کتاب‌شناسی بهرام بیضایی

این مقاله سیاهه‌ای است از نوشته‌های بهرام بیضایی (۱۳۱۷) به ترتیبِ تاریخِ نگارش و نیز به تفکیکِ گونه.

کتاب‌شناسی
بهرام بیضایی
رویِ جلدِ دیوان نمایش با پرترهٔ بیضایی
کتاب‌ها↘۶۶
مقاله‌ها↘بیش از ۸۰
داستان‌ها↘۱
مجموعه‌ها↘۵
نمایشنامه‌ها↘۵۰~
فیلمنامه‌ها↘۶۰~
گفتگوها↘۱۱۰~
نامه‌ها↘۱۱
ترجمه‌ها↘۶
پژوهش↘۵
تک‌پرده‌ای‌های کوتاه↘۱۰
برنوشت↘۹
سوگنامه↘۱۹
پروانه↘۴
چاپ‌نشده‌ها↘. . .
گُم‌شده‌ها↘۵
منابع و پانوشت
از سلسله مقالات دربارهٔ
فهرست‌های کارها
دیـگر
  • گروه لیسار

بیضایی از نویسندگانِ برجسته و پُرکارِ روزگارش به شمار می‌رود.[پانویس 1] پنج تا از نام‌هایِ مستعارِ شناخته‌اش عبارت است از «مهرداد رهسپار»،[پانویس 2] «ع. سالک»، «اعظم علیان»، «بهروز برومند» و «کاوه اسماعیلی». نوشته‌های بیضایی از اواخرِ دههٔ ۱۳۳۰ به بعد بعضی از مهم‌ترین نمایشنامه‌ها و فیلمنامه‌ها و پژوهش‌های زبان فارسی را در بر می‌گیرد. بعضی از این‌ها به بنگالی و کُردی و گُرجی و تُرکی و عربی و ایتالیایی و فرانسوی و اسپانیایی و انگلیسی و آلمانی نیز درآمده است. نخستین کتابِ بیضایی به سالِ ۱۳۴۱ در تهران چاپ شد که مجموعه‌ای کوچک از دو نمایشنامه به نام‌های «مترسکها در شب» و «عروسکها» بود. او در همان اوایلِ دههٔ ۱۳۴۰ مقاله‌نویسِ پُرکاری نیز بود. سالِ ۱۳۳۳ مجلّهٔ پُست تهران نپذیرفت که نوشته‌ای از بیضاییِ نوجوان را چاپ کند.[1] امّا او از اواخرِ دههٔ ۱۳۳۰ در مجلّاتی مانندِ علم و زندگی و هنر و سینما و موزیک ایران و آرش مقاله می‌نوشت. بعضی از مقالاتِ آن دوره به صورتِ کتاب هم منتشر شد، از جمله در کتابِ نمایش در ایران (۱۳۴۴). دههٔ ۱۳۴۰ دورهٔ رونقِ نمایشنامهٔ فارسی بود[2] و بیضایی، با غلامحسین ساعدی و اکبر رادی، یکی از سه نمایشنامه‌نویسی به شمار می‌رفت که معروف یا، به قولِ سیمین دانشور در دههٔ ۱۳۶۰، «تثبیت‌شده» و «مطرح» گشتند.[3] از دههٔ ۱۳۵۰ فیلمنامه‌نویسی نیز جزوِ کارِ نویسندگیِ حرفه‌ای بیضایی شد و تا پایانِ قرن ادامه یافت، چنان که نمایشنامه‌نویسیش.

بیضایی از پایه‌گذارانِ کانون نویسندگان ایران نیز بود، که سپس‌تر از آن کناره‌گرفت.

کتاب‌های منتشرشده

این جدول فهرستی است از کتاب‌های چاپ‌شدهٔ نویسنده به ترتیبِ نگارش. بیشترِ این نمایشنامه‌ها بارها به نمایش درآمده و بعضی از فیلمنامه‌ها فیلم شده. آنجا که نویسنده خود در ساخت و نمایش نقش داشته در توضیحات اشاره شده است. بسیاری از این کتاب‌ها بی اجازهٔ نویسنده و ناشر در اینترنت و بعضاً در بازارِ غیررسمیِ کتابِ کاغذی نیز منتشر شده‌اند.

بیضایی بر طرحِ جلدِ بیشترِ کتاب‌هایش نیز نظارت داشته است.[4]

