شیروان

شیروان از کهن‌ترین مراکز فرهنگ و تمدن و تاریخ در خراسان شمالی و ایران است و قدمت تمدن در این شهر به ۷۰۰۰ سال (۵۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح و ۲۵۰۰ سال قبل از امپراتوری هخامنشیان) می‌رسد. تاکنون بیش از ۴۹ اثر باستانی ثبت شده و ۲۵۲ مکان فرهنگی در آن شناسایی شده‌است. تپه باستانی ارگ شیروان سابقاً مرکز حکومت و فرماندهی خطه شمال خراسان بوده‌است و اکنون عظیم‌ترین و مهم‌ترین محوطه باستانی شمال شرق کشور است. این ارگ که در اطراف آن سفال‌های دارای قدمتی ۷۰۰۰ ساله به دست آمده‌است، به عنوان کهن‌ترین زیستگاه خراسان شمالی مورد تحقیق و بررسی و پژوهش باستانشناسان ایرانی و خارجی قرار گرفته‌است. قبرهای زرتشتی در اطراف تپه مذکور و روستاهای قدیمی گلیان و خانلق و بعضی از آداب و رسوم مردم شیروان زندگی زرتشتیان در شیروان را تأیید می‌نماید.[9]

تپه ارگ دوین شیروان از جمله آثار باستانی دیگر شهر شیروان است که با مربوط به هزاره چهارم و پنجم قبل از میلاد مسیح است. بنای تاریخی قزلر قلعه (قلعه دختر) در مجاورت روستای تاریخی زیدر، زادگاه دانشمند بزرگ، شهاب‌الدین زیدری نسوی (منشی سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه) قرار دارد که در زمان هخامنشیان احداث و با حمله مغولان تخریب شده‌است.[9]

در دوران پیش از اسلام شیروان پایتخت قوم پارت بوده‌است. دیاکونوف محقق و نویسنده روسی بر این باور است که نخستین امپراتوری مقتدر پارتها در شیروان به وجود آمده‌است. ایزدوخاراکسی و استرابون از مورخان و جغرافی‌دانان یونان محل زندگی و حکومت پارت را در دره رود اترک شیروان ذکر کرده‌اند. شیروان در زمان اشکانیان در زمره قلمرو آنان قرار داشته و وجود قبرهای زرتشتی و آثار تاریخی در نقاط گوناگون ناحیه شیروان، نه تنها بر شناخت رویدادهای تاریخی شیروان در پیش از تاریخ کمک می‌نماید، بلکه آبادی و اهمیت این شهر را در آن زمان نشان می‌دهد.[10][11]

رونق شهر شیروان پس از اسلام به دوره فرمانروایی خوارزمشاهیان (قرن ۶ ه‍.ق) مربوط می‌شود، که از آن دوران بناهای اسلامی مانند بقعه امام زاده سلطان محمدرضا به جای مانده‌است. در حملات گورکانیان این منطقه آسیب فراوان دید و کشتار فراوانی در آن صورت گرفت. در دوران صفویان، مهم‌ترین واقعه‌ای که در این شهر روی داد، کوچاندن چهل هزار خانوار عشایر کُرد به این منطقه بود که برای مقابله با حملات ازبک‌ها، توسط شاه عباس انجام یافت. این شهر در دوران حکومت قاجار همواره یکی از مناطق مهم درگیری‌های حاکمان محلی بود.

شهر شیروان در سال ۱۳۰۸ بر اثر زلزله به کلی ویران شد و پس از دو سال، بار دیگر با روش‌های نوین شهرسازی دوباره‌سازی شد.

بررسی و تحقیق نژاد و تیرهٔ مردم شیروان که از نظر موقعیت مکانی در خراسان شمالی قرار دارد، با توجه به مهاجرت‌ها، جنگ‌ها، کوچ‌ها و اختلاط نژاد و تاخت و تاز اقوام گوناگون در طول سده گذشته مشکل خواهد بود. آقای دکتر عباس سعیدی رضوانی استاد دانشگاه مشهد بر این باور است که: در خراسان شمالی در سطحی حدود ۴۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع تقریباً تمام گروه‌های قومی موجود در ایران زندگی می‌کنند.

