به‌رین کورده ماڵانێ | |
| سینه خراشیاێ تیشه‌ێ فه‌رهادێ | سرووشت ئه‌نه‌خورد خته‌ێ ئابادێ | |
| ئه‌ێ قوله‌ێ سه‌ربه‌رز ئه‌ڕام ئه‌زیزی | جاێ ده‌سه‌ڵات خه‌سرو په‌رویزی | |
| سه‌راود ئه‌سرین گریانه چه‌ود | وه لای گاماسیاو چۊ به‌یده‌و خه‌ود | |
| هێمان تووز خه‌م‌ها بان شاند | ئه‌ور دڵته‌نگی وارێد وه باند | |
| توای تا وه کێ خه‌مین بنیشێ | پهێ مرگ فه‌رهاد هه‌ر ئاخ بکیشێ | |
| سه‌ربه‌رز خه‌مین خوه‌م شه‌ریکدم | هامراز شه‌وه‌یل دڵ خه‌ریکدم | |
| هه‌م تو خه‌مینی هه‌م مْ خه‌مبارم | تو زه‌خمی تیشه مْ زه‌خمێ یارم |
تفاوت لهجهٔ کردی کرمانشاهی با لهجهٔ اردلانی (سنندجی)
در اینجا سعی شده به برخی تغییرات به وجود آمده و تفاوتهای لهجهٔ کردی کرمانشاهی در مقابل لهجهٔ کردی اردلانی (سنندجی) اشاره شود که در جدول زیر با چند نمونه از آن‌ها آشنا می‌شویم.
| کرمانشاهی | سنندجی | فارسی |
|---|---|---|
| هلوو | هه‌شتاڵوو | هلو |
| بچیم | بچین | برویم |
| بچم | بچن | بروم |
| خوه‌یشک | خوه‌یشک | خواهر |
| ئیوه | ئێوه | شما |
| تیوڵ | ته‌وێڵ | پیشانی |
| بچوو | بچۆ | برو |
| مل | مل | گردن |
| مناڵ | مناڵ | بچه |
| مه‌لوچِگ | مه‌لوچه‌گ | گنجشک |
| خه‌رووشک | که‌ورێشک | خرگوش |
| ڕوی | ڕێوی | روباه |
| چه ئۊشی | چه ئه‌یژێت | چه می‌گوید |
تفاوت مردمی
تفاوتهای بسیاری در کردهای کرمانشاهی با استفاده از منابع بیشتر و بهتر، دسترسی بیشتر به روش‌های کسب درآمد، داشتن موقعیت اجتماعی و همچنین میزان امکانات قابل توجه برای رشد و قرار گرفتن در بین کلانشهرهای ایران به عنوان عامل یک برنامه برای رشد و شکوفایی کلانشهر کرمانشاه و زبان کردی کرمانشاهی ایجاد شده‌است که می‌توان بازتاب آن را در فرهنگ کرمانشاهی دید.[19][20] کردی کرمانشاهی از جمله معتبرترین و با پرستیژترین لهجه‌های کردی در استان کرمانشاه است و انواع مختلفی از این لهجه در سطح شهر کرمانشاه صحبت می‌شود. اشعار پرتو کرمانشاهی و آهنگ‌های کردی شهرام ناظری به این لهجه خوانده می‌شوند.[21]
جستارهای وابسته
- زبان کردی
- کردی جنوبی
- کلهری
- لکی
- کرمانشاه
پانویس
- I. Kamandar Fattah, Les Dialectes kurdes méridionaux: étude linguistique et dialectologique. Louvain, Peeters, 2000, p. 55-62
- «بهادر، م. (۱۳۹۰). نحو کردی قصری بر مبنای دستور زایشی». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ آوریل ۲۰۱۵.
- فرهنگ کردی کرمانشاهی (کردی به فارسی)، علی‌اشرف درویشیان، تهران: نشر سهند، ۱۳۷۵
- رنجبر چقاکبودی، وحید (۱۳۸۸). دستور زبان کردی کرمانشاهی. کرمانشاه: طاق‌بستان. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۱۰-۱۴۷-۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک); پارامتر|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک) - دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم، تهران، ۱۳۸۰، صص ۵۴۸–۵۴۹
- Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) 2000,.
- Rüdiger Schmitt (Hg.): Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden (Reichert) 1989,
- Kurdish language
- Kurdish language - Britannica Online Encyclopedia
- بلو، ژویس (1387الف). «کردی». ویراستار رودیگر اشمیت. راهنمای زبان‌های ایرانی. سرپرست مترجمان: حسن رضایی باغ‌بیدی. تهران: ققنوس. جلد دوم صفحات 541-554
- بلو، ژویس؛ باراک، ویسی (1387ب). دستور زبان کردی کرمانجی. ترجمهٔ علی بلخکانلو. تهران: ناشر مترجم
- رضایی باغ‌بیدی، حسن (1388). تاریخ زبان‌های ایرانی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
- ویندفور، گرنوت ل. آربور، ان (1387). «ایرانی نوی غربی». ویراستار رودیگر اشمیت. راهنمای زبان‌های ایرانی. سرپرست مترجمان حسن رضایی باغ‌بیدی. تهران: ققنوس. جلد ۲، صص 417-433
- Asatrian, Garnik (2009). Prolegomena to the Study of the Kurds. Yerevan: Yerevan State University,BRILL
- Haig, Geoffrey & Matras, Yaron (2002). Kurdish Linguistics: a brief overview. Berlin: Sprachtypol. Uni. Forsch. (STUF)
- رنجبر چقاکبودی، وحید (۱۳۹۴). دستور زبان کردی: گويش کرمانشاهی. تهران: هرمس. ص. مقدمه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۶۳-۹۲۰-۴.
- بخشی از مقدمه کتاب «واتهێ پێشه‌نان» نوشته "اکبر رضایی" نویسنده کرمانشاهی
- شعر "بیستون" از مجموعه شعر «هه‌ساره‌گه‌ێ خێاڵ» سرودهٔ کرم‌رضا فتاحیان شاعر کرمانشاهی
- رنجبر چقاکبودی، وحید (۱۳۸۸). دستور زبان کردی کرمانشاهی. کرمانشاه: طاق‌بستان. ص. مقدمه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۱۰-۱۴۷-۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک); پارامتر|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک) - آهنگرنژاد، جلیل. گلستان شعر و ادب کردی جنوبی
- "KERMANSHAH vii. Languages and Dialects – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org.
Kermāšāni enjoys high prestige in the province, especially the variety spoken in the inner city of Kermanshah. It was based on this contemporary urban variety that Partow Kermānšāhi composed verses and the nationally acclaimed singer Šahrām Nāẓeri sang his Kurdish songs.