گونه
کتاب‌های منتشرشدهٔ بیضایی
سالِ نگارش[5] نام گونه سالِ انتشار ناشر توضیحات
۱۳۳۷ و ۱۳۴۲آرشبرخوانی۱۳۵۶نیلوفردر بعضی گزیده‌های ادبی فارسی نیز منتشر شده. سالِ ۱۳۹۲ به کارگردانی نویسنده آواخوانی شده است.
نگاشته و بازنگریسته از ۱۳۳۷ تا ۱۳۷۴سه برخوانیمجموعهٔ برخوانی۱۳۷۶روشنگرانسه برخوانیِ «آرش»، «اژدهاک» و «کارنامه‌ی بندار بیدخش» که اوّلی و سوّمی به کارگردانی نویسنده به ترتیب آواخوانی شده و به نمایش درآمده. «اژدهاک» پیش‌تر به سالِ ۱۳۴۶ در ماهنامهٔ پیام نوین و به سالِ ۱۳۷۰ در کتاب روشن و «کارنامه‌ی بندار بیدخش» به سالِ ۱۳۷۵ در مجلّهٔ کلک منتشر شده بود.
۱۳۴۱مترسکها در شب و عروسکهامجموعهٔ نمایشنامه۱۳۴۱نویسندهدو نمایشنامهٔ «مترسکها در شب» و «عروسکها» چاپ شده به وسیلهٔ نویسنده. این کتاب هرگز تجدید چاپ نشده. و نمایشنامهٔ یکُم چاپِ دیگری نداشته‌است؛ ولی به کارگردانی جعفر والی به سالِ ۱۳۴۲ تله‌تئاتر شده.
۱۳۴۱ و ۱۳۴۲سه نمایشنامه‌ی عروسکیمجموعهٔ نمایشنامه۱۳۴۲نویسنده
نگاه
روشنگران		سه نمایشنامهٔ «عروسکها»، «غروب در دیاری غریب» و «قصه ماه پنهان» که یکُمی را نویسنده به نمایش درآورده و در نمایش دو تای دیگر نیز همکاری کرده.
۱۳۴۳نمایش در ژاپنپژوهش۱۳۴۳مجله موسیقیبا همکاری داریوش آشوری و سهراب سپهری در بخش‌های ترجمه. نسخهٔ آغازینِ این کتاب به صورتِ مقاله‌ای در زمستانِ ۱۳۳۸ نوشته شد. سالِ ۱۳۴۳ به صورتِ چند مقاله بازنویسی و در چند شماره از مجلّه موسیقی چاپ شد. زمستانِ همان سال مجموعهٔ این مقالات به صورتِ کتاب چاپ شد.
۱۳۴۱ و ۱۳۴۲نمایش در ایرانپژوهش۱۳۴۴نویسنده
روشنگران		پیش‌تر به صورت سلسله‌ای از چهارده مقاله در دورهٔ سوّم مجلّه موسیقی از شمارهٔ ۶۲ تا ۷۷ به سالِ ۱۳۴۱ و ۱۳۴۲ چاپ شده بود. سپس‌تر چاپ‌های غیرمجاز بسیاری داشته. صورتِ بازنوشتهٔ کتاب هنوز منتشر نشده است.
۱۳۴۲پهلوان اکبر می‌میردنمایشنامه۱۳۴۴صائب
نگاه
روشنگران		نخستین بار پاییز و زمستانِ ۱۳۴۴ با همکاری نویسنده در تالار ۲۵ شهریور به وسیلهٔ گروهِ هنرِ ملّی به نمایش درآمد.
۱۳۴۳هشتمین سفر سندبادنمایشنامه۱۳۵۰جوانه
روزبهان
روشنگران		در پاییزِ ۱۳۴۳ شصت نسخه پلی‌کپی از این نمایشنامه به طور محدود منتشر شد و در دسترس اهل نمایش بود.
۱۳۴۴دنیای مطبوعاتی آقای اسرارینمایشنامه۱۳۴۵مروارید
روشنگران
۱۳۴۴سلطان مارنمایشنامه۱۳۴۵نویسنده
تیراژه
روشنگران		نویسنده سالِ ۱۳۴۸ بر صحنه برده.
۱۳۴۶میراث و ضیافتمجموعهٔ نمایشنامه۱۳۵۵نگاه
روشنگران		دو نمایشنامهٔ تک‌پرده‌ایِ «میراث» و «ضیافت» که نویسنده سالِ ۱۳۴۶ به نمایش درآورده. سپس‌تر نامِ این کتاب شد ضیافت / میراث.
۱۳۴۶چهار صندوقمضحکه۱۳۵۸روزبهان
روشنگران		نخستین بار بهمن‌ماهِ ۱۳۴۶ در نخستین شمارهٔ جُنگِ دفترهای زمانه چاپ شد.
۱۳۴۷دیوان بلخنمایشنامه۱۳۴۷امیرکبیر
نگاه
۱۳۴۸گمشدگاننمایشنامه۱۳۵۷پیام
۱۳۴۸نمایش در چینپژوهش۱۳۴۹امیرکبیر
روشنگران		با نمایشنامه‌های لی‌کویی، گردباد سیاه و مهر تقلبی و دایره‌ی گچی به ترجمهٔ داریوش آشوری
۱۳۴۹راه توفانی فرمان پسر فرمان از میان تاریکینمایشنامه۱۳۵۷نیلوفرنخست در کیهان سالِ ۱۳۵۱ چاپ شده بود.
۱۳۴۹حقیقت و مرد داناداستانِ کودکان۱۳۵۱کانون پرورش فکریبا نقّاشی‌هایِ مرتضی ممیّز
۱۳۴۹عیّار تنهافیلمنامه۱۳۶۴روشنگرانچاپِ نخست: «عیار تنها». چراغ (۲): ۱۳۲-۱۸۵. ۱۳۶۰.
۱۳۵۴حقایق درباره‌ی لیلا دختر ادریسفیلمنامه۱۳۶۱تیراژه
روشنگران
۱۳۵۵آهو، سلندر، طلحک و دیگرانفیلمنامه۱۳۵۶نگاه
روشنگران		«سلندر» یک بار فیلم شده (سازنده: واروژ کریم‌مسیحی) و دیگر بار بر اساسش فیلمی ساخته‌اند (سازنده: رفیع پیتز). نامِ این هر دو فیلمِ کوتاه «سلندر» است.
۱۳۵۶ندبهنمایشنامه۱۳۷۱رامین
تصویر و زمانه
روشنگران		بخشی از آغازِ نمایشنامه تابستانِ ۱۳۵۹ در شمارهٔ سوّم نامهٔ کانون نویسندگان ایران آمده. نسخهٔ کاملش اوّل بار تابستانِ ۱۳۶۲ در شمارهٔ سوّمِ جُنگِ الفبای پاریس به نامِ «بهروز برومند» منتشر شد.
۱۳۵۸مرگ یزدگردنمایشنامه۱۳۵۹روزبهان
روشنگران		نخستین بار در شمارهٔ پانزدهمِِ کتاب جمعه در آبان ۱۳۵۸ چاپ شد. نمایشِ نویسنده به سالِ ۱۳۵۸ و فیلم‌شده به سالِ ۱۳۶۰. بخش‌هایی از فیلمنامه‌اش با مختصری توضیحات به سالِ ۱۳۷۱ در مجموعهٔ مقالات در نقد و معرفی آثار بهرام بیضایی نیز آمده.
۱۳۵۳ و ۱۳۵۸قصّه‌های میر کفن‌پوشفیلمنامه۱۳۶۳ابتکار
روشنگران
۱۳۵۹شب سمورفیلمنامه۱۳۶۶عکس معاصرچاپِ نخست: «شب سمور». چراغ (۱): ۷۰-۱۲۲. ۱۳۶۰. فیلمِ خطِّ قرمز را بر اساس این کار ساخته‌اند.
۱۳۵۹اشغالفیلمنامه۱۳۶۸روشنگران
رامین		چاپِ نخست: «اِشغال». چراغ (۳): ۱۷۲-۲۴۷. ۱۳۶۱.
۱۳۵۹آینه‌های روبروفیلمنامه۱۳۶۱دماوند
روشنگران
۱۳۶۰خاطرات هنرپیشهٔ نقش دومنمایشنامه۱۳۶۲دماوند
