کردهای خراسان

مردم کردتبار منطقهٔ خراسان بنا به منابع تاریخی نوادگان کردهایی هستند که در زمان شاه عباس از منطقه شرقی ترکیه به این نواحی برای نگاهداری از مرزهای ایران کوچ داده شدند[13][14] و بنا به روایتی دیگر شاه عباس آنان را به خاطر تضعیف سرکشی خان‌های کرد و بکار بردن آنان در مقابله با حملات بی‌امان ازبکان، مغول و ترکمن به خراسان بزرگ کوچاند.[15][16][17][18][19][20][21][22][23] کردها قبل از زمان صفویه نیز در خراسان سکنی داشته‌اند.[24] کُرد بودن ابومسلم خراسانی[25][26] خاطرات دعبل خزائی در راه عبور و رسیدن به مرو و برخورد او با کُردی‌های علوی، خاطرات تیمور درکتاب منم تیمور جهانگشا، که در مسیر قوچان به گروهی برمی‌خورد؛ که می‌گویند: ما کُردیم و همزمان با دورهٔ تیمور، کلاویخو نیز در سفرنامهٔ خود اشاره به وجود کردها در خراسان می‌نماید.[27] پس دلیل بر وجود کردها پیش از زمان صفویه در خراسان است[28][29][30][31][32][33][34][35][36][37][38][39][40]

این منطقه در شمال خراسان در ایران قرار گرفته و ساکنان آن بیشتر اقوام کُرد است. این اقوام شامل حدود ۲۲ ایل یا طوایف مهم کُردی است. اکنون این منطقه با توجه به تقسیمات سیاسی ایران جزئی از استان‌های خراسان شمالی، خراسان رضوی و گلستان به حساب می‌آید. شهرهای حاشیه رودخانه اترک به ترتیب قوچان، فاروج، شیروان، بجنورد و آشخانه و در دیگر قسمت ها درگز، اسفراین، کلات و چناران دارای اکثریت اقوام کرد می باشند. شهرهای مشهد، نیشابور، سبزوار، داورزن، جوین، جغتای و خوشاب و روستای کردآباد در گلستان دارای اقلیت کرد می‌باشند. بیشترین جمعیت کردنشین در شهرهای بجنورد، قوچان، شیروان، فاروج و اسفراین می‌باشند.

در استان خراسان شمالی حدود ۴۶ درصد[41] و در استان خراسان رضوی ۴ درصد از جمعیت را کردها تشکیل می‌دهند که بزرگترین گروه قومی این استان‌اند. اینان شیعه مذهب هستند. حدوداً ۲۲ قبیله مهم و ۱۲۲ گروه از این قومیت در خراسان ساکن‌اند. کردهای خراسان از شاخه کورمانجها هستند و به زبان کردی کرمانجی سخن می‌گویند. یکی از عمده ویژگی‌های قوم کرمانج خراسان شمالی که افراد این قوم را از دیگر اقوام ممتاز می‌کرده پوشش مردان و زنان این قوم بوده‌است که اکنون تنها به عنوان زینت به کار برده می‌شود. تنها بعضاً این پوشش اصیل کرمانجی در میان زنان عشایر، آن هم زنان مسن‌تر، دیده می‌شود و گاه نیز اهالی خطه خراسان شمالی در مجالس جشن و شادی اقدام به پوشیدن لباس‌های کرمانجی می‌کنند.

• ایل مرادخانی که به (حسین‌زاده) شهرت دارند و بزرگ‌ترین ایل در شیروان هستند
• ایل توپی‌ها در شیروان، قوچان، فاروج، مشهد، سبزوار و جوین
• ایل عمارلو در نیشابور
• ایل مژدکانی‌ها در نیشابور
• ایل زعفرانی‌ها در قوچان، فاروج، شیروان، درگز، و مشهد ساکن هستند. (ایل توپکانلو از زیر شاخه‌های ایل زعفرانلو می‌باشد)
• ایل ملکشاهی و ایل شوهان در کاشمر
• ایل زنگنه در سبزوار، خوشاب، جوین و جغتای
• قوچان:طوایف زعفرانلو، برانلو، آرامانی، سعدانی، کیوانی، عمارلو، شادی، بچاوند، باوه نور در قوچان که همگی از ایل بزرگ حسنلو هستند. شیخ امیرانی، سووانی، پیچپرانی، شامی، بهادرانی. ایل توپکی‌ها، تیتکانی، حمزه یی، رشوانی، رودکانی، زیدانی
• بجنورد: ایل کرد افشار و دوانی در مزوج و بجنورد
• رادکان: کاوانلو
• تیتکانلو: ایل تیتکانلو که شاخه ای از ایل زعفرانلو می باشد
• اردلان: شارلو، گوشانلو، ترسانلو، بادللو

