گلونی
گُلوَنی (به فارسی گلبندی)،[1][2][3][4] (به ترکی آذربایجانی: Kəlağayı) (به لُری: گُلوَنی)، (به لکی:سَروَن هَراتی)، (به کردی: ھەوری)[5]) به گونهای سربند و روسریِ زنان کُرد و لر گفته میشود.[6][7][8][9][10]
این روسری حدود ۳۰۰۰ سال قدمت دارد و ریشهٔ آن به زنان کاسیت[11] میرسد.[12] و در زبان فارسی به صورت گُلبَندی تلفظ میشود که برگرفته از واژه گُلبَدن، نوعی پارچه هندی ابریشمی و لطیف است.[5][13][14] گلونی در واقع نوعی تَرهَه (tarā) رنگین است که زنان لر در مراسم جشن و سرور آن را روی تره معمولی میبندند.[15] این روسری امروزه به نماد مردم لر بدل شدهاست.[16] گلونی در شهریور ۱۳۹۷ به عنوان یکی از میراثهای قوم لر به ثبت ملی رسید.[17][18][19]
کاربرد
گلونی را زنان لک و لر و کرد[6][7][8][9][10] در هنگام مراسم شادی استفاده میکنند.[15][20][21] اما از دوره قاجار به بعد مردان نیز شروع به استفاده از آن کردند. مردان گُلوَنی را دور «شو کلاو» یا همان کلاه لری مرسوم در منطقه لرستان میبستند و به گاه مهمانی یا جنگ، به منظور تزیین یا نگهدارنده کلاه از آن استفاده میکردهاند.[12] زنان لک و لر در زمان گذشته کت و گُلوَنی را باهم میپوشیدند بهطوریکه کَت را جدا زیر گُلوَنی میبستند تا موهای سر بهخوبی پوشیده و مهارشوند.[22]
ریشه نام
گُلوَنی نوعی سربند است که از واژه «گلبندی» با تبدیل حرف «ب» به «و» و حذف حرف «د» گرفته شدهاست و به نوعی پارچه ابریشمی رنگین اطلاق میشود.[23] در گذشته نوعی پارچه ابریشمی هندی به اسم «گل بدن» که سطح روی آن متشکل از فقط دو رنگ (مثلاً زعفرانی و سیاه) بوده، از هندوستان به ایران وارد میشدهاست. واژه گلبدن در فارسی به صورت گلبندی و در زبان لکی و لری به صورت گلونی درآمد. به مرور زمان در بین لرهای فیلی واژه گلونی نه فقط برای پارچههای زعفرانی، بلکه برای تمام سربندهای رنگی (غیر سیاه) به کار رفت.[5][24]
دهخدا در وصف گلبندی مینویسد:[24]
نوعی از جامههای رنگین که به هندی باندهنو گویند.
نظام دست غیب به در بیت زیر به زیبایی این پارچه اشاره میکند:[24]
همچو گلبندی که تا افتد گلی بندد بجا | داغ دیگر مینهم یک داغ چون بهتر کنم |
ملا مفید بلخی در بیت زیر به این پارچه اشاره کردهاست:[24]
اگرترا سر آرایش است چون طاووس | لباس گلبدن داغ میتوان پوشید |
میریحیی شیرازی نیز در بیت زیر نام این پارچه را بردهاست:[24]
هوایش کار پوشش مختصر کرد | چو گلبن گلبدن باید به برکرد. |
توصیف
در زبان لکی گلونی به گونهای از سربند یا روسری چهارگوش که معمولاً از جنس ابریشم با نقشهای سنتی است گفته میشود. این پوشش، بخشی از پوشاک مردم لک و لر و کُرد است که زنان لک و لُر و کُرد به طرز خاصی به سر میکنند[5][25] و دختران نسل جدید از نوع کوچک آن به عنوان روسری استفاده میکنند. این روسری یکی از سوغاتهای لرستان است. این سربند در گذشته در لباس مردان هم به کار میرفت و بهطور کلی سربند و دستار از زمان مادها و هخامنشیان در لباس مردان و زنان منطقه ایران استفاده میشد.[26][27] گُلوَنی (Golvani) نوعی سربند است که از واژه «گلبندی» با تبدیل حرف «ب» به «و» و حذف حرف «د» گرفته شدهاست و به نوعی پارچه ابریشمی رنگین اطلاق میشود.[23] علیمردان عسکری عالم در کتاب ادبیات شفاهی قوم لُر، گُلوَنی را دستمال بزرگ ابریشمی و رنگارنگی میداند که ویژه سربند زنان جوان و دختران لُرستانی است. گاهی مردان هم از آن به عنوان سربند استفاده میکنند و آن را دور کلاه نمدی میپیچند. کَت و گلونی به همراه شال و ستره از لباسهای سنتی و محلی لرستان است.