گویش سیستانی

فرهنگ نویسان، سیستانی را یکی از چهار زبان متروک پارسی یاد کرده‌اند. ابوریحان بیرونی در الصیدنه، چند لغت از زبان قدیم سیستانی آورده‌است.[4] بسیاری از واژگان سیستانی از هزار سال پیش تاکنون تفاوت چندانی نکرده‌است.[5] اگرچه اصل زبان که احیاناً همان سکزی است، پیش از این منقرض شده و تنها گویش آن باقی‌مانده‌است.[6]

یک سرود دینی به گویش سیستانی باقی‌مانده‌است که به اواخر دوره ساسانی نسبت داده می‌شود. سرود آتشکده کرکویه یکی از زیباترین سرودهای مذهبی زرتشتیان سیستان بوده‌است که به هنگام روشن کردن آتشگاه‌ها، به آواز بلند خوانده می‌شده‌است.[7]

زبان اوستایی یا سیستانی باستان زبان اوستایی را که زبان زند نیز می‌شناسند از زبان های ایران باستان شاخهٔ شرقی بوده و از درخت تناور زبان‌های هندو_اروپایی است مایکل ویتزل در کتاب خانه آریائیان این احتمال را مطرح میکند که این زبان در متون ایران شرقی و در سرزمین های باستانی سیستان،هرات،مرو و باختر مورد استفاده بوده است تنها اثر به جا مانده از آن اوستا است از مطالعهٔ اوستا برمی‌آید که دو گویش گوناگون از این زبان در اوستا به کار رفته‌است که یکی کهنه‌تر می‌نماید، نخستین لهجهٔ گاهانی است که سروده‌های شخص زرتشت به آن است، به علاوه یسن‌های ۳۵ تا ۴۱ (هفت هات) و نیز چهار دعا از یسن ۲۷ به این لهجه است لهجهٔ پسین‌تر لهجهٔ سایر قسمت‌های اوستای امروزی است. گرنوت ویندفر، ایرانشناس،این احتمال را مطرح می‌کند که زبان اوستایی توسط قبایل ساکن در مناطق شمال شرق ایران و زبان قدیم فارسی در منطقه جنوب غرب ایران استفاده می‌شده است. او معتقد است که این زبان، هم‌ریشه با سانسکریت و نزدیک به پارسی باستان است. هیات بازنگری مسائل سیستان.

گویش سیستانی هیچگاه یک زبان نوشتاری نبوده‌است، پس اثر مکتوبی که مستقلاً متعلق به گویش سیستانی باشد نیز وجود ندارد. در میان کتب ادبی به نوشتار سیستانی در صده اخیر نیز ناهماهنگی‌های بارزی در رسم‌الخط سیستانی به چشم می‌خورد. تلاش‌های اخیری که برای یکپارچه‌سازی رسم‌الخط سیستانی انجام شده‌است تاکنون با بی اقبالی مواجه شده‌است.[8] در این زمینه در حال حاضر کوشش‌های تازه‌ای صورت گرفته و چند جلد کتاب به گویش سیستان با خط فونتیک بین‌المللی ipa و ترجمه به فارسی نوشته شده که عبارتند از: ۱- ادبیات سیستان، بخش نثر، ادبیات داستانی، آسوکه، جلد نخست، غلامرضا عمرانی، نشر دریافت، ۱۳۹۲؛ ۲- ادبیات سیستان، بخش نثر، ادبیات داستانی، آسوکه، جلد دوم، غلامرضا عمرانی، نشر دریافت، ۱۳۹۳؛ ۳- ادبیات سیستان، بخش نثر، ادبیات داستانی، آسوکه، جلد سوم، غلامرضا عمرانی، نشر دریافت، ۱۳۹۴؛ ۴- ادبیات سیستان، بخش نظم، شعر امروز، جلد نخست، (موسیقی) غلامرضا عمرانی، نشر دریافت، ۱۳۹۴.

۱- اگر حرف ب در آخر واژگان چند حرفی فارسی پس از الف بیاید و ساکن باشد در گویش سیستانی تبدیل به واو می‌شود مانند:

• خواب = خو (xow)
• آفتاب = افتو (aftow)

۲- کلمات سه حرفی نیز که در آخر آن‌ها ن باشد، تبدیل به واو می‌شود مانند:

• نان = نو (no)
• جان = جو (jo)
• ران = رو (ro)

۳- نکته برجسته در گویش سیستانی آغاز ایستایی یا همان ابتدا به ساکن گفتن بسیاری از واژگان میباشد مانند : ستاره = استاره بخور = ابخار برو = ابرو

مفرد

• مه (me): من
• تو (to): تو
• او (o): او

جمع

• مأ (ma): مای غیر شامل مخاطب
• مشمأ (meshma): من و شما (مای شامل مخاطب جمع)
• منتو (mento): من و تو (مای شامل مخاطب فرد)
• شمأ (shma): شما
• اوشو (osho): ایشان