سرهای بریده ترکمن‌ها توسط کرد های قوچان به دلیل آزار جنسی و جنایات جنگی در جنگ جهانی اول

1. پی آمد جنگ چالدران؛ به دنبال پیروزی عثمانی ها در جنگ چالدران، آنها رفتار بی رحمانه ای با کُردها پیش گرفتند. به دنبال این رفتار و قتل عام‌ها، مهاجرت کردها به مناطق داخلی ایران فزونی گرفت و گروه زیادی از طوایف به این مناطق کوچانده یا کوچانیده شدند.[42] شاه طهماسب یکم، منصب امیر الامرایی تمام کُردهای درون ایران و حکومت مناطقی از ایران را به رئیس خلیل خان بیگ، طایفه سیاه منصور سپرد. جمعیت زیاد این کُردها و دام های آنها از یک سو، و محدود بودن مراتع برای آنها باعث بوجود آمدن مشکلات زیادی برای آنها و بومی های آن مناطق شد.[42] از این رو بدلیل آنکه خلیل خان بیگ توانایی کنترل مناطق زیر فرمانش را نداشت، شاه طهماسب اول ناگزیر دستور انتقال برخی از آنها را به خراسان داد.[43] منشی اسکندر بیک نیز، همین روایت را تقریبا تایید میکند.[44]
2. مسائل مذهبی؛ یکی ازعوامل حضور اکراد در خراسان، نزاع دائمی بود که برخی از آنان درباب مذهب با یکدیگرداشتند. بنابراین پادشاه ایران گروهی از ایشان را از کردستان دورکرده، از سر حد عثمانی آن‌ها را به مازندران و بعد به صفحات سرحدیه ترکستان در شمال شرقی خراسان فرستاد.
3. دفاع ازمرز و مقابله باشرارت دشمنان شرقی؛ برخی شرق شناسان و ایران شناسانی که از مناطق شمالی خراسان گذر نموده‌اند بااشاره مختصر به تاریخ کردها بر این نظر متفقند که شاه عباس برای صیانت ازمرزهای شمالی خراسان اکراد را به این مناطق کوچ داد.
4. حمایت ازعشایر؛ عدم مراقبت صحیح دولت از این گروه که در نواحی مرزی روسیه و عثمانی ساکن بودند موجب می‌شد گاهی اوقات این عشایرکه ازسرحدداری خسته می‌شدند، به آن سوی مرزهای ایران هجوم برده و مبادرت به دستبرد نمایند. عکس این اتفاق نیز محتمل بودو لذا حکومت مرکزی برای حمایت ازعشایر وپاسخگویی به شکایات مرزنشینان، اقدام به جابجایی برخی از این کوچندگان کرد.[45][46][47]