روشنگران
۱۳۶۱روز واقعهفیلمنامه۱۳۶۳ابتکار
روشنگران		سالِ ۱۳۷۳ با همین نام فیلم کرده‌اند.
۱۳۶۱زمینفیلمنامه۱۳۶۴ابتکار
روشنگران
۱۳۶۱فتحنامه‌ی کلاتنمایشنامه۱۳۶۲دماوند
روشنگران
۱۳۶۳پرونده‌ی قدیمی پیرآبادفیلمنامه۱۳۶۳ابتکار
روشنگران		سالِ ۱۳۷۵ فیلمی به نامِ فصل پنجم بر این اساس ساخته‌اند. نیز داستانِ فیلمِ اتوبوس (۱۳۶۴) با این فیلمنامه می‌خواند.
۱۳۶۳عیّارنامهفیلمنامه۱۳۶۴فاریاب
سیمرغ
روشنگران		با نقّاشیِ آیدین آغداشلو
۱۳۶۳تاریخ سرّی سلطان در آبسکونفیلمنامه۱۳۶۵عکس معاصر
روشنگران
۱۳۶۳وقت دیگر، شاید . . .فیلمنامه۱۳۶۸ابتکاربا نقّاشیِ آیدین آغداشلو − سالِ ۱۳۶۶ با نام شاید وقتی دیگر فیلم شده. دو فصلَش به سالِ ۱۳۷۱ در مجموعهٔ مقالات در نقد و معرفی آثار بهرام بیضایی نیز چاپ شده.
۱۳۶۳پرده‌خانهنمایشنامه۱۳۷۲روشنگران
۱۳۵۸ و ۱۳۶۵طومار شیخ شرزینفیلمنامه۱۹۸۹ میلادیرامین
روشنگران		با نقّاشیِ آیدین آغداشلو
۱۳۶۵دیباچه‌ی نوین شاهنامهفیلمنامه۱۳۶۹روشنگرانبا نقّاشیِ آیدین آغداشلو. پاره‌ای از این فیلمنامه به سالِ ۱۳۸۵ در شمارهٔ ۹ مجلّهٔ رودکی نیز چاپ شده‌است.
۱۳۶۵پرده‌ی نئیفیلمنامه۱۳۷۱روشنگران
۱۳۶۵ و ۱۳۶۷گفت‌وگو با بهرام بیضاییگفتگو۱۳۷۱آگاهگفتگو با زاون قوکاسیان. بخش‌هایی از این گفتگو با عنوانِ «پالایش آیین‌ها» در شمارهٔ ۳۲ و با عنوانِ «نگهبانِ عشق و باروری» در شمارهٔ ۷۹ و با عنوانِ «ترس از گذر زمان» در شمارهٔ ۸۰ و با عنوانِ «آتش و خاک» در شمارهٔ ۹۲ ماهنامهٔ صنعت سینما دوباره منتشر شده است.
۱۳۶۷جنگنامه‌ی غلاماننمایشنامه۱۳۶۹عصر جدید
روشنگران
۱۳۶۸سفر به شبفیلمنامه۱۳۹۶روشنگران
۱۳۶۸مسافرانفیلمنامه۱۳۷۱روشنگرانبه سالِ ۱۳۶۹ و ۱۳۷۰ فیلم شده. پاره‌ای پیش‌تر چاپ شده در «مسافران: سکانس ۶». گزارش فیلم (۸ (پیاپی ۲۱)): ۴۰. بهمن ۱۳۷۰.
۱۳۶۹فیلم در فیلمفیلمنامه۱۳۷۳روشنگران
۱۳۷۰هیچکاک در قابگفتگو۱۳۷۴روشنگران
۱۳۷۱سگ‌کُشیفیلمنامه۱۳۸۰روشنگرانبه سالِ ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ فیلم شده. پاره‌ای پیش‌تر چاپ شده در «سگ‌کشی: فصلی از فیلمنامه». گزارش فیلم (۱۶۶): ۵۵-۵۶. بهمن ۱۳۷۹. و تصویرِ دستخطِ پاره‌ای سپس‌تر در «دکوپاژ یک فصل: فصل ۴۱ «سگ‌کشی»». صنعت سینما (۱): ۲۰-۲۱. ۱۳۸۱.
۱۳۷۲سیاوش‌خوانینمایشنامه و فیلمنامه۱۳۷۵روشنگران
۱۳۷۳آوازهای ننه آرسوفیلمنامه۱۳۷۵روشنگرانفیلمِ سایه به سایه را بر اساس این فیلمنامه نوشته و ساخته‌اند.
۱۳۷۵مقصدفیلمنامه۱۳۷۷روشنگران
۱۳۵۳ و ۱۳۷۵چشم‌اندازفیلمنامه۱۳۸۸روشنگران«چشم‌انداز»ِ احمد محمود
۱۳۷۶افرا، یا روز می‌گذردنمایشنامه۱۳۸۱روشنگراننویسنده سالِ ۱۳۸۶ نمایش داده.
۱۳۷۶بهرام بیضایی: جدال با جهلگفتگو۱۳۸۸ثالثگفتگو (نه با نوشابه امیری) – چاپِ ناقصِ پیشین: «از جهالت متنفرم». گزارش فیلم (۱۲۵): ۱۲-۳۴. اردیبهشت ۱۳۷۸.
۱۳۷۷مجلس قربانی سِنِمّارنمایشنامه۱۳۸۰روشنگران
۱۳۷۷گفتگو با بادفیلمنامهٔ کوتاه۱۳۷۹دیدارفیلم شده به سالِ ۱۳۷۷ به کارگردانیِ نویسنده. کتاب با نامِ کاملِ گفتگو، نقد و نظر و فیلمنامهٔ گفتگو با باد با گفتگوهایی با بیضایی و عوامل فیلم و مقالاتی دربارهٔ فیلم به کوششِ زاون قوکاسیان
۱۳۷۳ و ۱۳۷۸سهراب‌کُشینمایشنامه۱۳۸۶روشنگرانپاره‌هایی چند از واپسین بخش نمایشنامه که مویه‌ٔ تهمینه بر مرگِ سهراب است به سالِ ۱۳۸۵ در شمارهٔ ۵۷ مجلّهٔ بخارا چاپ شده بود، و مژده شمسایی نیز همین بخش را در شبِ بخارای بهرام بیضایی در زادروزش در همان سال برای حاضران خوانده بود.
۱۳۷۹ایستگاه سلجوقفیلمنامه۱۳۸۱روشنگران
۱۳۷۹مجلس ضربت زدننمایشنامه۱۳۸۱روشنگران
۱۳۸۱اتفاق خودش نمی‌افتد!فیلمنامه۱۳۸۴روشنگران
متنِ نوینِ بازنگریسته‌ای از اکثر نمایشنامه‌های سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۹دیوان نمایشمجموعهٔ نمایشنامه۱۳۸۲روشنگراندفتر یکُم و دوّم چاپ شده که متن بازنگری‌شدهٔ هجده نمایشنامه از دههٔ ۱۳۴۰ است. این صورت از این هجده نمایشنامه است که از ۱۳۸۲ به بعد به صورت تکی نیز چاپ شده.
۱۳۸۲شب هزارویکُمنمایشنامه۱۳۸۲روشنگرانسه تک‌پرده‌ایِ هم‌نامِ پی‌درپی که نویسنده سالِ ۱۳۸۲ به نمایش درآورده است.
۱۳۸۲ریشه‌یابیِ درخت کهنپژوهش۱۳۸۳روشنگرانپارهٔ یکُمِ هِزاراَفسان کجاست؟
۱۳۸۳ماهیفیلمنامه۱۳۹۹بیشهبا گفته‌هایی کوتاه دربارهٔ پیشینهٔ متن. سالِ ۱۳۸۸ به طورِ غیررسمی و محدود منتشر شده بود.
۱۳۸۴هِزاراَفسان کجاست؟پژوهش۱۳۹۱روشنگرانپارهٔ دوّمِ ریشه‌یابیِ درخت کهن
۱۳۸۵لبه‌ی پرتگاهفیلمنامه۱۳۸۶روشنگران
۱۳۸۶وقتی همه خوابیمفیلمنامه۱۳۸۸روشنگرانبه سالِ ۱۳۸۷ فیلم شده.
۱۳۸۸تاراج‌نامهنمایشنامه۱۳۹۰روشنگران
۱۳۸۸چهارراهنمایشنامه۱۳۹۸روشنگراننویسنده در فروردینِ ۱۳۹۷ بر صحنه برده.

