نگرش سیاسی بهرام بیضایی

نظرِ بیضایی به نمایشِ ایرانی در کتابِ نمایش در ایران (۱۳۴۴) شاملِ تبیینِ نگاهِ سیاسیش در قالبِ تاریخِ نمایش همچون پدیده‌ای اجتماعی و آیینی است.

خلیل ملکی (۱۳۴۸-۱۲۸۰). بیضاییِ جوان چند سالی با ملکی خصوصیت داشت. پنجاه سالی پس از مرگش به یادش نوشت: «خلیل ملکی یکی از شریف‌ترین مردمانی است که در زندگی دیده‌ام. کسی که تو و بیرون حرفش یکی است.»[4] بنا بر یک گزارشِ ساواک به تاریخِ ۲۴ مهرِ ۱۳۴۷، بیضایی «از سال ۴۰ به بعد روابط خود را با عناصر مورد بحث قطع نموده‌است.»[5]

نخستین نمونه‌های معاشرتِ بیضایی با رجالِ سیاسی را در اواخرِ دههٔ ۱۳۳۰ می‌شود سراغ گرفت: او همراهِ دوستانی چون داریوش آشوری به خانهٔ خلیل ملکی و دفترِ مجلّهٔ علم و زندگی رفت‌وآمد داشت. با این همه، چنین نمی‌نماید که فعالیت سیاسی در حزب نیروی سوّم یا جامعهٔ سوسیالیست‌های نهضت ملّی داشته بوده. همایون کاتوزیان به یاد آورده که بیضایی در جلسات چهارشنبه‌ها دربارهٔ هنر در خانهٔ ملکی می‌بوده[6] و در دفتر مجلّه هم فیلم نمایش می‌داده. آنچه از بیضایی در مجلّهٔ علم و زندگی چاپ شده نیز همین را تأیید می‌کند: «سینمای هند» (۱۳۴۰). یک گزارش ساواک در دههٔ ۱۳۴۰ آورده که بیضایی از پایان دههٔ ۱۳۳۰ از سیاسیّونِ نزدیک به خلیل ملکی فاصله گرفته‌است. حتّی در اسفندِ ۱۳۴۳ مقاله‌ای تند علیه ابر زلف و ابر زمانهٔ محمّدعلی اسلامی ندوشن منتشر کرد که نمایشنامه‌ای سراسر سیاسی در تشریحِ نمادینِ اوضاعِ چپِ سوسیالیستی و راستِ لیبرال و جهان سوّم بود. زمستانِ سالِ بعد محمّدرضا شاه پهلوی به تماشای پهلوان اکبر می‌میرد نشست؛ آن هم در حالی که، علی‌رغم کوشش‌های وزارت فرهنگ و هنر، متنِ بیضایی برای نمایش در حضورِ شاه سانسور نشده بود. جای دیگری که بیضایی واکنش سیاسی نشان داده نقدی است که بر نمایشنامهٔ ترس و نکبت رایش سوّمِ برتولت برشت در ۱۳۴۵ نوشته: اینجا بیضایی، بر خلاف گرایش یکسره ضدّسیاسی خود در نقد نمایشنامهٔ اسلامی ندوشن، معترضِ برشت شده که چرا بلاهای بزرگ‌تری را نشان نداده که هیتلر بر سرِ غیرآلمانی‌ها آورد.

گفت‌وشنودهای بیضایی در احضارهایش به ساواک نیز غیر از خواهش عمومی آزادی چیزی چون وابستگی‌ای جناحی و مرامی نشان نمی‌دهد. بیضایی در ۱۳۴۷ از پایه‌گذاران کانون نویسندگان ایران بود که حسّاسیت حکومتی شدیدی برانگیخت؛ ولی، با وجود نامه‌نگاری‌هایی دربارهٔ آزادی بعضی نویسندگان از زندان سیاسی و امنیّتی، سندی منتشر نشده که نشان دهد بیضایی علیه حکومتِ خانوادهٔ پهلوی مبارزهٔ فعّال می‌کرد. حتّی هنگامی که در شب‌های شعر گوتهٔ ۱۳۵۶ می‌توانست هم‌نوا با بیشتر سخنرانان به سانسور حکومتی حمله کند چنین نکرد و به ریشه‌های اجتماعی سانسور پرداخت و توده‌های مردم را مقصّر اصلیش شمرد. این سخنرانی سپس‌تر به نامِ «در موقعیت تئاتر و سینما» منتشر و معروف شد.