بار تولد، مستشرق روسی می‌نویسد: … جبال خراسان که امروز سرحد بین ایران و روسیه است و در عهد قدیم و هکذا در قرون وسطی سکنهٔ واحدهای واقعه در امتداد دامنه‌های جبال را ایرانیان تشکیل می‌دادند، ولی بدیهی است که واحدهای مزبور به‌واسطهٔ موقعیت جغرافیائی خود ناچار می‌بایستی غالباً مورد حملات متعدد کوچ‌نشینان ترک واقع شده باشد و به تصرف آنان درآید، از همین تاریخ این سرزمین ترکی آتک یا به‌طور اصح اتیاک که به معنای ولایت دامنه، کوهپایه نامیده شد.

صنیع‌الدوله می‌نویسد: در سلطنت شاه سلطان حسین صفوی که امور دولت مختل گردید، اکراد آخال‌نشین از تاخت و تاز ارگنجی و بخارائی شوریده روی به کوه و معقل‌های سخت گذاشتند و آن زمان ولایت بجنورد و قوچان و شیروان و سملقان مسکن طایفه گرائیلی بود، اکراد برای اینکه یورتی به‌جهت خود به‌دست آرند بنای زد و خورد را با طایفهٔ گرایلی گذاشتند و در اندک مدتی آن‌ها را از محالات مزبور خارج ساختند… و بر این نواحی استیلا یافتند و شیروان را یورت قرار داده تمام چهل هزار خانوار اکراد چشمگزک را که زعفرانلو و شادلو و کاوانلو و عمارلو و قراچورلو باشند، در یورت‌های قوچان و شیروان و بجنورد و مضافات ساکن ساختند.

قسمتی از عشیرهٔ ترک افشار در زمان شاه اسماعیل اول به مرز خراسان قدیم و دشت اَتک و مرو کوچ داده شد به‌طور کلی به‌علت آنکه خراسان دروازهٔ ایران به طرف آسیای مرکزی و سرزمین‌های ماوراءالنهر و ترکستان بوده، از مهاجمان و مسافران شرقی هر گروهی که به ایران حمله می‌کرده یا وارد ایران می‌شده، بخشی از جمعیت خود را در این سرزمین ساکن می‌کرده‌است یا خود ساکن می‌شده‌اند، انواع گروه‌های ترک، که وقت یه ریشهٔ تاریخی آن‌ها بازمی‌گردیم، برخی متعلق به دورهٔ غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، ایلخانیان و تیموریان می‌باشند از این گروه هستند؛ بنابراین ریشهٔ عده‌ای از ترکان خراسان چون ترکان گرایلی، جانی قربانی و غیره مربوط به پیش از دوران صفویه هستند؛ با توجه به اختلاط شدید قبایل و مهاجرت اولیه آریایی‌ها در پیش از میلاد و کوچ و مهاجرت کردها در زمان شاه اسماعیل و شاه عباس اول به این منطقه و ساکنین پیشین آن که اکثراً تات و گرائیت ایلی بودند در یک جمع‌بندی کلی، می‌توان نتیجه گرفت که اصل نژاد مردم شیروان چه کرد و چه ترک و چه فارس مانند دیگر مردم خراسان شمالی آریائی است.

- در کمتر نقطه‌ای از جهان در سطحی چنین کوچک (خراسان شمالی، که در برگیرندهٔ شیروان نیز می‌گردد) به این چنین مخلوطی از اقوم و زبان‌ها و لهجه‌های متفاوت برخورد می‌کنیم.

- در حال حاضر این اقوام با همهٔ تفاوت‌ها و ویژگی‌های قومی ـ زبانی و فرهنگی و علی‌رغم داشتن تاریخی آشفته و گاه خون‌آلود با هم به آرامش و مسالمت زندگی می‌کنند.

- این زندگی مسالمت‌آمیز و درآمیختگی قومی ـ فرهنگی در بین اقوام و زبان‌های مختلف در شمال خراسان ویژگی بزرگ انسانی این ناحیه است.

