گویش کتولی

گویش کتولی[1] گویشی از زبان مازندرانی[2] می‌باشد که در شهرستان علی‌آباد کتول و نواحی شرقی شهرستان گرگان در استان گلستان گویش می‌شود.[3] به گفته محمود بی‌جن‌خان گویش کتولی در منطقه کتول استان گلستان تکلم می شود و در زمره گویش های زبان طبری شمرده شده است.[4] گویش کتولی به نسبت دیگر گویش‌های مازندرانی بیشتر تحت تأثیر زبان فارسی قرار دارد. گویش کتولی به گویش زیارتی بسیار نزدیکی دارد. به گزارش روابط عمومی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان گلستان، علی‌آباد کتول از نظر جغرافیایی، شرقی ترین منطقه تبری زبان و یکی از اصلی ترین بلوک های استرآباد قدیم محسوب می شود.[5] واژه نامه بزرگ تبری گویش کتولی را به عنوان یکی از دوازده گویش زبان مازندرانی معرفی کرده است.[6] به گفته حسین شکی گویش کتولی را یکی از شاخه های زبان طبری می دانند.[7] دانشنامه ایرانیکا به گویش کتولی به عنوان یکی از گویش های زبان مازندرانی اشاره نموده است.[8] به نقل از اداره کل میراث فرهنگ گردشگری و صنایع دستی استان گلستان زبان و گویش کتولی شاخه از زبان تبری مازندرانی است.[9]

کتولی
زبان بومی درایران
استان گلستان
الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹–

محدوده گویش کتولی

محدوده گویش کتولی شامل نواحی روستایی کوهستانی شمال شاهوار و مناطقی چون کتول، پیچک محله، محمودآباد، فاضل آباد و جلگه‌های غیرترکمن‌نشین بلوک استارآباد قدیم می‌شود و نواحی شرقی شهرستان گرگان همچون نوده ملک توسکستان و شاهکوه به گویش کتولی صحبت می‌شود.[10] همچنین کتول‌های ساکن در گنبد کاووس و آزادشهر نیز به این گویش صحبت می‌کنند.

دستور زبان

ضمایر

در گویش کتولی ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.[11] [12]

ضمیر۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
فاعلی، کتولیmenteumâšemâunâ
مفعولی، کتولیmeretereuremârešemâreunâre
ملکی، کتولی (نوع اول)meniteniunimânišemâniunâni
ملکی، کتولی (نوع دوم)emetešmontonšon

شناسه(نوده کتول)

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در گویش کتولی سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی.[13] (نمونه زیر بر اساس گویش نوده کتول تنظیم شده‌است)

۱. گذشته:

  • بن ماضی ساده: -buard = رفت
  • بن ماضی استمراری: -šu-kerd = می‌رفت
گذشته۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
شناسهemi∅/eiminen

۲. حال ساده:

  • بن مضارع اخباری: -(šund)šun = می‌رود
حال ساده۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
شناسهmi∅/eiminen

۳. حال التزامی:

  • بن مضارع التزامی: -ber = برود
حال التزامی۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
شناسهomioeiminon

صرف فعل (نوده کتول)

در جدول زیر فعل رفتن (buarden) بر اساس گویش کتولی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.[14](نمونه زیر براساس نوده کتول می‌باشد)

زمان/شخص۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
گذشته سادهbuardembuardibuardbuardimbuardinbuarden
گذشته کاملbuarde-bembuarde-bibuarde-bebuarde-bimbuarde-binbuarde-ben
گذشته التزامیbuarde-bumbuarde-buibuarde-bubuarde-buimbuarde-buinbuarde-bun
گذشته التزامی کاملbuarde-bi-bumbuarde-bi-buibuarde-bi-bubuarde-bi-buimbuarde-bi-buinbuarde-bi-bun
گذشته استمراریšu-koerd-emšu-koerd-išu-koerdšu-koerd-imšu-koerd-inšu-koerd-en
گذشته در حال انجامdâštem-šukoerdemdâšti-šukoerdidâšt-šukoerddâštim-šukoerdimdâštin-šukoerdimdâšten-šukoerden
حال ساده/آیندهšumšundišundšundimšundinšunden
حال در حال انجامdarem-šumdari-šundidare-šunddarim-šundimdarin-šundindaren-šunden
حال التزامیberomberiberoberimberinberon
آیندهxâm beromxân berixân beroxâm berimxân berinxân beron

شناسه (علی آباد کتول)

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در گویش کتولی سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی.[15] (نمونه زیر بر اساس گویش علی‌آباد کتول تنظیم شده‌است)

۱. گذشته:

  • بن ماضی ساده: -buard = رفت
  • بن ماضی استمراری: -šu-kerd = می‌رفت
گذشته۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
شناسهem/embi∅/eim/imbinen

۲. حال ساده:

  • بن مضارع اخباری: -(šund)šun = می‌رود
حال ساده۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
شناسهmi∅/eiminen

۳. حال التزامی:

  • بن مضارع التزامی: -ber = برود
حال التزامی۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
شناسهomioeiminon

صرف فعل (علی آباد کتول)

در جدول زیر فعل رفتن (buarden) بر اساس گویش کتولی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.[16](نمونه زیر براساس علی‌آباد کتول می‌باشد)