• 

  خان مسعود شجاع‌الدوله
  حاج رستم یگ چشمگزگ که در دشت چالدران به امر سلطان سلیم امپراتور ترک عثمانی با یارانش به قتل رسید.
• شاه علی خان کرد چشمگزگ که همراه شاه عباس در سال ۱۰۰۰ قمری وارد خراسان شد.
• شاهقلی سلطان میرایل جلیل چشمگزگ و امیرالامراء اکراد سال ۱۰۱۱ قمری
• یوسف خان سلطان، میرایل جلیل چشمگزگ ۱۰۳۷ قمری
• مهراب بیگ فرزند شاهقلی سلطان، ملقب به وکیل الاکراد(۱۰۳۸ قمری)
• ژالو مهراب دختر بگ وکیل الاکراد (۱۰۶۹ قمری) اولین زن فرمانروایان در اجتماع اکراد ایران
• سام بگ سپهسالار و پدر زن نادرشاه (وکیل الاکراد)
• محمد حسین خان ایلخانی ۱۲۴۸ قمری معاصر نادرشاه و شاهرخ امیر گونه خانه ایلخانی معاصر شاهرخ نادری و آغامحمد خان قاجار
• رضا قلی خان ایلخانی مقتدرترین خوانین ایرانی متوفی ۱۲۴۹در تبعید آذربایجان سام خان ایلخانی فاتح امیر حسین خان شجاع الدوله نجفعلی خان کردشادلو نخستین ایلخانی بجنورد سال ۱۲۴۸ قمری
• هرات ملقب به شجاع الدوله متوفی ۱۳۱۱ قمری جعفرقلی خان شادلو ایلخانی مقتدر ملقب به سهام الدوله
• ایلخانی زعفرانلو مسعود ۱۲۷۵ قمری حاکم بجنورد و استرآباد مسموم ۱۲۷۸
• محمد ناصرخان شجاع الدوله پسر امیر حسین خان بنیان‌گذار شهر ناصری (شهر جدید قوچان) متوفی ۱۳۲۰ قمری
• حیدر قلی خان سهام الدوله برادر جعفر قلی
• خان مسعود شجاع الدوله در سال ۱۲۸۸ قمری متولد در فاروج
• عبدالرضا خان شجاع الدوله یا محمد خان سهام الدوله (سردار مفخم) متوفی ۱۳۳۸ قمری برادرزاده حیدر قلی خان و متوفی ۱۳۲۲ قمری
• امیر حسین خان شجاع الدوله زعفرانلو حاکم بجنورد و استرآباد که آخرین حکم ایلخانیگری را از عزیزالله خان سالار مفخم (سردار معزز)

عمارت آیینه خانه سردار مفخم در بجنورد

از زمان درگذشت آخرین ایلخان زعفرانلو در سال ۱۳۳۹، جامعه کوچ نشینی کردهای خراسان عملاً یک پیکر بدون سر است و نه دستگاهی با سلسله مراتب معین دارد و نه رئیسی که همه از وی اطاعت کنند … درحالی که حداقل به مدت دو قرن، اداره و رهبری جامعه کرد خراسان به عهده دستگاهی با سلسله مراتب مشخص بود که در راس آن یک یا دو ایلخان قرار داشت که یکی از آن‌ها در شهر قوچان (فرهاد خان توپکانلو، علی محمد خان توپکانلو) و دیگری در بجنورد و گاهی نیز در شیروان مستقر بودند؛ ولی امروزه روابط بین طوایف و حتی بین محله‌های یک طایفه به حداقل خود رسیده است. اما از چند دهه پیش امنیت منطقه توسط دولت مرکزی تأمین می‌شود و ژاندارم‌ها کوچ نشینان را خلع سلاح نموده و خصومت‌ها و ستیزها را خاموش کرده‌اند.[48][49][50][51][52][53]

پوشش محلی خراسانی دختر کرمانج در شیروان

عروسی کردهای خراسان امروز فراتر از عروسی‌های رایج است و عملاً به جشن بزرگ و همایش فرهنگی در منطقه تبدیل شده‌است. حضور جمعیت از شهرهای مختلف، هنرنمایی هنرمندان گوناگون، تجلیل از سرآمدان موسیقی وفرهنگ منطقه در برخی عروسی‌ها حضور زنان با لباس زیبا و رنگارنگ محلی، شعر خوانی شاعران محلی و توجه ویژه به استفاده از نمادهای بومی _محلی در تزیین جایگاه و محیط عروسی و بهره‌گیری از سنت‌های نیک شه واش (شادباش) و دیگر آیین‌های عروسی سبب شده‌است که هر عروسی به یک جنگ بزرگ فرهنگی و هنری منطقه تبدیل شود و سی دی این عروسی‌ها در کوتاهترین زمان و در سطح وسیعی مورد استفاده خانواده‌ها قرار گیرد و گاه یک عروسی سنتب فراتر از یک شهر و استان مورد استقبال قرار گرفته‌است.