بیشتر ساکنان شیروان را کردهای کرمانج، فارس‌ها، تات‌ها و ترک‌های خراسانی تشکیل می‌دهند؛ که کردهای کرمانج با گویش کرمانجی و ترک‌های خراسانی با گویش محلی و تات‌ها با لهجه تاتی تکلم می‌کنند.[13][14] گویش رسمی و فارسی در شیروان ترکیبی از زبان‌های کردی کرمانجی، ترکی و تاتی است، مردم شهر شیروان به زبان کردی کرمانجی که قدمت آن به چند قرن پیش می‌رسد تکلم می‌کنند و زبان روستائیان شیروان از ترکیب خاصی برخوردار است، مثلاً مردم روستاهای زوارم، فجرآباد (بزاوه) و مشهد طرقی که به ترتیب در فواصل ۲ و ۸ کیلومتری از یکدیگر قرار گرفته‌اند، زوارمی‌ها: ترکی، بزآبادی‌ها: کردی و مشهد طرقی‌ها: فارسی صحبت می‌کنند یا قراء اسطرخی، پهلوانلو گلیان که هر سه در مسیر یک دره واقع شده‌اند و جزء یک دهستان هستند به ترتیب: ترکی، کردی و تاتی تکلم می‌کنند. برخی از این گروه‌ها در طول قرون با هم به زد و خورد مشغول بوده‌اند. داستان ترکمن تازی و برخوردهای میان کردها و ترکمن‌ها و سایر اقوام خراسان مسئله‌ای است که تا حدّ زیادی شناخته شده‌است. در رابطه با اختلاف قومی ـ زبانی و فرهنگی آقای دکتر پاپلی یزدی تحقیقی در دو روستای نوار مرزی دهستان قوشخانهٔ شیروان انجام داده‌اند که بسیاری از واقعیت‌ها را در این مورد مشخص می‌کند به هر حال با توجه به آماری که در سال ۱۳۶۵ شمسی انجام گرفته‌است و در شناسنامهٔ شهرستان شیروان ثبت است مردم شهرستان شیروان به زبان‌های کردی، ترکی و فارسی صحبت می‌کنند.

۱- قُشمه: از دو نی استخوانی که کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند و مانند نی سوراخ‌هایی دارند درست شده‌است.

۲- دوتار: از دو رشته سیم که ۱۱ تا ۱۳ پرده دارد تشکیل می‌شوند و با انگشتان می‌نوازند.

۳- دُهل: شبیه طبل بزرگی است که معمولاً به گردن می‌آویزند و با دو چوب که یکی ضخیم‌تر از دیگری است در دو جهت نواخته می‌شود.

۴- سُرنا: مانند شیپوری است به طول تقریبی ۳۵ سانتی‌متر که صدای فوق‌العاده بلند و رسا دارد از دوهل و سرنا در مراسم برگزاری کشتی با چوخه، استفاده می‌شود و در جشن‌ها نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

1. کمانچه: از چهار سیم و پرده‌های مشخص درست شده که با آرشه نواخته می‌شود.
2. دایره: پوسته نازکی را بر چوبی دایره‌ای شکل می‌کشند و بیشتر در جشن‌ها و عید گاه‌های سابق مورد استفاده قرار می‌گرفت.
3. موزقان: این ساز در سابق بیشتر مورد استفاده قرار می‌گرفت امّا در حال حاضر برای اکثر مردم ناشناخته است.
4. نی: لوله‌ای به طول تقریبی نیم متر، که از چوب یا آهن می‌سازند و بیشتر مورد استفاده چوپانان در هنگام چرای گوسفند و آبخوران دام قرار می‌گیرد.

۱-هُوَلَنْدِه (مشابه پرش‌های طول و ارتفاع) ۲- زنجیره ۳- رها رها ۴- پیشته پیشته ۵- اله چمبه ۶- کِبِدی کِبِدی ۷- چِلِی ۸ - بای (تاب بازی) ۹- اصولولی ۱۰ - تسمه تسمه ۱۱- قره گُردِم ۱۲- اُستا زنجیر باف ۱۳ -گوز باقْلَنْدِه ۱۴- قُلاقِ چکْمَه ۱۵- گرگم به هوا ۱۶- گل گل ۱۷- نون نون (لانه شیطان) ۱۸- پارا ۱۹- کلاس کلاس ۲۰- رقص چوب ۲۱- اُوپشتک ۲۲- دوز ۲۳- مَزَلاق ۲۴- لَپَّر ۲۵- ملاّ ملاّ ۲۶- زوو ۲۷- دونقوز، دونقوز ۲۸- دستمال دستمال ۲۹- دو.. د ۳۰- کچه کچه