نمایشنامه‌های کوتاه
نمایشنامه‌هایی که به صورتِ کتابِ جداگانه چاپ نشده
سالِ نگارش نام منبع
۱۳۴۰ - ۱۳۳۸اژدهاکدر ماهنامهٔ پیام نوین (۱۳۴۶) و کتاب روشن (۱۳۷۰) و کتابِ سه برخوانی (۱۳۷۶) و جلدِ یکُمِ دیوان نمایش (۱۳۸۲)
۱۳۴۱مترسکها در شبدر کتابِ مترسکها در شب و عروسکها
۱۳۴۱عروسکهادر کتاب مترسکها در شب و عروسکها و سه نمایشنامه‌ی عروسکی و جلدِ یکُمِ دیوان نمایش (۱۳۸۲)
۱۳۴۱غروب در دیاری غریبدر کتابِ سه نمایشنامه‌ی عروسکی و جلدِ یکُمِ دیوان نمایش (۱۳۸۲)
۱۳۴۲قصه‌ی ماه پنهاندر کتابِ سه نمایشنامه‌ی عروسکی و جلدِ یکُمِ دیوان نمایش (۱۳۸۲)
۱۳۴۰ و ۱۳۷۴کارنامه‌ی بُندارِ بیدَخشدر مجلّهٔ کلک (۱۳۷۵) و در کتابِ سه برخوانی و جلدِ یکُمِ دیوان نمایش (۱۳۸۲)
۱۳۴۶ضیافتدر کتاب نمایش (۱۳۴۶) و در کتابِ میراث و ضیافت و نیز در جلدِ دوّمِ دیوان نمایش (۱۳۸۲)
۱۳۴۶میراثدر ماهنامهٔ پیام نوین (۱۳۴۶) و در کتابِ میراث و ضیافت و نیز در جلدِ دوّمِ دیوان نمایش (۱۳۸۲)
۱۳۴۷ساحل نجاتدر جلدِ دوّمِ دیوان نمایش (۱۳۸۲)
۱۳۴۷در حضورِ باددر شمارهٔ دوّمِ دفترهای روزن (۱۳۴۷) و در جلدِ دوّمِ دیوان نمایش (۱۳۸۲) و در گروه هنر ملی از آغاز تا پایان (۱۳۹۵)