در قدیم عروسی‌های کردی سه شبانه روز و بنا به برخی نظرها و نوشته‌ها از جمله کتاب ارزشمند <رامشگران شمال خراسان> هفت شبانه روز به طول می‌انجامیده. به علت تغییر شرایط زندگی بیشتر عروسی‌های کردی در یک شبانه روز برگزار می‌شوند.[54][55][56]

گروه رقص کرمانج سال ۱۳۵۳ تخت جمشید

گروه رقص کردی کرمانجی خراسان (بجنورد) طرقبه مشهد -عکاس فرانسوی

موسیقی کردی خراسان که سراسر شمال خراسان، یعنی از سرخس تا شمال گنبد کاووس (از مشرق به مغرب) و از باجگیران و درگز تا نیشابور و سبزوار (شمال به جنوب) را در بر می‌گیرد، از اصالت و ویژگی خاصی برخوردار است. گاهی شنونده را به اوج عرفان و معنویات و عالم ملکوتی سیر می‌دهد. زمانی در غم، هجران و سوز و گداز، اشک چشم شنونده را سرازیر می‌کند و زمانی، به اوج شادی، رقص و پایکوبی وامی‌دارد. این اصالت و گستردگی، از تاریخ پر فراز و نشیب و سرزمین‌های پست و بلند، کوهستان‌ها، جلگه‌ها، کوچ‌ها و جابجایی و برخورد با اقوام و ملل مختلف، طبیعت و آبشارها، نغمه پرندگان و…نشأت گرفته‌است. موسیقی کردی خراسان چهار جنبه دارد:۱-دینی ۲-رزمی ۳-بزمی ۴- سوگی. هر یک از این چهار اصل نیز به مقام‌ها، آهنگ‌ها و شاخه‌های متعددی تقسیم می‌گردد. سازهای زهی رایج در میان کردهای خراسان عبارتند از: کمانچه، دوتار، شش‌تار، تنبور (که چهار سیم دارد و اکنون در بین کردهای غرب کشور، معمول است). سازهای بادی که در میان کردهای خراسان رواج داشته‌است و دارد عبارتند:۱-کرنای ۲-سرنا ۳-شاخ نفیر ۴-نی هفت بند ۵-دوزله (قوشمه) ۶-نای نوازان می‌باشد.[57][58][59][60][61][62][63][64][65][66][67]

۱-'عاشق‌ها':نوازندگان اصیل و حرفه‌ای کرد خراسان هستند که این شغل را پدر بر پدر، به میراث برده‌اند و به صورت موروثی و نژادا عاشق نوازنده هستند. سازهای آن‌ها عبارتند از کرنا، سرنا (پیق)، دهل، دوزله (قومشه) و کمانچه. آن‌ها کار نوازندگی و آموزش رقص به جوانان را بر عهده دارند. خوانندگی و سرایندگی، جزو وظایف آن‌ها نیست. اجرای نمایش معروف به «توره» نیز از وظایف آنهاست.

۲-'بخشی‌ها':بخشی به کسی گفته می‌شود که نوازنده چیره‌دست دوتار باشد و نیز اشعاری را که می‌خواند خود شخصاً بسراید و آواز خوب بخواند. یعنی شاعر، نوازنده و خواننده باشد. واژه بخشی، از کلمه بخشش و موهبت الهی آمده است و شامل حال چنین افراد برجسته‌ای می‌شود و با معنای ذیل کلمه بخشی، که در فرهنگ مصاحب آمده، ارتباطی ندارد.

۳-'بلیروان‌ها':نی نوازانی هستند که بیشترشان به صورت شبانان و چوپانان، در فضای باز کوهستان به نواختن و فراگیری آن اقدام می‌کنند و گله گوسفندان یا شتران را با آوای نی خود، به چرا و حرکت وامی‌دارند. نی از زیباترین و اصیل‌ترین آلات موسیقی کردهای خراسان است.

۴-'لوطی‌ها':مردمانی آواره، سرگشته و بی قید و بند به دنیا هستند. تنها ساز آنها، دپ یا همان دایره است. بیشتر اشعار هزل و هجو می‌خوانند و از ستمگران و صاحبان زور و زر انتقاد می‌کنند، در گذشته، اخبار ایلات و عشایر ولایات را از نقطه‌ای به نقطه دیگر،انتقال می‌دادند و در واقع کار رادیو و تلویزیون کنونی را انجام می‌دادند. آن‌ها مصونیت سیاسی داشتند و هیچ‌کس حق آزارشان را نداشت.