. کتابخانه استاد زارعی

. کتابخانه امام علی

1. قَتْلَمَه: آرد را خمیر کرده و آن را ورقه ورقه می‌کنند و لابلای آن را روغن و زعفران و ادویه می‌زنند و آن را در تنور می‌پزند.
2. چَلْپه: خمیر را نازک کرده و آن را در داخل روغن داغ قرار می‌دهند تا خوب سرخ شده و آماده شود.
3. اَگِنجه: با قرار دادن سبزی‌های محلّی و پیاز سرخ شده در داخل خمیر آن را در روغن سرخ می‌کنند.
4. شیرمال: آرد را با شیر خمیر می‌کنند و با کشیدن مقداری روغن با زعفران بر روی آن در تنور قرار می‌دهند تا آماده شود.
5. ساج نونه: نوعی نان محلّی نسبتاً نازک که روی ساج (ظرف از جنس چدن است (سل)) می‌پزند و دارای انواع مختلف است.
6. شکر پنیر (آبنبات):آبنباتی است که بین مردم شیروان و استان خراسان شمالی طرفداران زیادی دارد همچنین مغازه آبنبات فروشی محمدنژاد واقع در خیابان سعدی معروف‌ترین و باکیفیت‌ترین آبنبات سازی و آبنبات فروشی شهر است.
7. فطیر: این نان محلّی انواع مختلف دارد که بهترین نوع آن با کره و به نام «فطیر مسکه» مورد استفاده قرار می‌گیرد.
8. قاق: آرد را با روغن و شکر و ادویه به خمیر تبدیل می‌کنند و آن را در تنور می‌پزند، قاق به علّت خشک بودن مدّت زیادی نگهداری می‌شود.
9. چریش لی فطیر: آرد را با آب و چریش (نوعی گیاه محلّی خودرو کوهستانی) خرد شده خمیر می‌کنند و آن را در تنور می‌پزند.
10. جِزْلِق لی فطیر: آرد را با آب و جزلِق (تکه‌های کوچک دنبه گوسفند که روغن آن قبلاً گرفته شده‌است) خمیر می‌کنند و آن را می‌پزند.
11. کلوچه برنجی: آرد برنج را با شکر و آب خمیر می‌کنند و آن را در قطعات کوچک می‌پزند.

۱۱- چُزمه: نوعی نان محلّی نازک است که در داخل روغن سرخ می‌شود. ۱۲- قوتاب (قطاب): داخل خمیر را با انواع سبزی‌ها و گوشت کوبیده پر می‌کنند و سپس آن را داخل روغن سرخ می‌نمایند.