کوتاهِ فیلمنامه‌ها

بسیاری از فیلمنامه‌های بیضایی کتاب شده است؛ و شماری هنوز نه. او هشت تا از فیلمنامه‌هاییش را که فیلم کرده به صورتِ کتاب منتشر نکرده‌است. فصل‌هایی از پنج تا از این فیلمنامه‌های فیلم‌شدهٔ چاپ‌نشده را (به اضافهٔ بخش‌هایی از مرگ یزدگرد و شاید وقتی دیگر . . . که کتاب شده) زاون قوکاسیان در کتابِ مجموعهٔ مقالات در نقد و معرفی آثار بهرام بیضایی (۱۳۷۱) آورده است. این‌ها عبارت است از:

  1. «چند فصل از فیلمنامهٔ «رگبار»»
  2. «دو فصل از فیلمنامهٔ «غریبه و مه»»
  3. «دو فصل از فیلمنامهٔ «کلاغ»»
  4. «فصلی از فیلمنامهٔ «چریکه‌ی تارا»»
  5. «چند فصل از فیلمنامهٔ «باشو غریبه‌ی کوچک»»

‌طرح‌ها و پاره‌هایی نیز از بعضِ فیلمنامه‌های فیلم‌نشده و کتاب هم نشده جداگانه منتشر شده است:

  • «طرح ابتدایی تهیه یک فیلم ...». آرش (۳): ۶۳-۷۱. ۱۳۴۱.
  • «هدایت». کارنامه (۱۳): ۴-۱۳. ۱۳۷۹. (نوشتهٔ ۱۳۷۶)
  • «شش طرح برای صدسالگی سینمای ایران». فیلم (۲۵۸): ۴۸-۵۰. شهریور ۱۳۷۹. (چاپِ دیگر در کتابِ بهرام بیضایی و وقتی همه خوابیم، ۱۳۹۸)
  • «گفت‌وگو با آب، باد، خاک، آتش». صنعت سینما (۳۲): ۸. ۱۳۸۳.
  • «بُریده‌ها: بخشِ سایه‌بازی از فیلم‌نامه‌ی «داستانِ باورنکردنی»». بخارا (۱۳۹): ۲۱-۲۶. شهریور ۱۳۹۹.