موضعِ بیضایی در نسبت با جنبشِ مشروطهٔ ایران تا حدّی در نمایشنامهٔ ندبه پیداست: بدبینی به مستبدّ و مشروطه‌خواه هر دو. رابطهٔ بیضایی با انقلابیانِ ۱۳۵۷ نیز بی درگیری فکری و مرامی نبود: چپ‌ها و مسلمانان مذهبی او را از خود نمی‌دانستند و بیشترِ مبارزانِ انقلابی، از جلال آل احمد تا سعید سلطان‌پور، بر اساسِ اندیشه‌های ژدانفی مرتجع می‌شناختندش. با این همه، او هوادارِ پادشاهی پهلوی هم نبود. بعدها محسن مخملباف متّهمش کرد که «از هیچ چیز دفاع نمی‌کند تا هیچ جا جوابگو نباشد.»[8]

پس از ۱۳۵۷ عرصه بر بیضایی تنگ‌تر هم شد. او در این سال از کانون نویسندگان کناره‌گرفت. کمتر از سه سال بعد، با انقلاب فرهنگی ایران، هم‌زمان با بسیاری، از استادی دانشگاه تهران اخراج شد؛ و مشکلاتِ حکومتی در ساخت و نمایشِ بعضی فیلم‌ها و نمایش‌هایش نیز پدید آمد. توقیف‌های پیاپی و عدم امکان کار سبب چند بار مهاجرتش شد، که از واپسینش به ایران برنگشته.

بیضایی پس از انقلاب نیز فعالیت سیاسی به معنای متعارف نکرد و له یا علیه سیاست‌پیشه یا حکومتی در ایران یا بیرون از ایران تبلیغ چندانی نکرد. البتّه بیشتر اوقات از اصحاب قدرتی که به نحوی مانع کار خود یا همکارانش شده‌اند گله کرده و در مواردی نامه نوشته یا بیانیه‌های گروهی را امضا کرده‌است.

در میانه‌های دههٔ ۱۳۷۰، حوالی زمانِ قتل‌های زنجیره‌ای، سعید امامی مزاحمت‌هایی برای بیضایی ایجاد کرد، که مسعود کیمیایی چیزی از آن را شاهد بوده و گزارش کرده است.[12]

بهارِ ۱۳۷۸ که عطاءالله مهاجرانی، وزیر وقتِ فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران، در دورهٔ پنجم مجلس شورای اسلامی استیضاح شد، یکی از اعتراض‌های نمایندگانِ معترض مجلس این بود که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی امکان کارِ مانندانِ بهرام بیضایی را، که دارای گرایش مذهبی و سیاسیِ دلخواهِ این نمایندگان شمرده نمی‌شدند، فراهم کرده. مرتضی نبوی از «تجلیل» بیضایی گله گرد. مهاجرانی، در پاسخِ نمایندگان معترض و در دفاع از کارِ وزارتخانه‌اش، در سخنرانی در مجلس به فیلمنامهٔ روز واقعه استناد کرد و پس از مقدّمهٔ کوتاهی چنین آغازِ سخن کرد:

از جناب آقای بیضایی برادر عزیزمان جناب آقای نبوی نام بردند و ایشان را نکوهش کردند. در شام غریبان در تلویزیون جمهوری اسلامی ایران فیلم «روز واقعه» نشان داده شد. فیلم «روز واقعه» بدون تردید زیباترین، مؤثرترین فیلمی است که پیام انقلاب عاشورای امام حسین (ع) را تبیین کرده‌است. فیلمنامه این فیلم را جناب آقای بیضایی نوشته‌اند، یعنی کسی که با شور، با عشق، با توجه فیلمنامه درباره امام حسین (ع) نوشته از زاویه یک جوان مسیحی که نسبت به امام حسین (ع) توجه می‌کند و این جمله را به کار می‌برد: «که تمام حجت من حسین است». این جمله، رمز، راز و عامل حرکت یک جوان است که به سوی کربلا حرکت می‌کند. خوب، چطور می‌شود ما بدون توجه به این همه توجه، این همه تلاش، کاری که هنرمندان ما انجام می‌دهند به همین راحتی در مورد آنها نام ببریم.

— عطاءالله مهاجرانی، در سخنرانیِ استیضاح در مجلس شورای اسلامی به تاریخِ ۱۱ اردیبهشتِ ۱۳۷۸[13]

بدین ترتیب بوده که جناح اصلاح‌طلبان جمهوری اسلامی ایران، که از لحاظ فرهنگی آزادمنش‌تر از اصول‌گرایان بوده، روی خوش‌تری به کار بیضایی نشان داده و حتّی گاهی وابستگانش از مزاحمتِ جناحِ رقیب برای کارِ بیضایی گله کرده‌اند. اصول‌گرایان نیز بیضایی را بهانهٔ جدال با رقیبان قرار داده‌اند: مثلاً نمایندگانِ روزنامهٔ کیهان در دیِ ۱۳۸۲ در گفتگو با اکبر هاشمی رفسنجانی کاستی سانسورِ مسافران را نمونهٔ آسان‌گیری زیانبار فرهنگی دولتش دانسته‌اند و او چنین پاسخ داده که:[14]

شما وقتی می‌خواهید مثل بزنید، همان فیلم آقای بیضایی را مثل می‌زنید که خود شما می‌گویید ۳۰ ثانیه سانسور شد. بالاخره وزارت ارشاد چاقوی سانسور را بر زمین نگذاشت، ولی سعی می‌کردیم هنرمندان سینما را هم با خود داشته باشیم و به کمک آنها نیروهای موفق‌تری در همه بخشهای مهم تربیت کنیم که نیازی به سانسور نباشد.