لهجه هراتی

در لهجهٔ هراتی تأکید بسیار کمی بر تلفظ فتحه وجود دارد و در واقع تبدیل فتحه به کسره از مهم‌ترین ویژگی‌های لهجهٔ هراتی است. به‌طور مثال، بیشتر نام‌های عربیِ مردان، که بر وزن «فَعیل» هستند بر وزن «فِعیل» تلفظ می‌شوند، مانند:

• مَتین ← مِتین

درواقع، فتحهٔ اولِ واژه‌های یک‌بخشی (تک‌هجایی) به‌راحتی در لهجهٔ هراتی تلفظ می‌شوند، مانند دَر، سَر، هَر، قَهر، شهَر و...، اما زمانی که این واژه دوبخشی یا بیشتر باشد، لهجهٔ هراتی، فتحهٔ حرف اول را، نه کاملاً تبدیل به کسره، بلکه همانند اعراب، به صورت آوایی مابین فتحه و کسره تلفظ می‌کند:

• هَر + ی = هِری؛
• سَر + ی = سِری؛
• دَر+ ی = دِری؛
• شَهر+ ی = شِهری.

تلفظ برخی از ضمایر مفعولی در لهجهٔ هراتی با فارسی معیار متفاوت است.

مِ (me) = من

ای (i) = این

شِما (šemâ) = شما

اوشو (unâ) = آنها

ایشو (inâ) = اینها، ایشان

اینجی (inji) یا اینجیگا (injigâ) = اینجا

اونجی (unji) یا اونجگا (unjegâ) = آنجا

• اشاره به نزدیک مفرد

• اشاره به نزدیک جمع

• اشاره به دور مفرد

• اشاره به دور جمع

همونا (hamunâ) یا هنمونا (henamunâ) = همانها

اول شخص مفرد

• ـُم (om) مثال: گفتُم

دوم شخص مفرد

• ی (i) مثال: گفتی

سوم شخص مفرد

• ـَک (ak) مثال: گفتَک (البته در اغلب موارد کلمهٔ «گفت» استعمال می‌شود)

اول شخص و دوم شخص جمع

اول شخص و دوم شخص جمع در لهجهٔ هراتی به یک صورت تلفظ می‌شود و تشخیص آن بستگی به جمله دارد.

• ـِم (em) مثال گفتِم = گفتیم یا گفتید

سوم شخص جمع

سوم شخص جمع در لهجهٔ هراتی مانند اول شخص مفرد در فارسی معیار تلفظ می‌شود.

• ـَم (am) مثال = گفتَم

تلفظ ماضی ساده در لهجهٔ هراتی بدین صورت است که به‌جای می (mi) از مِ (me) استفاده می‌شود.

mi goyam=megom

mi goyi=migi

migoyad=mege

migoyim=megem

migoyid=megen

migoyand=megan

در لهجهٔ هراتی تأکید زیادی بر استفاده از وجه التزامی است. مثال:

بِرفتُم (bereftom) = رفتم

در برخی موارد به‌جای افزودن بِ (be) از بُ (bo) و بی (bi) استفاده می‌شود.

بُگفت (bogoft) = بِگفت

بییاماده (biyâmâde) = بیامده (آمده‌است)

درواقع، در بیشتر افعال زمان ماضی ساده، حرف «ب» اضافه می‌شود:

• رفتم: برفتم

گفتی: بگفتی

خورد: بخورد

لهجهٔ هراتی برخلاف لهجه‌های شرقی زبان فارسی دارای دو زمان گذشته مستمر و حال ملموس است. این دو زمان در لهجهٔ هراتی با مفهومی کاملاً یکسان و ساختاری متفاوت با فارسی ایران وجود دارد.

برای ساختن این دو زمان در لهجهٔ هراتی به‌جای استفاده از فعل کمکی داشتن از کلمهٔ هی (hey) استفاده می‌شود.

گذشته مستمر: هی مِرفتُم (hey mereftom)= داشتم می‌رفتم

حال ملموس:هی میزنه (hey mezene) =دارد می‌زند

برخلاف لهجه‌های دیگر شرقی فارسی در لهجهٔ هراتی استفاده از مصدرهای جعلی برای ساختن افعال ساده مرسوم است. به‌طور مثال افعالی چون رقصیدن در فارسی هرات کاملاً مرسوم است، درصورتی‌که در لهجه‌ای چون لهجهٔ کابلی جمله‌ای مانند «من می‌رقصم» گنگ و حتی تعجب‌برانگیز است و معمولاً از افعال مرکبی چون من رقص می‌کنم استفاده می‌شود.

پسوند جمع ها در لهجهٔ هراتی اغلب به‌صورت آ (â) تلفظ می‌شود.

کتابا (ketâbâ) = کتاب‌ها

کتابُم (ketâbom) = کتابَم

کتابتُ (ketâbto) = کتابُت

کتابِیو (ketâbeyo) = کتابَش

کتابما (ketâbmâ) = کتابمان

کتابشِما (ketâbšemâ) = کتابِتان

کتابِنا (ketâbenâ) = کتابِشان

تلفظ ادات پرسش در لهجهٔ هراتی تفاوت کمی با سایر لهجه‌های زبان فارسی دارد. مانند:

کی (ki) = که

چی (Ci) = چه

کُ (Ko) = کو...

درهنگام استفاده از ادات پرسش به‌همراه فعل سوم شخص مفرد، معمولاً فعل به‌صورت یه (ye) تلفظ می‌شود.

چه‌است ← چییه (Ciye)

استثنای این قاعده در ترکیب که با فعل سوم شخص مفرد است که در این‌جا فعل به‌صورت نه (ne) تلفظ می‌شود.

که است ← کینه (kine) (در لری نیز که است این‌گونه تلفظ می‌شود)