[28] در کتاب لُرها هم، به جوه یا جوما اشاره شدهاست و گفته شده که زنان لُر، جامهای بلند میپوشند به نام جوه یا جوما که روی آن پیراهنی چاکدار و چیندار قرار میگیرد. آنان سربندی دستار مانند دارند که موها را با آن میپوشانند. پوشاک زنان لُر شاد و روشن است و با مهرههای شیشهای، سکهها و منجوقها تزئین میشود.[29] سعید شادابی در کتاب خود به نام فرهنگ مردم لرستان در بخش مربوط به لباس عروس و پوشش زنان عشایر به سرون (Sarvan) اشاره کردهاست که همان حجاب و پوشش موهای سر و گیسوان عروس به وسیله چارقدهای ظریف و نازک گلدار ابریشمی در رنگهای مختلف است. این پوشش به نحو خاصی است زیرا سر عروس را با چند تخته از این چارقدها میپوشانند و دنباله آنها را از پشت سر آویزان میکنند. همانجا توضیح داده شدهاست که گلونی همان سرونهای رنگی هستند و چارقدهای ساده و بزرگتر که حاشیههای رنگی دارد و ریشه دار هستند کت (Kat) نام دارد.[30] در گزارش مردم نگاری شهرستان الشتر آمدهاست که زنان مسن گلونیهای سیاه به سر میکردهاند و زنان جوان رنگهای سبز، قرمز، نارنجی، آبی و … را به سر میبستند.[31] رشیدی مفرد در گزارش مردم نگاری دورود در بخش سرپوش زنان به «چار گلونی» اشاره میکند و مینویسد که چارگلونی عبارت است از چهار عدد روسری ابریشمی چهار گوش به ضلع تقریبی ۵/۱ متر و با رنگ زمینه مشکی و حاشیههای قرمز، آبی و سبز که زنان مسن و جا افتاده آنها را به هم دوخته و روی سر میبستند. لازم است ذکر شود که به شکل کلی بستن سرپوشهای فوق بر روی سر، سرون sarvan یا ساوه sâwa میگویند.[32]
تاریخچه گُلوَنی
این سربند در گذشته در لباس مردان هم به کار میرفت و بهطور کلی گفته میشود که سربند و دستار «پوششی با سه هزار سال قدمت» است و از زمان مادها و هخامنشیان در لباس مردان و زنان ایرانزمین استفاده میشد. به گفته عطا حسن پور، باستانشناس، «بر اساس بیان مورخانی چون هرودت ریشه سربند آن هم سربند لُری به دوره هخامنشیان و دوره ماد برمیگردد. براساس شواهد و نوشتههای تاریخی، سربند از اجزای لباسهای ایرانی همه ایرانیان، وابسته به آن و جدایی ناپذیر است. دیاکونوف روسی در کتاب تاریخ ماد، پوشش ایرانی را توصیف میکند و سربند را در مورد زن و مرد ایرانی، هر دو به کار میبرد. وجود دستاری به دور سر در نقش برجستههای تاریخی تأیید میشود. در دوران میلادی و حتی پیش از مادها هم زنان و هم مردان دستار یا همان سربند بر سر دارند. در سالنامههای آشوریان نیز میبینیم که این دستار هم بر سر زنان و هم بر سر مردان وجود دارد و در توصیف اقوام زاگرس، آشوریان، عیلامیها و مادها از این سربند یاد میشود و در میان نقش برجستههای به جامانده این سربند به وضوح دیده میشود."[33] در حفاری گورستان سه هزار ساله بابا جیلان (باباجان) در غرب شهرستان دلفان انگشتری پیدا شده که روی انگشتر انسانی دوبال از دل خورشیدی بیرون آمده که کفش مادی و شلوار مادی و باشلوق مادی که شبیه مقنعههای امروزی بر سر دارد که کلاهی روی آن قرار دارد و دور کلاه دستاری شبیه به گلونی امروزی قرار دارد.[34]