۵-'لولوچی‌ها':آوازه خوان‌های غیر حرفه‌ای هستند که معمولاً در جوانی یا به مناسبت حال، همراه با تار بخشی‌ها یا ساز عاشق‌ها، یا بدون ساز آواز می‌خوانند. لولوچی‌ها، بابت کار خود، حق گرفتن دستمزد ندارند و مصونیتی هم شامل حال آن‌ها نمی‌شود و باید پاسخگوی آنچه که می‌خوانند، باشند.[68][69][70][71][72][73][74][75][76][77]

تغییر و تحول لباس به علت شرایط اقلیمی و نوع خاص زندگی کردها یعنی چادرنشینی و سردی و گرمی هوا، اشکال گوناگون را به خود گرفته و از رنگ‌های شاد و روشن و دل‌انگیز متأثر از طبیعت بوده‌است. رقص‌ها نیز به علت عدم تحریک کافی در گذشته به ناچار تغییریافت و تحریک آن بیشتر و بیشتر شد. فرهنگ کردها ی خراسان، مثل آبی در حال حرکت و پرش و خیزش است و در طول تاریخ با بهرهگیری از مللی که با آن مواجه بوده و از مرزهای روم گرفته تا ارمنستان و گرجستان و قفقاز و آذربایجان است و خراسان و هندوستان، از زیبایی‌های هر ملتی بهره‌گیری نموده و بر غنای خویش افزوده است. در حالی که موسیقی و هنر کردهای غرب، فاقد این ویژگی‌ها بوده‌است. صدها آهنگ در موسیقی کرمانجی خراسان وجود دارد که هر کدام، فلسفه مخصوص به خود دارند که در کتاب تاریخ موسیقی ایران به آن پرداخته‌اند.[78]

لباس زنان کردهای خراسان

کردهای خراسان نیز دیرینه دلدادگان و پرچمدار شکوه فرهنگی هستند که به رغم دور بودن از کردستان، مام میهن، توانسته‌اند فرهنگ نیاکان خود را به زیبایی بر دوش بکشند پوشش زن کرمانج خراسان شاخصه‌های منحصربه‌فردی دارد که نوع پارچه، زینت‌ها، نام‌ها و پردازش رنگ از جمله این ویژگی‌ها است. لباس زن کرمانج خراسان شمالی ترکیبی از گراس (goras)، شیلوار، کله (kolle)و نظامی است. بالاتنه که در اصطلاح کرمانجی «گراس» نامیده می‌شود و دامن که در اصطلاح کردی «پارچه» و «شیلوار» نامیده می‌شود، دو قسمت اصلی لباس کرمانجی هستند. بالاتنه لباس، «گراس» نامیده می‌شود که پیراهنی ساده‌است و یقه خاصی ندارد. «کله» پوششی است از جنس پارچه مخمل که بر روی گراس پوشیده می‌شود. برای کله از پارچه مخمل با رنگ‌های تند و گرم مثل قرمز و سبز و بنفش استفاده می‌شود. این لباس با سکه‌های تزیینی که در اصطلاح کرمانجی «دراو» نامیده می‌شود با تعبیه حلقه بر روی سکه، تزیین می‌شود. سکه‌های متعدد بر روی کله، هنگام راه رفتن، صدایی موزون تولید می‌کند. به حاشیه یقه، جیب‌ها و سر آستین‌های کله، نوارهایی زیگزاگ با رنگ‌های تند، دوخته می‌شود. زن کرمانج برای پوشش سر از (پشمی) که امروز به روسری موسوم است و شالی مخصوص استفاده می‌کند، این سرپوش‌ها حتی روی چهره زن به جز چشمان را می‌پوشاند.[79][80][81]

1. روند پرسرعت جریان مدرنیسم و شهرنشینی
2. بی‌توجهی تحصیلکردگان و نخبگان کرد شمال خراسان
3. تکثر زبانی و اختلاط قومیتی در شمال خراسان
4. نبود رسم الخط نوشتاری
5. ضعف ادبیات کودک و تولیدات فرهنگی در حوزه کودکان در شمال خراسان
6. ضعف رسانه جمعی
7. نبود چاپ و نشر کردی
8. ضعف تشکیلات و انجمن‌های فرهنگی -مدنی
9. عدم حمایت از طرف ارگان های فرهنگی ،دولتی و حکومتی، در ادوار گذشته

