پارک ملی گلستان

جاده ۲۲,در میانهٔ جنگلِ گلستان

این جنگل در ۱۹ مرداد ۱۳۳۶ به نام «منطقه حفاظت شده آلمه وایشکی» تحت حفاظت کانون شکار قرار گرفت. در شهریور ۱۳۴۲ به «پارک محمدرضا شاه» تغییر نام داد و در ۲۲ فروردین ۱۳۴۳ «پارک وحش» نامیده شد. در شهریور ۱۳۵۰ محدوده‌ای در شرق پارک به نام «قُرخود» با وسعت ۳۴ هزار هکتار به آن الحاق شد و در ۱۳۵۳ عنوان پارک وحش به «پارک ملی» تغییر داده شد.

در سال ۱۳۵۴ اولین پارک ملی ایران شد که در فهرست میراث جهانی یونسکو به عنوان یکی از ۵۰ ذخیره‌گاه زیست‌محیطی کره زمین به ثبت رسیده‌است.[2] بعد از پیروزی انقلاب در بهمن ۱۳۵۷ دو منطقه قرخود و آلمه مجدداً از یکدیگر جدا شدند و پارک فعلی به «پارک ملی گلستان» تغییر نام داد که تحت حفاظت سازمان محیط زیست است.

پارک ملی گلستان همچنین پانزدهمین اثر ملی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در ۳ دی ۱۳۸۷ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.

اصلی‌ترین مسیر ارتباطی شمال کشور و استان خراسان (و یکی از محورهای ارتباطی تهران-مشهد) از این جنگل می‌گذرد. این جاده دقیقاً در طولانی‌ترین و گودترین دره این منطقه کوهستانی احداث شده‌است که از روستای تنگراه در غرب پارک ملی آغاز شده و تا روستای دشت مماس با حد جنوبی پارک به سمت بجنورد امتداد می‌یابد. رودخانه مادرسو (دوغ) در این دره جریان دارد که نهایتاً به گرگان‌رود می‌ریزد. کمتر از یک‌چهارم پارک در جنوب جاده قرار می‌گیرد که از تنگه تا قریه دشت حدود ۲۰ هزار هکتار را شامل می‌شود و بقیه در قسمت شمالی است.

یکی از مهمترین خطرات زیست‌محیطی جنگل گلستان وجود این جاده و حجم بالای تردد در آن است. آمار کشته شدن پستانداران پارک ملی گلستان در این جاده بسیار بالا است. تنها در سال ۱۳۸۴ بیش از ۱۳۰ گونه حیوان و حدود ۶۰ جغد در برخورد با ماشین‌ها قربانی شدند. در سیل مهیب مرداد ۱۳۸۰ در منطقه بسیاری از کشته‌شدگان (۲۴۷ جسد انسان کشف شد) از مسافران این جاده بودند. در سال‌های ۸۱، ۸۲ و ۸۳ نیز سیل‌های دیگری تلفات و خسارات‌های زیادی را بر این جاده وارد کرد. سیل‌های متوالی علاوه بر تلفات انسانی و حیوانی و خسارات مالی به نابودی بخش‌هایی از جنگل نیز منجر شد.

از سال ۱۳۵۰ تاکنون گهگاه اعلام شده و حتی در دولت نیز به تصویب رسیده که این جاده به یک مسیر توریستی تبدیل شود و جادهٔ اصلی تهران-شمال-مشهد به مسیر کلاله - چهار داغ – گلی‌داغ - اسلام‌آباد - آشخانه منتقل شود.

در داخل پارک ۱۲ پاسگاه محیط بانی وجود دارد که ۴ پاسگاه به دلیل کمبود نیرو غیرفعال‌اند. کل کادر پارک ۵۳ نفر است که از این تعداد ۳۲ نفر تنها مأمور اجرایی هستند و در هر شیفت حداکثر ۲۰ نیرو از پارک حفاظت می‌کند.

گلستان، بزرگترین پارک طبیعی ایران است. مساحت آن در برخی منابع بیش از ۹۱ هزار هکتار[3] و در برخی منابع ۸۷۴۰۲ هکتار ذکر شده‌است. محیط پارک حدود ۱۹۸ کیلومتر است. حد غربی پارک ملی گلستان از روستای تنگراه در استان گلستان شروع می‌شود و حد شرقی آن در روستای رباط قره‌بیل واقع در استان خراسان شمالی پایان می‌یابد. بیشتر پارک در استان گلستان، حدود ۳۴ درصد آن در استان خراسان شمالی و بخش ناچیزی نیز در استان سمنان قرار دارد.

اختلاف ارتفاع در پارک حدود ۲۰۰۰ متر است (از ۲۴۱۱ متر تا ۴۰۰ متر از سطح دریا) که همین طیف ارتفاعی تنوع زیستگاه‌ها و ریزبومهای متعددی را ایجاد کرده‌است. میانگین بارندگی در مناطق مختلف این جنگل هم از حدود ۷۰۰ میلی‌متر تا ۱۵۰ میلی‌متر در سال متغیر است.

آبشار آق سو و آبشار جنگل گلستان با ارتفاع ۷۰ متر و آب‌دهی ۳۰ لیتر بر ثانیه از آبشارهای معروف این پارک‌اند.

همچنین در این پارک رودخانه‌های متعددی جریان دارد و بیش از ۲۱ دهنه چشمه در آن شناسایی شده‌است که مهمترین آنان را می‌توان رودخانه مادرسو، زاو، قرتو، چشمه‌های گلشن، گلستان، جانو، سردارخانه، دوشان، آق سو، کرکولی نام برد.