در همان مصاحبه عطا حسنپور میگوید: «مثلاً در حفاری گورستان عصر آهن (سه هزار ساله) باباجیلان در غرب شهرستان دلفان، دامنه کوه سرکشتی انگشتر مفرغیای به دست آمد که به جای نگین آن، نقشکندهای وجود داشت. این نقشکنده، نقش یک انسان با دو بال است که از دل خورشید بیرون میآید. این نماد را در فرهنگ پیش از تاریخ، با عنوان فَروَهَر یا همان «انسان خدایگونه» میشناسیم. این نماد شکلی روحانی دارد و لباس بر تن دارد. با نمادشناسی انجام شده روی اندام این نقش، کفش مادی، شلوار مادی و باشلوق مادی یعنی سربندی که مانند کلاه دور سر قرار میگیرد مشخص شدهاند. این سربند همچون مقنعههای امروزی گوش، گردن و سینه را میپوشاند. روی این باشلوق مادی، کلاهی قرار دارد و دور کلاه دستاری شبیه گلونیهای امروزی قرار گرفتهاست. این نماد یکی از قدیمیترین نمادها در لرستان بهشمار میآید و در مجموع مرد را با جنبه الوهیت او و دستاری به سر آن هم شبیه گلونی نشان میدهد. همچنین چندین نمونه مفرغهای دیگر در لرستان به دست آمدهاست که تصاویر مرد و همچنین زن را با سربند و دستار نشان میدهد و بیشتر مورخان در توصیفهایشان از پوشش اقوام ایرانی به این دستار یا همان سربند اشاره واضح و مشخص داشتهاند. در دورههای متاخر نیز کاربرد گُلوَنی شکل رایجتری پیدا میکند و به عنوان مثال در در دوره قاجار در عکسهای گرفته شده مردان با پوشش گُلوَنی دیده میشوند. مردان گلونی را دور «شو کلاو» یا همان کلاه لریانی مرسوم در منطقه لرستان میبستند و به گاه مهمانی یا جنگ، به منظور تزیین یا نگهدارنده کلاه از آن استفاده میکردهاند. در نقش آناهیتا بر روی یک پلاک گچبری در محوطه برزقباله لرستان، آناهیتا درست مانند زنان لر، سربندی به دور سر بستهاست و گیسوان بافته و طناب پیچش از زیر آن هویداست. همچنین در دوران ساسانی نمونهای از سربند دیده میشود که بسیار شبیه گلونی امروزی لرستان است.»[26] در گزارش مردم نگاری خرمآباد نیز به پوشیدن گلونی توسط مردان هم اشاره شدهاست و از آن به صورت سرپوشی از جنس ابریشم یاد شده که مردان در مراسم شادی و سرور روی کلاه نمدی به دور سر میپیچیدند.[27]
روزِ گُلوَنی
بر اساس یک ایده، به همت جمعی از دختران خرمآبادی، روز ۲۶ اردیبهشت به عنوان روز روسری لُری نامگذاری شدهاست. قرار است هر ساله در بهار و تا ۲۶ اردیبهشت دختران لُر با به سر کردن روسری لُری، این پوشش اصیل و زیبا را به دیگران معرفی کنند. در روز ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۳ هم برنامهٔ ویژهای در خرمآباد برگزار میشود که اطلاعرسانی خواهد شد. بسیاری از دختران لُر اعم از معلمان، استادان، روزنامهنگاران، دانشجویان و فعالان فرهنگی جزو حامیان این حرکت هستند.[22]
جستارهای وابسته
منابع
- «شرفکندی، ع، (هژار)، فرهنگ هنبانه بورینه (ههنبانه بۆرینه) کردی-فارسی، انتشارات سروش، تهران، ١٣٨٥، شابک: ۹۸۷–۹۶۴–۱۲–۰۰۴۱–۳».
- «Wahby, T. and Edmonds, C. J. (1966), "A Kurdish-English Dictionary," Oxford University Press».
- «خال، م. (١٩٥٩)، فرهنگ خال: کردی به کردی، چاپ اول: سلیمانیه، ١٩٦٠». پارامتر
|پیوند=
ناموجود یا خالی (کمک) - "جامی کوردی:جووڵهٔ ژیان و ڕهنگ؛ مۆرکی تایبهتی جلوبهرگی ژنانی کرماشان".
- http://www.ichto.ir/news/ID/36984/36-پرونده-میراث-ناملموس-ثبت-ملی-شد
- پایگاه اینترنتی ریگای کردستان: سیری در جایگاه، ریشهشناسی و تجزیه و تحلیل معنایی گلونی، نوشتۀ علی قبادی، نوشتهشده در ۲۰ خرداد ۱۳۹۶؛ بازدید در ۸ اردیبهشت ۱۳۹۸.
- بانک روسری ایران: گلونی چیست؟، نوشتۀ محمدحسین قپانداران، نوشتهشده در ۲۷ دی ۱۳۹۷؛ بازدید در ۸ اردیبهشت ۱۳۹۸.
- روزنامۀ جام کُردی: حرکت زندگی و رنگ: نشانۀ ویژۀ لباس زنان کرمانشاه (به کُردی)، نوشتهشده در ۲۱ تیر ۱۳۹۶؛ بازدید در ۸ اردیبهشت ۱۳۹۸.