نسخه‌ای از فیلمنامهٔ آقای لیر (۱۳۶۷) نیز به سالِ ۱۳۶۸ در مجلهٔ بررسی کتاب چاپ شده است. تصویرِ دستخطِ پاره‌ای از فیلمنامهٔ موسیقیِ وقتی همه خوابیم نیز آمده است در «دو صفحه از فیلم‌نامهٔ بیضایی برای موسیقی فیلم». فیلم (۳۹۳): ۷۵. ۱۳۸۸.

مقالات و منشآت

مقالات و پاره‌نوشته‌های منتشرشده و نشدهٔ بیضایی فراوان است. او از سال‌های پایانی دههٔ ۱۳۳۰ مقالاتی در مجلّات گوناگون می‌نوشت. بعضی از این مجلّه‌ها سپس‌تر دوباره منتشر شده است، مانند هفت شمارهٔ دورهٔ نخستِ آرش که نشر ویراستار در دو جلدِ رقعی منتشر کرده. تصویرِ مقداری دستخط از بیضایی نیز – از امضا و تقدیم‌نامه و نامه و شعر و پاره‌ای از فیلمنامه و غیره – در مجلّات و اینترنت منتشر شده‌است. فهرستی از چاپ‌کرده‌های وی – منهای نوشته‌هایی که کتاب شده – از این قرار است:

مقاله و شعر و پیام و رسالهٔ مفرده و داستان و دیباچه
تاریخِ انتشارِ مکتوب نام توضیحات
اسفندِ ۱۳۳۷نقاشدر کتابِ طلیعهٔ آثار انجمن ادبی طهران
فروردینِ ۱۳۴۰پرده‌های عریضهنر و سینما (۱).
اردیبهشتِ ۱۳۴۰صف طویل خاکستریفیلم و هنر (۵). (چاپِ دیگر در کتابِ اسطورهٔ سینما: جان فورد و سینمایش)
اردیبهشتِ ۱۳۴۰هنر و سینما (۵).
خردادِ ۱۳۴۰موزیک در سینماموزیک ایران (۱ (پیاپی ۱۰۹)): ۹ و ۲۲.
تیرِ ۱۳۴۰یادداشت‌هائی درباره تعزیههنر و سینما (۹).
مردادِ ۱۳۴۰درباره متن بازار شامهنر و سینما (۱۰): ۵۲-۵۵.
مهرِ ۱۳۴۰لایتموتیو در موزیک سینماموزیک ایران (۵ (پیاپی ۱۱۳)): ۹−۱۰.
علم و زندگی.
علم و زندگی.
۱۳۴۰گوشه‌ای از تاریخ نمایش در ایرانآرش (۱): ۸۴-۹۲.
اسفندِ ۱۳۴۰سینمای هندعلم و زندگی (۲): ۶۵-۷۳.
۱۳۴۱یک معرکه و یک نمایشنامهٔ ته شهریکیهان ماه (۱): ۱۵۲-۱۵۳.
۱۳۴۱خیمه‌شب‌بازی در ایرانآرش (۳): ۲۵-۴۳.
۱۳۴۱تعزیه شمر و عباسآرش (۵): ۲۶-۲۸.
۱۳۴۱کارنامه فیلم گلستانآرش (۵): ۵۱-۵۶.
۱۳۴۲تئاتر ۴۱آرش (۶): ۲۹-۳۳. (چاپِ دیگر در کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
۱۳۴۲پانتومیم «فقیر»، زمینه و اجرایشآرش (۶): ۱۱۱-۱۱۴.
خردادِ ۱۳۴۲درباره‌ی روزنه آبی: نمایشنامه در سه پرده. نوشته‌ی اکبر رادی ۱۳۴۱آرش (۶): ۱۱۴-۱۱۷. (چاپ‌های دیگر: نمایش (۲۳۶): ۸۶-۸۷. ۱۳۹۸. و در کتابِ ارثیه‌ی باشکوه آقای گیل، ۱۳۹۸)
۱۳۴۲(دربارهٔ آلونک)فردوسی (۶۴۹): ۱۱ و ۱۳. (چاپِ دیگر در کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
اسفندِ ۱۳۴۳ابر زلف و ابر زمانهانتقاد کتاب (۸): ۳۳-۳۶. (چاپِ دیگر در جلدِ پنجمِ کتابِ دیدگاه‌ها درباره آثار دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن، ۱۳۹۴)
آذر و دیِ ۱۳۴۴انتقاد کتاب (۴).
۱۳۴۵«از پشت شیشه‌ها»ی غم‌انگیز، نامه‌ٔ بهرام بیضایی به اکبر رادیمجلّهٔ فردوسی (چاپ‌های دیگر: شناختنامهٔ اکبر رادی (۱۳۸۳، ص ۳۷۳-۳۷۱) و نمایش (۲۳۴ و ۲۳۵): ۱۰۴. ۱۳۹۸. و ««از پشت شیشه‌ها»ی مغموم». گیله‌وا (۵۷): ۱۷. ۱۳۷۹. )
۱۳۴۵زمینه‌های سینمای ایرانجهان نو (۶ و ۷): ۱۱۴-۱۱۱. (با نام مستعار «مهرداد رهسپار»)
۱۳۴۵ترس و نکبت رایش سوّم، برتولت برشت، ترجمه‌ی شریف لنکرانیبررسی کتاب (۸): ۲۵.
مردادِ ۱۳۴۶بازیابی یک تعزیهبررسی کتاب (۱۰).
۱۳۴۷مقدمه‌ای بر نمایش شرقینشریات جشن هنر شیراز (نوشتهٔ ۱۳۴۷. چاپ‌های دیگر: ارک (۲): ۲۰-۴۵. ۱۳۶۱. و دفترهای تآتر (۹): ۳-۲۱. ۱۳۸۸.)
۱۳۴۷مجلس شهادت حمزهبررسی کتاب (۳).
۱۵ شهریورِ ۱۳۴۹نمایش بی‌بارقه‌ی عشقآیندگان.
۱۳۴۹در جستجوی قربانی [معرفی نمایشنامه کلفت‌ها]آیندگان (۸۲۴).
۱۳۴۹فاجعه مسلم [درباره تعزیه]آیندگان (۸۲۶).
۱۳۴۹این تئاتر متزلزل ماکیهان (۸۲۲۰).
زمستانِ ۱۳۸۷نمایش در هنددفترهای تآتر (۸): ۲۴-۳. (نوشتهٔ ۱۳۵۰)
۱۳۵۰«رگبار» ساخته شد!!در دفترچهٔ رگبار در معرّفیِ فیلمِ رگبار. چاپ‌های دیگر: «رگبار ساخته شد». ستاره سینما (۱ دورهٔ جدید). و در کتابِ مجموعهٔ مقالات در نقد و معرفی آثار بهرام بیضایی (۱۳۷۱) و «رگبار ساخته شد!!». گزارش فیلم (۷۵): ۲۲. نوروز ۱۳۷۵.)
۱۳۵۱من قصه‌هایم را خواب می‌بینم [معرفی فیلم سفر]کیهان (۸۸۰۲).
دیِ ۱۳۵۱مدخلی بر یک قیاسویژه سینما و تآتر (۲ و ۳): ۲۷۵–۲۹۹. (چاپِ دیگر: «نوی «بنکی روی پل» و تعزیه‌ی «مجلس فتاح‌شاه»: سنجش دو نمایشنامه». دفترهای تآتر (۷): ۳–۲۸. ۱۳۸۶.)
