گویش تونی

گویش تونی در شرق ایران رایج است و زیر مجموعه‌ای از زبان فارسی نو می‌باشد ولی به دلیل تفاوت ساختاری که در صرف افعال، جمله‌بندی، وزن و ادای واژگان دارد درک آن را برای شنونده ناآشنا بسیار دشوار می‌نماید. این گویش زبان مادری بیش از صد هزار نفر برآورد می‌شود.[1]

گویش تونی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹–

محدوده جغرافیایی گویشوران

۱-استان خراسان جنوبی شهرستان فردوس

۲-استان خراسان رضوی شهر کاخک

۳-استان خراسان جنوبی شهرستان سرایان

آوا شناسی گویش تونی

در برخی واژگان حرف "خ"به جای صامت"ق" به کار می‌رود مانند: 

یخه به معنای یقه

در برخی واژگان حرف "ب" حذف و تبدیل پیشوند افعال به صورت گذشته خود " v" به کار می‌رود مانند:

 سوز به معنای سبز و چو به معنای چوب

در برخی واژگان حرف "پ" به حرف "ف" تغییر نیافته و به صورت گذشته خود به کار می‌رود مانند: 

گوسپند به معنای گوسفند

واژگانی که با شین یا سین شروع می‌شوند صدای اُ یا اِ به کار می‌روند مانند:

اُشتر به معنای شتر یا اِشکم به معنای شکم

در برخی از واژگان حرف"و" به جای "ف" استفاده می‌شود مانند:

کوش به معنای کفش

در برخی از واژگان صامت‌های "ت" و "ن" حذف می‌شود مانند:

دس به معنای دست

برخی واژگان ساده به صورت مرکب به کار می‌روند که عموماً از ترکیب اسم + مصدر یا پیشوند + اسم یا به صورت ترکیبی از مضاف + مضافٌ‌الیه ساخته می‌شوند مانند :

هم زلف به معنای باجناغ و اوگردو به معنای ملاقه[2]

دستور زبان

برخی از افعال ساده در این گویش به صورت مرکب به کار می‌روند مانند هوبر کِرده به معنای پوشیدن برخی افعال مرکب در این گویش به صورت پیشوندی به کار می‌روند مانند وَبُردن به معنای برنده شدن نکته دیگری که در این گویش بسیار به چشم می‌خورد پیشوندهایی است که بر سر اغلب افعال قرار می‌گیرند:

  • پیشوند «وا» در اکثر افعال در حالت امر به جای پیشوند «ب» به کار می‌رود مانند واده به معنای بده یا واپرس به معنای بپرس
  • پیشوند «ور» که اغلب به جای «بر» در فعل امری بکار می‌رود مانند ورخز به معنای برخیز یا وردر به معنای بردار
  • پیشوند «د» که هم در حالت امری و هم در حالت غیر امری به کار می‌رود مانند دخم بس به معنای خواهم بست
  • پیشوند (ب-م) مانند فارسی کهن دری برای منفی کردن بر سر افعال می‌آید مانند بمرو به معنای نرو
  • پیشوند (ب-ن) برای برخی از افعال نفی به کار می‌رود مانند بنری به معنای نرفتن

ضمایر

ضمایر شخصی و ضمایر اشاره

مفردجمعمفردجمع
مَه مایو ای ایِنُو
تو شمایو اوُ اوُنو
اوُ اوُنو

افعال

گذشته فعل نشستن

مفردجمع
هُونشَسْتُم هُونْشَستَمَه
هُونشَستِد هُونشَسَتَتَه
هُونشَسِتَشْ هُونشَسَتَشَه

حال فعل نشستن

مفردجمع
هُومَنشیِنُم هُومَنشِینَم
هُومَنشیِنِی هُومَنشِینَه
هُومَنشِینَد هُومَنشِینَنَد

آینده فعل نشستن

مفردجمع
هُوخُومنِشَس هُوخَم نِشَس
هُوخِی نِشَس هُوخَه نِشَس
هُوخَد نِشَس هُوخَند نِشَس

واژگان

برخی واژگان این گویش کهن با زبان‌های ایرانی غربی همچون لری ،زبان‌های ایرانی شرقی همچون پشتو مشترک می‌باشد.