- محمدی سیف، معصومه: لباس زنان کرمانشاهی، قدمتی به بلندای تاریخ، در پیام زن، دورۀ ۱۳۹۳، شمارۀ ۲۶۹، مرداد ۱۳۹۳؛ بایگانیشده در ۲۸ آوریل ۲۰۱۹ توسط Wayback Machine بازدید در ۸ اردیبهشت ۱۳۹۸.
- محمدی سیف، معصومه. ۱۳۹۵. نشانهشناسی در پوشاک زنان تُرک و کُرد در ایران، تهران: جامعهشناسان، چاپ اول؛ صص ۱۱۵، ۱۵۰، ۱۵۱، ۱۵۴، ۱۶۴، ۱۶۵، ۱۷۱، ۱۷۲، ۱۷۳، ۱۷۵، ۱۷۷، ۲۱۰.
- «گُلوَنی» نماد حجاب و عزت زنان قوم لُر با قدمتی ۳ هزار ساله
- تب تند شبکههای اجتماعی برای روسری 3000 ساله - خبرگزاری مهر
- گلبندی - لغتنامه دهخدا
- گلبدن - لغتنامه دهخدا
- برازنده کار، هما (۲۰۱۷). رنسانس در پوششهای مردم ایران از دیرباز تا کنون. نشر کتاب. شابک ۰۶۹۲۷۹۹۵۶۷.
- «گُلوَنی» نماد حجاب و عزت زنان قوم لُر با قدمتی ۳ هزار ساله - خبرگزاری تسنیم
- «گلونی، نمادی از قوم لر+ فیلم». باشگاه خبرنگاران جوان. ۳۰ مهر ۱۳۹۹. دریافتشده در ۳۰ ژانویه ۲۰۲۱.
- «روز " گلونی" ثبت ملی میشود». خبرگزاری تسنیم. ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۳. دریافتشده در ۳۰ ژانویه ۲۰۲۱.
- «ثبت ملی لباس گُلوَنی». خبرگزاری صدا و سیما. ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۹. دریافتشده در ۳۰ ژانویه ۲۰۲۱.
- صفحه ۹۸۹ فرهنگ کیانی
- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:گلونی.jpg
- «گُلوَنی» نماد حجاب و عزت زنان قوم لُر با قدمتی ۳ هزار ساله - خبر گزاری تسنیم
- یاوریان، اکبر (۱۳۸۵، صفحه ۶۱۷). واژهنامه لری. افلاک. تاریخ وارد شده در
|سال=
را بررسی کنید (کمک) - «گلبند». لغتنامه دهخدا. دریافتشده در ۳۰ ژانویه ۲۰۲۱.
- پهلوانی، لیلا (بهار ۱۳۹۲). مستندنگاری البسه محلی لرستان. اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی استان لرستان – معاونت صنایع دستی.
- آتوسا رحمتی (۳۰ فروردین ۱۳۹۳). «تب تند شبکههای اجتماعی برای روسری ۳۰۰۰ ساله». مجله مهر. دریافتشده در ۵ اردیبهشت ۱۳۹۳.
- رشیدی مفرد، ناهید (مرداد – شهریور ۱۳۸۵). گزارش تکمیلی مردم نگاری شهرستان خرمآباد. پژوهشکده مردمشناسی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی استان لرستان.
- عسکری عالم، علیمردان (۱۳۸۸، صفحه ۸۱). ادبیات شفاهی قوم لُر. آرون. تاریخ وارد شده در
|سال=
را بررسی کنید (کمک) - ابراهیمی، معصومه (۱۳۸۵). لُرها. مرکز پژوهشهای فرهنگی مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
- شادابی، سعید (۱۳۷۷ صفحات ۱۰۱ و ۱۰۲). فرهنگ مردم لرستان. افلاک. تاریخ وارد شده در
|سال=
را بررسی کنید (کمک) - رشیدی مفرد، ناهید (تیر – مرداد ۱۳۸۵). گزارش تکمیلی مردم نگاری شهرستان الشتر. پژوهشکده مردمشناسی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی استان لرستان.
- رشیدی مفرد، ناهید (تابستان ۱۳۸۲). گزارش تکمیلی مردم نگاری شهرستان ذورود. پژوهشکده مردمشناسی میراث فرهنگی لرستان.
- آتوسا رحمتی (۳۰ فروردین ۱۳۹۳). «تب تند شبکههای اجتماعی برای روسری ۳۰۰۰ ساله». مجله مهر. بایگانیشده از اصلی در ۲۴ آوریل ۲۰۱۴. دریافتشده در ۵ اردیبهشت ۱۳۹۳.
- سارا شرفی، گزارشی از تحقیقات باستانشناسی در دلفان، پژوهشکده مردمشناسی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی استان لرستان|سال= بهمن - اسفند ۱۳۸۹