مسافران (فیلم ۱۳۷۰)

مسافران با چهارده نامزدی و شش بُرد رکورددار جایزه‌های جشنواره شد. در گفتگوی تلویزیونی فریدون جیرانی و بهروز افخمی در بهمنِ ۱۳۹۴ در شبکه سه تلویزیون ایران گفته شد که داورانِ جشنوارهٔ سال ۱۳۷۰ این فیلم را پسندیده بودند و بیشتر جایزه‌ها را برای کارگردانش در نظر گرفته بودند؛ ولی سرانجام فقط جایزهٔ ویژهٔ هیئت داوران به مسافران رسید. افخمی که از داوران آن دوره بود، از توضیح بیشتر خودداری کرد.[10] جیرانی در گفتگو با عبدالله اسفندیاری به سالِ ۱۳۹۵ اشاره کرد که از رسول ملّاقلی‌پور (یکی از داوران) شنیده که سید محمّد بهشتی شیرازی (دبیر جشنواره) در جلسهٔ هیئت داوران آن جشنواره گفته که همهٔ جایزه‌ها را به بیضایی بدهند، «اگر می‌خواهید کسی را بی‌کار کنید!» بنا بر این نظر، تصمیم بر آن شده که جایزه‌ها به این فیلم نرسد، تا احیاناً فیلم‌ساز دچار گرفتاری‌های رایج در سینمای آن زمان نشود و به اصطلاح «بی‌کار» نشود.[11] ولی با این همه بیضایی تا ده سال پس از مسافران امکان فیلم‌سازی نیافت.

بیضایی جایزهٔ خود را به معاونت امور سینمایی وزارت ارشاد پس‌فرستاد.[12]

کتابی به نام درباره مسافران ساخته‌ی بهرام بیضایی به کوشش زاون قوکاسیان در زمستانِ ۱۳۷۱ در انتشارات روشنگران طبع شد. در این کتاب نوشته‌هایی از برخی صاحبنظران همراه گفتگویی میان بیضایی و قوکاسیان و نیز فهرست کاملی از عوامل فیلم آمده‌است.[14]

فیلم مستندی به نام مسافران در راه به سال ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳ ساخته شده که به پشت صحنه و نظر دست‌اندرکاران این فیلم می‌پردازد.[15]

مسافران نیز، همچون بیشترِ فیلم‌های بیضایی، ستایندگانِ فراوانی داشته است. ژاله آموزگار[16] و جهانبخش نورایی[17] و زاون قوکاسیان[18] و حمید دباشی[19] و مارک اسموژینسکی[20] و کیومرث پوراحمد[21] از این جمله‌اند.

عبدالعلی عظیمی در مقالهٔ «حضور و غیبت» می‌نویسد: «زرتشت . . . در جایی که «زندگی» را در برابر «نه زندگی» قرار می‌دهد تقسیم‌بندی زیبا و قابل تعمیمی ارائه می‌دهد که به زندگی گیتیانهٔ ما اعتبار می‌بخشد. به این معنا «مسافران» در عرصهٔ «زندگی» است، پاس‌دارندهٔ زندگی است. . . . اساساً انتخاب «عروسی» و «عزا» – با همهٔ بار معنایی که در اینجا دارند – انتخاب بجایی است. قدرت بیضایی، نه فقط در آشنایی و دانش فوق‌العاده‌اش از این مراسم، بلکه در تلفیق درست هزل و جد است. . . . خانم بزرگ تسلیم نمی‌شود تا رؤیایش را رؤیای ما کند. «مسافران» بزرگداشت و رستاخیز همهٔ مردگان ماست، . . در شعر ریتسوس . . . می‌توان گفت مردگان و غایبان حضوری سنگین‌تر و مسلّط‌تر از زندگان دارند، تا آن حد که شاعر، جهان موجود را سرابی می‌داند . . . چراکه جامعهٔ یونان نیز جامعه‌ای مرگ‌باور و مرگ‌ستاست. در یونان نیز حضور هرروزه و آشنای مرگ باعث می‌شود تا زندگان با همهٔ مردگانشان راه بروند، غذا بخورند، سفر کنند و عشق بورزند. در «مسافران» زیاده بر این معنا، آرزویی نیز وجود دارد: آرزوی اینکه بگذاریم مردگان یا بمیرند یا در کنار ما و برای زندگی ما زنده بمانند.»[23]

جمشید ارجمند در مقاله‌ای به نام «مسافران، گشایش بند اجل؟» می‌نویسد: « «مسافران» بیگمان تلخترین و جدیترین فیلم در منظومه آثار «بهرام بیضایی»، فیلمساز متفکر و تلخ‌اندیش ماست. . . . «مسافران»، در چارچوب و ساختار زبان سینمائی خاص «بیضایی» یکسره وقف بیان سودای ذهنی مردی اهل اندیشه است که در پنجمین دهه زندگی «برگمان» وار به معمای هستی می‌اندیشد . . . . در «مسافران» بیضایی را از دو نظر ستایش می‌کنیم، یکی طرح مسئله بغرنج مرگ و هستی به زبان سینما و دیگر گزینش قالبی آشنا و روان، داستانی ساده و دست‌آموز ذهن و اندیشه بومی و انتخاب برش درامی تراژیکی برای داستان که مستلزم ساخت و پرداختی نرم و روان از سوی فیلمسازی آشنا به ظرایف و دقائق داستانسرائی و میزانسن است.»[24]

مسعود فراستی نوشته: «مسافرانِ بیضایی «تیپیک»ترین و «تکنیکی»ترین اثر اوست، و شاید پراداترین آنها. فیلمی است بسیار پرتکلّف و روشنفکرفریب، اما فاقد تفکر و فن سینمایی؛ و اسیر پلاستیک و شعبده‌بازی تکنیکی. بیضایی، بر خلاف اکثر فیلمسازان قدیمی ما، هم دلمشغولی و ذهنمشغولی‌ای دارد و دانشی جدی در نمایش و هم تسلطی بر مدیوم سینما. و هرچند که مرتب – و خوشبختانه – حرف خود را می‌زند و بر آن پای می‌فشرد، اما – و بدبختانه – حرفش هم تکراری شده و هم نخ‌نما. و سینمایش نیز، روز به روز سطحی‌تر، تکنیک‌نماتر. . . . ما روح پدر الکساندر – در فانی و الکساندر – را باور می‌کنیم . . . روح پدر هملت را نیز و جادوگر مکبث را. . . . اما، نه روح مسافران را باور می‌کنیم و نه علاقه مادربزرگ را، و نه شادباش و . . . .»[25]

دامون نوردین ترانه‌ای به نام «رگبار» خوانده که در آن به فیلم‌های بیضایی، از جمله مسافران، اشاره می‌شود.[پانویس 1]

پیش از مژده شمسایی، آتنه فقیه نصیری برای نقشِ «ماهرخ» برگزیده شده بود؛ ولی سرانجام بیضایی کنارش گذاشت و شمسایی را، که از عوامل اجرایی بود، برای این نقش برگزید.[27] گوهر خیراندیش نیز از گزینه‌های بیضایی برای نقشِ همدم بود.

1. فیلم در یوتیوب