• فهرست کردهای اهل ایران
• کورمانج
• کردستان

• Nomades et sédentaires/ KURDES DU KHORASSAN Shahla khorasanî
• The Kurds in Khorasan, North-east of Iran
• The-Kurds-in-Khorasan بایگانی‌شده در ۷ نوامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine
• تصاویر قدیمی و تاریخی از زنان ، مردان ، عشایر ، حاکمان و زندگی کُردهای خراسان در ۱۵۰ – ۲۰۰ ساله اخیر
• Kurds in Khorasan (Cultural and Civil Society of Khorasani Kurds)
• FERİD DEMİREL YAZDI"Horasan Kürtleri" İstanbul - Bia Haber Merkezi 22 Aralık 2018,
• Yûzyıla Girerken Kürtler Author: Nacî Kutlay Date & Place: 2002, İstanbul
• کتاب مرزداران کیسمار در رابطه با تاریخ کردهای خراسان
• جلد یک و دوم کتاب «کوچندگان کُرمانج» خراسان شمالی تألیف «سیاوش فاتح»
• برگرفته از- کتاب حرکت تاریخی کرد به خراسان- کلیم‌الله توحدی ۱۳۶۶
• رشیدی ـ اکرم، آشنایی با جاذبه‌های بجنورد، روزنامه اطلاعات، ۲۶ اردیبهشت ۱۳۸۳.
• کتاب تاریخ کردهای کوچبر حتی خراسان – جلد یک و دو – شورش رشی
• صادقی ـ مرتضی، ماتیکان مانه و سملقان، انتشارات مهردامون، بهمن ۱۳۸۳.
• درویشی ـ محمدرضا، از میان سروده‌ها و سکوت‌ها، مؤسسه فرهنگی ماهور، تهران ۱۳۸۰.
• طلوعی ـ محمود، خواندنی‌های قرن، نشر گفتار، چاپ دوم، سال ۱۳۶۵.
• رشیدی ـ اکرم، آشنایی با جاذبه‌های بجنورد، …
• توحدی ـ کلیم ا…، کرمانج (کجله) سال اول، شماره دوم، آذرماه ۱۳۸۰، چاپ دانشگاه فردوسی مشهد.
• آیینه و آواز ـ محمدرضا درویشی
• رساله موسیقی خراسان پژوهش استاد اردلان
• صفی زاده، فاروق، پژوهشی دربارهٔ ترانه‌های کردی، ناشر ایران جام، چ اول، تهران ۱۳۷۵ ص ۳۱
• رندل، جاناتان؛ با این رسوایی چه بخشایشی؟، نشر پانیذ، چ اول، تهران ۱۳۷۹ص۱ ۳
• وان برویین سن، مارتین؛ جامعه‌شناسی مردم کرد (آغا، شیخ، دولت) ترجمه ابراهیم یونسی، نشر پانیذ، چاپ اول، تهران ۱۳۷۸صص ۱۶۸–۱۷۰
• طبیبی، حشمت ا.. ؛ مبانی جامعه‌شناسی و مردم شناسی ایلات و عشایر (نمونه موردی عشایر کرد) انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول ۱۳۷۱ص ۱۶۴
• حسین‌زاده بوانلو، اسماعیل؛ «نقد و بررسی کتاب‌های حرکت کرد به خراسان» شهروند (نشریه)، سال هشتم، شماره ۳۹۴، چ کانادا، ۱۶ بهمن ۱۳۷۷ ص ۸
• حسنعلی پور، حمید؛ «وجه تسمیه شیروان» فصلنامهٔ خراسان پژوهی، بهار و تابستان ۷۸، مشهد ص ۱۹۶
• ملاعمر، عیسی صالح؛ بحران آفرینی ابرقدرتها در کردستان عراق، نشر توکلی، چ اول، تهران ۱۳۸۰ص۲۷
• عبدالوحید، سرهنگ شیخ: کردها وسرزمین شان، ترجمه صلاح الدین عباسی، نشر احسان، سال۱۳۷۸ ص۲۸،
• برزویی، مجتبی: اوضاع سیاسی کردستان از سال ۱۲۵۸ تا ۱۳۲۵ شمسی، نشر فکر نو، ۱۳۷۸، ص ۱۴۷