از مهمترین کوه‌ها و دره‌های این بوستان می‌توان به ارتفاعات قره قون، تنگه گل، شاخا، یکه قدم، المه، قره قاشلی، قوفی قورچی و دره‌های آلمه، آنسر، قرغون، آق سو، آلی دالی، آدنس، جمشیدآباد، قزقلعه، آلوباغ و خشک اشاره کرد.

یک‌هشتم گونه‌های گیاهی، یک‌سوم گونه‌های پرندگان و بیش از ۵۰ درصد از گونه‌های پستانداران کشور در این پارک زندگی می‌کنند.

۶۹ گونه پستاندار وابسته به ۶ راسته، ۲۱ خانواده و ۵۰ سرده در پارک ملی گلستان شناسایی شده‌است. پلنگ و خرس قهوه‌ای از گوشت‌خواران بزرگ پارک ملی هستند. سمور جنگلی از گوشتخوارانی است که احتمالاً فقط در پارک ملی گلستان زندگی می‌کند و بر ارزش ژنتیکی پارک افزوده‌است. دیگر پستانداران مهم ساکن این جنگل شامل مرال، شوکا، گراز، آهوی ایرانی، گوسفند وحشی (قوچ و میش)، بز کوهی (کل و بز)، گربه جنگلی، تشی، گرگ، وشق، روباه سرخ و روباه ترکمنی و ببرمازندران می‌شود. از راسته خفاشها تاکنون ۱۸ گونه در این پارک شناسایی شده‌است.

این منطقه از بهترین زیست‌گاه‌های گوسفند وحشی اوریال بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین زیرگونهٔ گوسفند وحشی ایران است و یکی از خالص‌ترین جمعیت‌های قوچ و میش اوریال را در خود جای داده‌است. جمعیت این حیوان در جنگل گلستان در دهه ۱۳۵۰ حدود ۱۵۰ هزار رأس برآورد شده‌بود که معادل نزدیک به سه‌چهارم کل جمعیت گوسفندان وحشی اوریال دنیا می‌شد.[4] اکنون گرچه جمعیت آن‌ها قطعاً کاهش زیادی داشته، اما هنوز نیز مشاهده آن‌ها بخصوص در ارتفاعات جنوبی پارک آسان است و به نوعی به نماد پارک تبدیل شده‌اند.

یکی از ویژگی‌های منحصر به‌فرد این پارک برای گردشگران، حضور پرتعداد گرازها، بدون ترس از انسان در کنار جاده‌ای است که از مرکز پارک می‌گذرد. نترسیدن حیوانات وحشی از انسان‌ها در برخی کشورها امری کاملاً طبیعی است اما در ایران پدیده‌ای نادر و عجیب محسوب می‌شود. برخی گرازهای پارک به قدری با انسان راحت هستند که حتی از دست مسافران غذا می‌خورند. البته این وضعیت فقط در مورد گراز وجود دارد و بقیه حیوانات پارک مثل تمام حیوانات ایران بشدت از انسان هراسان و گریزانند.[5]

۱۴۹ گونه پرنده متعلق به ۱۵ راسته، ۴۲ تیره و ۸۹ سرده در پارک ملی گلستان شناسایی شده‌است که از این تعداد پرنده ۴۸ نوع در فصل بهار و تابستان در منطقه مشاهده می‌شود و ۶۲ گونه بومی پارک ملی هستند. مهمترین این پرندگان شامل قرقاول، کبک، تیهو، زنگوله‌بال، کوکر سینه‌سیاه، ابیا، بلدرچین معمولی، دارکوب سیاه، بلبل، توکای باغی، انواع مختلف سهرهها، زردپرهها، مگس‌گیرها، زنبورک‌ها و دم‌سرخ‌ها و پرندگان شکاری همچون قرقی، جغد خال‌دار، دلیجه، سارگپه پابلند، سارگپه، عقاب دوبرار، دال سیاه، دال، عقاب دریایی دم‌سفید، بالابان، و هما می‌شوند.

گیاهان اصلی پارک به دلیل وجود اقلیم‌های مختلف متنوع است. مهمترین گونه‌های گیاهی شامل بلوط، بلند مازو، ممرز، انجیلی، افرا، نمدار، خرمندی (از خانوادهٔ آبنوس)، زبان گنجشک، پلت، شیردار، کرکو، آزاد، آوری، توسکا، شیردار، بارانک، انجیر، توت، ملچ، داغداغان، ازگیل، ولیک، زالزالک، سیاه تلو، گوجه وحشی، شیر خشت، گردو، تمشک، انار وحشی، گلابی وحشی، زرشک، تاغ، گز، پرند، کاروان‌کش، کلاه میرحسن، گون، چوبک، درمنه، خار شتر و ارس می‌شود.

از مجموع جانوران موجود در این جنگل ۱۹ گونه در خطر انقراض است که هما، بالابان، گیلان‌شاه خال‌دار و روباه ترکمنی از جمله آن‌هاست. مرال، شوکا، کل و بز، و قوچ و میش هم از جمله گونه‌هایی اند که بیشتر مورد شکار غیرمجاز قرار می‌گیرند.

ببر مازندران طبق گزارش های مردمی و محیط بانان هنوز منقرض نشده است و به تعداد ۴۰ الی ۵۰ قلاده در جنگل های شمالی ایران از جمله پارک ملی گلستان زندگی می کنند