زمان/شخص۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
گذشته سادهbuardembuardibuardbuardimbuardinbuarden
گذشته کاملbuarde-bembuarde-bibuarde-bebuarde-bimbuarde-binbuarde-ben
گذشته التزامیbuarde-bâmbuarde-bâibuarde-bâbuarde-bâimbuarde-bâinbuarde-bân
گذشته التزامی کاملbuarde-bi-bâmbuarde-bi-bâibuarde-bi-bâbuarde-bi-bâimbuarde-bi-bâinbuarde-bi-bân
گذشته استمراریšu-koerd-emšu-koerd-išu-koerdšu-koerd-imšu-koerd-inšu-koerd-en
گذشته در حال انجامdâštem-šukoerdemdâšti-šukoerdidâšt-šukoerddâštim-šukoerdimdâštin-šukoerdimdâšten-šukoerden
حال ساده/آیندهšumbšundišundšundimšundinšunden
حال در حال انجامdar-šumbdar-šundidar-šunddar-šundimdar-šundindar-šunden
حال التزامیberomberiberoberimberinberon
آیندهxâm beromxân berixân beroxâm berimxân berinxân beron

صفت ملکی

در گویش کتولی صفت ملکی به دو صورت می آید.[17]

  • صفت ملکی به صورت اول:
ضمیر۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
ملکی، کتولیemetešmontonšon
صورتشdim-eš
پدرشانpiyar-ešon
فارسی معیارگویش کتولی
برادرم کنارم هستmeni berâr palu-em dare
  • صفت ملکی به صورت دوم:
ضمیر۱ مفرد۲ مفرد۳ مفرد۱ جمع۲ جمع۳ جمع
ملکی، کتولیmeniteniunimânišemâniunâni
برادرمmeni berâr
پدرتteni piyar
فارسی معیارگویش کتولی
برادرم کار کردmeni berâr kâr hâkoerde
غدا بده بچه ات بخوردqezâ hâde teni vače boxoere

افعال

شماری از افعال کتولی و مقایسه آن با گویش ساروی و فارسی:[18]

گویش کتولیگویش ساریفارسی
gonden/goendgonneمی‌گویند
hâkoerdemhâkordemeکردم
hâkoerde koerdemkârdemeمی‌کردم
kom/kombkombeمی‌کنم
koendkondeمی‌کند
hâkoenhâkonبکن
našo koerdemnašimeنمی‌رفتم
noardamnašimeنرفتم
našom/našombnašombeنمی‌روم
našondinašoniنمی‌روی
vinambvimbeمی‌بینم
baxšendbaxšendeمی‌بخشد
biâmioimbiâmomeآمدم
vayelambiyelemبگذارم
benišhenišبشین
badiyenbadineدیدند
baitbaiteگرفت
nenedneneنمی‌آید
baxšendibaxšeniمی‌بخشید
davuedaveباشد
habimbavime/baimeشدم
daridariهستی

واژگان

شماری از واژه‌های کتولی و مقایسه آن با گویش ساروی و فارسی:[19]

گویش کتولیگویش ساریفارسی
piyarpiyerپدر
mârmârمادر
peserrikâ/peserپسر
doxter/deterkijâ/deterدختر
berârberârبرادر
xoerxâxerخواهر
vačevačeبچه
kondeskondesازگیل
dârdârدرخت
telâtelâخروس
morqânemorqâneدرخت
gat/pillegatبزرگ
vârivâriمانند
deledeleداخل
azjeاز

جستارهای وابسته

منابع
  1. [https://iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation = The dictionary edited by Naṣri Ašrafi (1381 Š./2002) contains vocabulary from the dialects of ʿAbbāsābād, Āmol, Bābol, Behšahr, Katul, Kord-kuy, Nowšahr, Sāri, Qāʾem-šahr, Tonokābon, etc. (in part compared with Pahlavi)
  2. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
  3. میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۰.
  4. بی‌جن‌خان، محمود (۱۳۹۶). «تبیین وجود واکۀ /ɔ/ در گویش کتولی». ویژه نامه نامه فرهنگستان (زبان ها و گویش های ایرانی) خرداد 1396 (۷): ۱۴۶.
  5. «ترانه های کتول، مطلوب اهل هنر و مایه جذب بیگانه با آن، است=».
  6. نصراشرفی، جهانگیر؛ صمدی، حسین (۱۳۷۷). واژه‌نامه بزرگ تبری. نشر خانه سبز. ص. ۳۱.
  7. شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۲.
  8. [https://iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation = The dictionary edited by Naṣri Ašrafi (1381 Š./2002) contains vocabulary from the dialects of ʿAbbāsābād, Āmol, Bābol, Behšahr, Katul, Kord-kuy, Nowšahr, Sāri, Qāʾem-šahr, Tonokābon, etc. (in part compared with Pahlavi)
  9. «زبان و گویش کتولی». اداره کل میراث فرهنگ گردشگری و صنایع دستی استان گلستان.
  10. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
  11. میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۴۸.
  12. شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۶.
  13. میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۴۸.
  14. میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۴۸.
  15. شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۷–۴۲۱.
  16. شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۷–۴۲۱.
  17. شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۶.
  18. حسین شکی، دانشنامه گلستان، گویش کتولی، ۴۱۶.
  19. میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علی‌آباد کتول. ضیاء میردیلمی = ۱۸۲.

پیوند به بیرون
معنای مازندران را در ویکی‌واژه، واژه‌نامهٔ آزاد، ببینید.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.