زبان فارسی در پاکستان

زبان فارسی در شبه قاره جنوب آسیا دست‌کم هشت تا نه سده پیشینه دارد. در پاکستان که هم در روزگار گسترش تمدن فارسی‌زبانان مسلمان در شبه قاره به وجود آمد تا سده سیزدهم هجری، زبان فارسی به مدت هفت سده دارای سوابق رسمی، علمی، ادبی، و اداری بوده‌است.[1] خیلی از انواع شعری و ادبی و دستورهای زبان مختلف به اردو، تحت تاثیر زبان فارسی است.[2] اخلاق احمد ‌انصاری (آهن) ، شاعر زبان فارسی و اردو و استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جواهرلعل‌نهرو می‌گوید: انگلیسی‌ها متوجه شدند که زبان فارسی، قرن‌ها در هند بوده و مباحث علمی و فرهنگ و تاریخ به زبان فارسی و در ادبیات فارسی حفظ شده بود. آن‌ها می‌خواستند که این ارتباط با نسل‌های بعد قطع شود. زبان فارسی به طور نظام‌یافته توسط محمود غزنوی به هند وارد شد و بعد در پادشاهی پتان‌ها (پشتون‌ها) زبان رسمی شد. در امپراتوری ۳۰۰ ساله مغول‌ها، زبان اداری و اصلی هندوستان بوده است. شواهد نشان می‌دهد که قبل از غزنویان عده‌ای در بخش مرکزی هند به زبان فارسی صحبت می‌کردند. در طی همه این زمان‌ها کلیه مراودات، مکاتبات، نامه‌نگاری‌ها و اسناد دولتی که توسط شاهان و درباریان انجام و به سراسر جهان ارسال می‌شد، به زبان فارسی بود که موجب گسترش این زبان شد.[3] در پاکستان، جمعیت فارسی زبان کویته، پیشاور و حتی گلگیت، جمعیتی قابل توجه هستند و بر خلاف دولت هند که فارسی را پس می‌زند، دولت جدید پاکستان، از آن با گرمی یاد و حمایت می‌کند.[4]

بخشی از مجموعهٔ
فرهنگ پاکستان
History جنبش پاکستان
فهرست پاکستانی‌ها List of Pakistanis Pakistani name
زبان‌ها زبان اردو انگلیسی پاکستانی Provincial languages
سنت‌ها
جشنواره‌ها روزهای تعطیل در پاکستان
مذهب Islam Mosques Ahmadiyya شیعیان پاکستان Sufism Christianity Hinduism Sikhism Bahá'í
هنر Architecture Sculpture
ادبیات Poetry
رسانه سینما
ورزش
آثار تاریخی میراث جهانی یونسکو
نمادها پرچم سرود ملی نشان ملی

پس از ربع نخست سده یازدهم میلادی بیشتر نواحی که امروز به پاکستان موسوم است به دست سلطان محمود غزنوی (۹۹۸-۱۱۲۰ میلادی) فتح شد و به پادشاهی غزنین پیوست و شهر بزرگ لاهور کرسی استان‌های فتح‌شده گردید. خانواده‌های فارسی‌زبان از سرزمین‌های گوناگون پادشاهی غزنین مهاجرت کرده و وارد سرزمین پاکستان شده و در ناحیه‌های مختلف اقامت گزیدند.[5]

این خانواده‌های فارسی‌زبان دست‌نوشته‌های فارسی همراه خود آوردند و بدین وسیله در برخی مراکز علمی و ادبی کتابخانه‌ها تأسیس شد و خوش‌نویسان فارسی‌زبان از دست‌نوشته‌های فارسی رونویسی کردند و با کوشش‌های آنها این دست‌نوشته‌ها از ناحیه‌ای به‌نواحی دیگر می‌رسید. مهاجران فارسی‌زبان برای آموزش زبان فارسی مدارسی را هم تأسیس کردند که شماری از آنها در سده‌های بعد از کانون‌های مهم تحصیل زبان فارسی گردید و بدین طریق زبان فارسی در این نواحی پیشرفت کرد.[5]

تا پیش از دوران تیموریان زبان فارسی در شبه قاره هند، به عنوان زبان دادوستد فراگیر شده بود. پس از آنکه نوادگان تیمور لنگ، دودمان گورکانیان هند را ایجاد کردند زبان فارسی زبان رسمی این امپراتوری بزرگ شد. در سده‌های ۱۰ و ۱۱ میلادی، سربازان زیادی به ناحیه سند آمدند که به زبان‌های فارسی، ترکی، عربی و... سخن می‌گفتند. در طول سالیان دراز از آمیزش این زبان‌ها با هم و با زبان محلی مردم، زبان اردو فراگیر شد. اردو یک واژه ترکی به معنی لشکر است و بیان گر زبانی است که در میان سربازان رایج شد.

اردو از فارسی نه تنها نام‌واژه‌ها و صفت‌ها را گرفته‌است بلکه حرف‌ها و قیدها، پیشوندها و پسوندها، امثال و حکم، استعارات و تشبیهات و نیز تمثیلات و تلمیحات فارسی در اردو راه یافته‌است.[6]

شاعران اردو تنها در مطالب و محتویات و قالب شعری زیر تأثیر شعر فارسی قرار نگرفته‌اند بلکه در وزن شعر کاملاً از عروض فارسی تقلید کرده آن همه بحور با همه زحافات از فارسی به اردو انتقال یافت و عروض فارسی علت دیگری برای فراوانی واژه‌های فارسی در اردو شد.[6]

محمد اقبال لاهوری شاعر، فیلسوف، سیاست‌مدار و اندیشمند نامدار پاکستانی اشعار زیادی نیز به زبان فارسی سروده‌است. اقبال شیفته زبان فارسی بود و از همان ابتدا زبان فارسی را برای بیان اندیشه‌ها و اشعار خود برگزید به نحوی که هفت هزار بیت از ۱۲ هزار بیت شعری وی به زبان فارسی است.

تا مدتی پیش در بخش‌هایی از پاکستان و به‌ویژه در شهر پیشاور اهالی شهر فارسی حرف می‌زدند ولی با مرور زمان فارسی از خانه‌های مردم شهر رخت بربست. تا زمان رژیم نظامی ژنرال ضیاالحق در پاکستان، زبان فارسی در تمامی مدارس دولتی این کشور، تا کلاس هشتم تدریس می‌شد[1] اما آموزش رسمی زبان فارسی در زمان حکومت ژنرال ضیا الحق در مدارس پاکستان کنار گذاشته شد.[7]

یکی از دلایل عمده این موضوع از ترس نفوذ انقلاب اسلامی در پاکستان بود که به شکل نامحسوسی جلوی گسترش زبان فارسی را گرفته و در دراز مدت باعث ضعف زبان فارسی در مدارس و دانشکده‌ها شد.[7]