مفرد

• منه (mna): مرا
• تره (tra): تو را
• اونه ( ona): او را

جمع

• مأ ره (ma ra): ما را (غیر شامل مخاطب)
• مشمأ ره (meshma ra): ما را (مای شامل مخاطب جمع)
• منتو نه (mento na): ما را (مای شامل مخاطب فرد)
• شمأ ره (shma ra): شما را
• اوشنه ره ( oshnara): ایشان را

ماضی ساده:

برفتو / برفتی / برفتک - بره / برفتئ / برفتئ / برفتئ

ماضی استمراری:

مئ رفتو / مئ رفتی / مئ رفتک / مئ رفتئ / مئ رفتئ / مئ رفتئ

ماضی بعید:

• صورت قدیمی تر: رفتدو / رفتدی / رفتده / رفتدهٔ / رفتدهٔ / رفتدهٔ
• صورت جدید تر: رفته بودو / رفته بودی / رفته بو (دک) / رفته بودئ/ رفته بودئ / رفته بودئ

ماضی نقلی:

رفتا / رفتئ / رفته / رفتهٔ / رفتهٔ / رفتهٔ

ماضی نقلی استمرای:

مرفتا / مرفتئ / مرفته / مرفتهٔ / مرفتهٔ / مرفتهٔ

ماضی نقلی بعید:

مرفتدا / مرفتدی / مرفتده / مرفتدهٔ / مرفتدهٔ / مرفتدهٔ

مضارع ساده:

برا / برئ / بریه / برهٔ / برهٔ / برهٔ

مضارع استمراری:

مئ را / مئ رئ / مئ ره / مئ رهٔ / مئ رهٔ / مئ رهٔ

مستقبل:

• صورت جدید تر: مو رفتنو / مو رفتنئ / مو رفتنه / مو رفتنه ئ / مو رفتنه ئ / مو رفتنه ئ
• صورت قدمی تر: کمه رفتنو / کمه رفتنئ / کمه رفتنه / کمه رفتنه ئ / کمه رفتنه ئ / کمه رفتنه ئ.

• ارمون (armon) : [هم‌ریشه با آرمان] آرزو
• بی موچ (be moch): ساکت
• پوتوک (pottok): قورباغه
• تندور (tandur): تنور
• زرونه (zrona): شراره، اشتعال
• کارتوس (kartus): فشنگ
• نروشک (narushk): جهش خون، فواره
• دجگ (dajg): گره
• کنجه (kenja ): دختر
• آئیکه(Aika ): لالائی
• بپور(ba'pur): پدر بزرگ
• پلپلاسی(palpalAsi ): پرستو
• پوتّک ( puttak ): نوزاد
• القچ (alghach): بنداز، پرت کن

بحث و بیت

• سلسله قواعد رسم‌الخط سیستانی
• w صفحه فیس بوک گویش سیستانی با نام « لبظ سیستونی »
• در چاردوگرد لبظ سیستونی (نوشتاری سیستانی پیرامون گویش مردم سیستان)
• توصیف واجی گویش سیستان (حوزهٔ مرکزی شهر زابل)، غلامرضا عمرانی، مجلّهٔ زبان‌شناسی، سال سیزدهم، ش اول و دوم، پیاپی ۲۵ و ۲۶
• توصیف واجی گویش سیستان (حوزهٔ مرکزی شهر زابل ۲)، غلامرضا عمرانی، مجلّهٔ زبان‌شناسی، سال چهاردهم، ش اول و دوم، پیاپی ۲۷ و ۲۸
• گویش سیستان، (حوزهٔ مرکزی شهر زابل)، غلامرضا عمرانی، جلد نخست، آواشناسی، مجموعهٔ سیستان (۱)، تهران، هنر رسانهٔ اردی‌بهشت
• گویش سیستان، (حوزهٔ مرکزی شهر زابل)، غلامرضا عمرانی، دستور توصیفی گویش سیستان جلد دوم، ساختمان جمله در گویش سیستان، مجموعهٔ سیستان (۲)، تهران، نشر دریافت،
• گویش سیستان، (حوزهٔ مرکزی شهر زابل)، غلامرضا عمرانی، دستور توصیفی گویش سیستان جلد سوم، گروه فعلی (۱)، مجموعهٔ سیستان (۳)، تهران، نشر دریافت،
• گویش سیستان، (حوزهٔ مرکزی شهر زابل)، غلامرضا عمرانی، دستور توصیفی گویش سیستان جلد چهارم، گروه فعلی (۲)، مجموعهٔ سیستان (۴)، تهران، نشر دریافت،

• ایرج افشار (۱۳۶۵)، واژه‌های سیستانی، بنیاد نیشابور
• غلامعلی رئیس‌الذاکرین (۱۳۵۶)، کورنامه نیمروز، نشر فرهنگ سیستان
• فرهنگ لغات سیستانی ۱
• فرهنگ لغات سیستانی ۲

}