دیوان بلخ

نمایشنامه نوشتهٔ سالِ ۱۳۴۷ است. انتشارات امیرکبیر (۱۳۴۷) نخستین و انتشارات نگاه دوّمین ناشر دیوان بلخ بوده است. سالِ ۱۳۸۲ این نمایشنامه در دیوان نمایش منتشر شد.

محمود دولت‌آبادی به یاد آورده که:[1]

شاید سال ۶-۱۳۴۵ بود که بیضایی نمایش‌نامه‌ی دیوان بلخ را در گروه ملی روخوانی کرد. صرف نظر از شگردهای اجرایی‌یی که او نو آورده بود، من شیفته‌ی زبان و بیانِ نمایش‌نامه شده بودم و از شوق در خود نمی‌گنجیدم. در باورِ من یک سعدی دیگر در زبان فارسی متولد شده بود، اما نه لزوماً با آن پیچ‌ها که در نثر سعدی هست، بل کسی که زبانِ نیاکان را امروزی کرده است، آن هم برای صحنه، برای نمایش. بله، چنین بود در نظر من؛ و در پایان روخوانی به او گفتم و تبریک گفتم پدید آمدن هنرمندی نواندیشِ کهن‌شناس را!

قاسم هاشمی‌نژاد شخصیت‌پردازی نمایشنامه را تُنُک‌مایه می‌دانست.[2]

حمید امجد دیوان بلخ را «مروری نمادین بر تجربه‌ی تاریخیِ شکستِ نهضتِ ملّی» دانسته.[3]

حکایت‌های دیوان بلخ در کتاب‌های فضل‌الله مهتدی صبحی و دیگران بارها نقل شده.[4] محمّدعلی افراشته نیز حوالی ۱۳۳۰ «تعزیه‌ی دیوان بلخ» را با همکاری خسرو پیله‌ور در روزنامهٔ چلنگر منتشر کرده بود. هاشمی‌نژاد همچنین به تأثّر بیضایی از برتولت برشت اشاره کرده است: «دیوان بلخ از «تئاتر هوشمندانه»ی برشت، از «تئاتر آموزنده»ی برشت، و از «تئاتر متعهد» برشت بهره‌ها برده است . . . .»[5]

مهدی امیرشریفی نیز در اوایلِ دههٔ ۱۳۲۰ کمدی‌ای اقتباسی به نامِ دیوان بلخ داشته است که به نمایش نیز درآمده بوده است.

محمّد آلتونجی دیوان بلخ را به عربی ترجمه و با نام محكمة العدل في بلخ منتشر کرده است.[6]

بیضایی دیوان بلخ را به نمایش درنیاورده است. سال ۱۳۴۷ قرار بود گروهِ هنرِ ملّی این نمایشنامه را به کارگردانی عبّاس جوانمرد برای جشن هنر شیراز آماده کند، ولی برای صرفه‌جویی در هزینهٔ تولید پیشنهاد شد هشتمین سفر سندباد بیضایی یا سگی در خرمن‌جای نصرت‌الله نویدی جایگزین شود – که سرانجام هیچ کدام نشد.[7] در زمستانِ ۱۳۵۰ نیز جوانمرد از تمرینِ این نمایش برای اجرا در فروردینِ ۱۳۵۱ خبر داد،[8] ولی این کوشش نیز نافرجام ماند. رضا کرم‌رضایی گفته که کمبودِ بازیگر سببِ تعطیلی تمرین‌های دیوان بلخ شد.[9]

• امجد، حمید (۱۳۹۸). «خوانشِ نعلبندیان در متنِ زمانه‌اش». دفترهای تآتر (۱۶): ۹-۷۰.
• جعفری، روح‌الله, ویراستار (۱۳۹۵). گروه هنر ملی از آغاز تا پایان (۱۳۵۷–۱۳۳۵). تهران: انتشارات افراز. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۲۴۳-۵۵۸-۶.
• جوانمرد، عبّاس (۱۳۵۰). «گفت‌وگویی با عباس جوانمرد درباره‌ی سگی در خرمن‌جا و فرفره‌ها». تماشا (۴۶): ۷۲-۷۳ و ۸۰.
• دولت‌آبادی، محمود (۱۳۹۱). [۱۰۷-۱۱۴ «بهرام بیضایی»] مقدار |نشانی فصل= را بررسی کنید (کمک). میم و آنِ دیگران. تهران: نشر چشمه.
• لشکری، مجید (۱۳۹۳). تئاتر و سینمای آربی اُوانسیان از ورای نوشته‌ها، گفتگوها و عکس‌ها. مؤلف.
• هاشمی‌نژاد، قاسم (۱۳۹۳). مدرّس صادقی، جعفر، ویراستار. بوته بر بوته: آثار معاصران در بوته‌ی نقد. تهران: نشر هرمس. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۶۳-۸۶۱-۰.

• دیوان بلخ در کتابخانه باز