زبان فارسیگویش تونیزبان فارسیگویش تونی
آباُوشتراُشتر
ستارهاِستَرهسالمدُرواخ
ترسیدناَرازشبشُو
خوابخُوسبزسُوز
لجبازیاِستِیزهتمامهَجاش
عمدیاَلادَرناوداننَتُوا
نگراندِلَنْدَرواسرشبنُماشُوم
برادربُراردیشبدُوشنَه
مادرمَه مَه، ننهچشمچَش
لثهاَرُوکناپسنداَنَاییْ
باردار، حاملهاَوُستحالااُزمَلَر
به اندازهبُغادَهگهوارهباچُو
گونهبُکردیفپَستا
سوگواریپُرسَهسرحالهَه جِیر
ایستادههه لکآمادهتَیار
با حوصلهتِزوککوچکخُردُک
چوب نازکخَلَاشَهآرنجزَنگِیچَه
چانهزَنَخدنداننک
صحراکَزَهمزرعهکِشمُو
آفتابافتوبارانبارو

اشعار

مهمترین اثر مکتوب و به جامانده از این گویش دیوان میرتونی مربوط به سده نهم هجری قمری است. دو بیت از اشعار میر تونی

هَشمی نُونِ جوُ و مَستُ مَلنگی نِمَبَه سَر بُزرگی خَر لَنگُ پوخ هُ توگی نِمَبَه
با شَغالُن سَر کوچه ما وَنِچخی چون اونو مَدی ینو مَده خَه جَنگی نِمَبَه

صداها در گویش تونی

واژه‌هایی که برای صداهای مختلف به کار می‌روند، این واژه‌ها در اکثر موارد با اضافه شدن ساکن «سین» و «تا» ساخته می‌شوند.

فارسیگویش تونی
صدای شکستنجِرینگَستَ
صدای افتادن جسم سنگینگُرمْبَستَ
صدای افتادن جسم سبکتُرپَستَ
صدای کشیده شدن ورقخِشَستَ
صدای آتش گرفتنهُوفَستَ
صدای عبور وسیله تندرووِژَستَ
صدای سیلیشَرقَستَ
صدای ترکیدنتَرقَستَ
صدای خورد شدن جسم زیر دندانکُرُچَستَ
صدای افتادن غیرمنتظره جسمهووستَ

افعال و مصدرها
فارسیگویش تونی
آب خوردم اوُمْ خا
آمدم بِیَمَدُوم
می‌خواستم مَیَدُوم
افتادم هُوفتِیِدوُم
خواهد شد خَد شُوُ
خواهد بود خَد بُوُ
نشستم هُونشَستُوم
خواهم کرد خُوم کِی
نشان دادن نَوُندَن
نمی‌باشد نِمَبَه
ویران شد هُوتُنْبِیده
فروریخت هُوشِلیده
له شده بِکُرچِیده
لیز خوردن خِلِشِیدن
کامل شده بُود شوده
شکفتن شَخِیدَه
نماند بِنِمُن
خیس شدن دِرِزگ شُودن

جستارهای وابسته

پانویس
  1. «گویش فردوس». وب‌گاه رسمی روزنامهٔ خراسان. ۳ دی ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ مه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در دی ۱۳۸۷. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  2. «معرفی گویش فردوس». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۴ نوامبر ۲۰۱۹.

منابع
  • یاحقی، محمد جعفر، فردوس/تون، تاریخی جغرافیا، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ،۱۳۷۳
  • محمودزاده، ناهید، گویش تونی (فردوس) ، همیاران جوان، ۱۳۸۵
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.