1. یَخنه پلو: چلو به اضافه گوشت آب‌پز که در داخل برنج قرار می‌گیرد (ته چین).
2. آبگوشت: شامل. گوشت، نخود، لوبیا، سیب زمینی، که آبگوشت آن به صورت ترید و گوشت و دیگر مخلفات آن به صورت کوبیده خورده می‌شود.
3. سِمْسِه: شامل آرد و شیره انگور است که آب و ادویه به آن اضافه می‌شود البته ابتدا آرد را در روغن تف می‌دهند.
4. دُیمَه دَنی: گندم را نیمه کوبیده کرده و آن را در آب می‌جوشانند و سپس در دم می‌گذارند و با اضافه کردن مقداری آرد، روغن و ماست می‌خوردند.
5. قَیش: از رشته‌های نازک و پهن خشک شده خمیر گندم، ماست و عدس و روغن درست می‌شود.
6. کَچِه (کاچی): شامل آرد، آب و روغن است.
7. نون قاتق یا کله جوش: پیاز را در روغن سرخ می‌کنند و ماست را به صورت دوغ، چوب شیرین و گردوی کوبیده شده را بر آن می‌افزایند و پس از مدّتی جوشیدن نون در آن تلیت کرده و می‌خورند.
8. پی او: پیاز را رد روغن سرخ می‌کنند و با اضافه کردن مقداری عدس و ادویه و آب و احیاناً چند عدد تخم مرغ و با ریز کردن نان در آن خورده می‌شود.
9. دَرشو گرم: شمال آرد، شیره انگور، ادویه و روغن می‌باشد که مانند سمسمه درست می‌شود.
10. آش رشته: حبوبات و انواع سبزی‌ها را آماده می‌کنند و سپس با اضافه کردن رشته آن را طبخ می‌نمایند
11. آش یارمه: یکی از آش‌های معروف محلی است که با گندم ریز شده و سبزی درست می‌شود که با اضافه کردن دوغ آن را می‌خورند.
12. مَسْدُوه: با حبوبات و سبزی‌های محلی مخصوصاً گیاه گزلی با مقداری برنج پخته می‌شود و با اضافه کردن دوغ آن را می‌خورند
13. فرنی: از شیر و آرد برنج درست می‌شود.
14. شیره داغ: روغن حیوانی را داغ می‌کنند و شیره انگور را داخل آن می‌ریزند و باریز کردن نان در داخل آن می‌خورند.
15. تَلخان: گندم را روی ساج (سل) برشته می‌کنند و آن را در هاون نیمه خرد می‌کنند و با اضافه کردن مغز دانه خربزه و کنجد و شیره انگور، این محتویات را مالش می‌دهند تا غذای پر انرژی تلخان آماده شود.
16. آش قلَیه: پس از آماده شدن آش رشته که با دوغ سیردار مخلوط است، روی آن قیمه می‌ریزند و می‌خورند.
17. قرمه: اول دمبه گوسفند را در قابلمه در زیر آتش داغ می‌کنیم پس از آن که روغن داد به همراه تکه‌های مانده دمبه که جزقاله نام دارد پیاز فراوان را در قابلمه می‌ریزیم و بعد ازان کمی زرد چوبه اضافه می‌کنیم پس از طلایی شدن پیاز سپس گوشت‌های تکه‌تکه شده گوسفند را درون قابلمه می‌ریزم و می‌گذاریم به آرامی پخته شود.

1. پاسداران
2. امام رضا
3. امام خمینی
4. جامی
5. فلسطین
6. شهرک امام
7. گنبدی
8. زیباشهر
9. نادری
10. جانبازان
11. فروغی
12. سلمان فارسی
13. ابوذر غفاری
14. زمین کشوری
15. چنگل آباد
16. شفا
17. سجادشهر
18. فردوسی
19. خیام
20. رزاز
21. آزادی (بیست متری هاشمی)
22. استقلال
23. پیروزی
24. فرهنگ
25. کمربندی قدیم
26. معلم

1. خیابان امام خمینی
2. خیابان بهشت

• بیمارستان امام خمینی
• بیمارستان آیت‌الله رفسنجانی

• مجتمع آموزش عالی شیروان
• مجتمع آموزش عالی سلامت شیروان
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیروان
• دانشکده فنی پسران پروفسور حسابی
• دانشگاه علمی کاربردی شیروان
• دانشگاه پیام نور شیروان
• آموزشکده فنی و حرفه‌ای سما
• دانشگاه غیرانتفاعی علم و ادب نوین شیروان
• حوزه علمیه آیت‌الله حکیم
• حوزه علمیه فاطمه الزهرا
• مؤسسه آموزش عالی علمی-کاربردی مهارت مرکز شیروان
• دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی شیروان

• منطقه ییلاقی حفاظت شده گلیل نامانلو
• روستای هدف گردشگری زوارم
• آبشار باداملق
• آبشار و رانش زمین اسطرخی
• زندازی (زندان زو یا دره زندان)
• دره گلیان
• چشمه مختومی فجرآباد✔

امامزاده قاسم الحسینی روستای خادمی ارسال از علی اکبرزاده

• آجان کوه

آجان کوه، نزدیکترین کوه به شهر شیروان با فاصله تقریبی بیست کیلومتر و فاصله دو کیلومتری از روستای توده می‌باشد. قله این کوه حدود هزار و هفصد و پنجاه متر از سطح دریا ارتفاع دارد ولی از ضلع شرقی (از طرف روستای توده) حدود هفصد متر ارتفاع دارد و برای افرادی که تازه شروع به کوه‌نوردی کردن، مناسب است.

• کوهستان پارک شیرکوه
• پارک کوثر

. پارک فرهنگ . پارک شهید فهمیده . بوستان مادر