• دکتر حشمت ا… طبیبی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی … ص ۱۱۵
• گ. ب، آلوپف، کردان گوران و مسألهٔ کرد در ترکیه ص ۵۲
• انصاف پور، غلامرضا؛ تاریخ سیاسی و جغرافیایی مردم کرد، نشر ارمغان، چ اول، تهران ،۱۳۷۹ص ۱۳۵
• رنجبر، سکینه؛ «دلایل حرکت تاریخی کرد از غرب به خراسان»، ده نگی کرمانج (مجله) سال اول، شماره اول، دانشگاه مشهد، ۱۳۸۱، ص ۸
• کتاب کوچندگان کرمانج تألیف سیاوش فاتحی
• کتاب اسفراین، دیروز، امروز تألیف استاد توحدی
• کتاب جامعه عشایری کُردهای خلخال (کُرمانج) تألیف حسن صمدزاده
• کتاب تاریخ ادبیات کُردی نوشته پروفسور قاناتِ کُردو
• کتاب «بروسک و صور خیال در شعر و موسیقی کرمانجی» در ۲۰۸ صفحه به نویسندگی «محمدرضا منصوری»
• کتاب فرهنگ قومی و جغرافیای شهرها وابادی‌های خراسان شمالی. علی رحمتی
• “Kurd li Xorasanê û penda kurmancî” bi pênûsa Xalid Salêh
• جلد دوم کتاب «کوچندگان کُرمانج» تألیف سیاوش فاتحی
• Elfabêya Kurdî & Bingehên Gramera Kurdmancî Celadet bedirxan
• میرزا محمد مستوفی، آمار مالی و نظامی ایران در سنه ۱۱۲۸ قمری، تهران ۱۳۵۳ ص ۳۹۶.
• محمد حسن اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، جلد ۱٬۱۳۶۷، صص ۱۵۷و ۱۶۳.
• جرج. ن. کرزن، ایران و قضیه ایران، جلد ۱، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی ۱۳۷۳؛ ص ۱۵۱.
• اسکندربیگ منشی عالم آرای عباسی، همان، نشر دنیای کتاب ۱۳۷۷ص ۱۰۱۸.
• محمد کاظم مروی، عالم آرای نادری، جلد ۱ به تصحیح محمد امین ریاحی، ۱۳۶۴، ص ۱۲۴.
• یوسف متولی حقیقی، تأملی پیرامون علل و چگونگی مهاجرت کرده به خراسان، فلصنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، سال ششم، ش۲۱، بهر ۱۳۸۹، ص ۷۸.
• م. کاردوخ، جنبش‌های کرد از دیرباز تاکنون، ص ۳۱۱و ۳۱۲
• علی رحمتی، نقش ایالات و طوایف بجنورد در دفاع از استقلال ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ آزاد اسلامی واحد تهران، ۱۳۷۹،
• کتاب فرهنگ و لغت نامه کرمانجی نویسنده احمد عضدی
• کتاب ( فرش کردی خراسان ) پروفسور ویلیام استانسر ترجمه ایران توحدی
• چوخه پوشان نامدار کتابی بسیار ارزشمند در رابطه با ورزش و آئین کشتی کردی یا کشتی باچوخه در شمال خراسان
• کتاب کشتی کردی باچوخه تألیف علی محمد جهانی. منطقه شمال خراسان
• کتاب فرهنگ کردی خراسان,جلد یک کرمانجی به فارسی_تألیف کلیم الله توحدی
• کتاب شوقنامه کرمانجی_دکتر هادی بیدکی
• کتاب آری دل-جواد رمضانیان
• کتاب مینا مال-علیرضا سپاهی لایین
• کتاب سه دلوپ - مجموعه ی سه خشتی های علیرضا سپاهی لایین
• کتاب تشتانوک-نوشته عل فروزش
• کتاب الفبای کوردی کرمانجی-مهدی جعفرزاده
• کتاب قهرمانان سردار عیوض خان جلالی جلد دوم نوشته هاشم فرهادی