۱۳۵۷در موقعیت تئاتر و سینماسخنرانی شبِ سوّمِ شب‌های شعر گوته (۱۳۵۶) – چاپِ ۱۳۵۷ در کتابِ ده شب (چاپ‌های دیگر: ۱۳۹۲ در کتابِ بازخوانی ده شب و ۱۳۹۶ در کتابِ شب‌های نویسندگان و شاعران ایران: انستیتو گوته – تهران ۲۷-۱۸ مهر ۱۳۵۶ و نمایش (۲۳۸): ۹۷-۹۹. ۱۳۹۸.)
مهرِ ۱۳۶۳درباره‌ی «عباس هندو»چراغ (۵): ۴۴-۷۶. (چاپِ دیگر: دفترهای تآتر (۵): ۷-۴۶. ۱۳۸۴.)
مهرِ ۱۳۶۳پایان کار «سربداران»چراغ (۵): ۱۳۷-۱۵۸. (با نامِ مستعارِ «اعظم علیان»)
۱۳۶۷بهرام بیضایی: باید فیلم را دوباره ببینمفیلم (۶۲): ۱۲۰.
خردادِ ۱۳۷۲دو یادداشت از بهرام بیضاییفیلم (۱۴۲): ۹۸. (نوشتهٔ ۱۶ فروردین و ۹ اردیبهشتِ ۱۳۷۲)
پاییزِ ۱۳۷۲(رأی‌گیری فیلم‌های پسنده)سوره سینما (۴): ۸۲ و ۹۵. (چاپِ دیگر: دنیای تصویر (۷۴): ۲۷. ۱۳۷۸.)
تابستانِ ۱۳۷۵پس از صد سالایران‌نامه (۳ (سال ۱۴)): ۳۶۳-۳۸۲.
مرداد و شهریورِ ۱۳۷۷افسونگانبخارا (۱): ۱۸۵-۱۸۱. (نوشتهٔ ۱۳۷۶. «افسونگران» نیز ضبط شده که غلط چاپی است.)
شهریورِ ۱۳۷۷(دربارهٔ طرّاحی صحنه)چاپِ دیگرِ بخشی در کتابِ طراحی فیلم (۱۳۷۹)
تابستانِ ۱۳۷۸یادداشت بهرام بیضاییدر کتابِ فرهنگ کارگردانهای سینمای ایران
۱۳۷۸درباره‌ی نامه‌ی رئیس بزرگ ژیل ژاکوبسینمای آزاد (۱۶): ۶.
۱۳۷۸بهرام بیضائی: من وابسته به زبان و فرهنگ ایران هستمسینما (۳۷۴).
۱۳۷۸نگاه ایرانیان به تصویر و کلمههنر هفتم (۱).
دیِ ۱۳۷۸کاش یادم نمی‌آوردیدخرداد.
نوروزِ ۱۳۷۹اینجا گفت‌وگو وجود نداردهنر هفتم (۲). (با تماشاکُنانِ کارنامه‌ی بندار بیدخش)
۱۳۸۱به انگیزه نمایش نسخه کامل «مسافران» پس از ده سالصنعت سینما (۳): ۷۰-۷۲.
۱۳۸۳اگر حرفی مانده باشد!نوشتهٔ ۱۳۷۹ – چاپ در کتابِ سر زدن به خانه‌ی پدری (۱۳۸۳)
۱۳۸۳سر زدن به خانه‌ی پدرینوشتهٔ ۱۳۷۹ – چاپ در کتابِ سر زدن به خانه‌ی پدری (۱۳۸۳) و در شمارهٔ ۵۷ مجلّهٔ بخارا (۱۳۸۵) و تک‌شمارهٔ ۲ و ۳ مجلّهٔ کاج (۱۳۹۸)
آذر و دیِ ۱۳۸۳نظر نویسندگان، شاعران و هنرمندانِ هم‌روزگارشحنان (۱ و ۲): ۱۲.
۱۳۸۵اگر در من توانی هستبخارا (۵۷): ۱۰۹.
۱۳۸۷درباره‌ی آیدینِ آغداشلو و هُنَرِ اوبخارا (۶۷): ۳۲۲-۳۳۱.
۱۳۸۷نوروزنامهآفتاب یزد (۲۵۹۱): ۱۰. (تصویرِ دستخط نیز در اینترنت منتشر شده.)
سبز، بی‌آلودگی، بی‌شب
۱۳۸۸به امید بارویصنعت سینما (۸۰): ۱۰. (تصویرِ دستخط)
زمستانِ ۱۳۸۸در ستایش تردید و گذر از آنپیمان (۴۹).
۱۳۸۹در زادْروزِ آن که دولتَش آبادبخارا (۷۶): ۲۶۰.
۱۳۸۹آن مردبخارا (۷۷ و ۷۸): ۷. (تصویرِ دستخط؛ نیز منتشر شده در آلبومِ صدای طهرون قدیمِ مرتضی احمدی، ۱۳۹۸-۱۳۸۹)
(نوشته‌ای به علیرضا داوودنژاد)دربارهٔ فیلمِ مرهم
۵ دیِ ۱۳۹۰(با مطلعِ «از شما می‌پرسم»)شرق (۱۴۲۶): ۱. (با تصویرِ دستخط)
۱۹ دیِ ۱۳۹۰برگ سبزی برای درویشیشرق (۱۴۳۸): ۱ و ۱۵.
دیِ ۱۳۹۱چگونه ساعتی عزیز شد!در بروشورِ نمایشگاهِ عکس‌های عزیز ساعتی در نگارخانهٔ آریا، تهران (چاپِ دیگر: اعتماد (۲۵۷۶): ۱۲. ۴ دی ۱۳۹۱.)
۹ دیِ ۱۳۹۱پیام بهرام بیضایی برای همه آنها که یادش بودندبهار (۲۵): ۱۴.
۱۶ دیِ ۱۳۹۲(با مطلعِ «واژه‌های چندانی برای سپاسگزاری نیست»)اعتماد (۲۸۶۶): ۱۶. (چاپِ دیگر در جلدِ اوّلِ کتابِ شهروند جهان (۱۳۹۴) به کوششِ محمّد تنگستانی. تصویرِ دستخط نیز در اینترنت منتشر شده.)
مهر و آبانِ ۱۳۹۲لعبت چشم و لعبت دیدهبخارا (۹۵ و ۹۶): ۴۳-۴۶.
اسفندِ ۱۳۹۲در خود بودن و یک جا نماندنشرق (۱۹۷۹): ۱۱. (تصویرِ دستخط نیز در اینترنت منتشر شده.)
خردادِ ۱۳۹۳دُو بند از پِی‌گُفتارِ جانا و بلادور. . .: سایه‌بازی نمرده است!آزما (۱۰۲): ۲۴-۲۶. (چاپ کامل‌تر: «سایه‌بازی نمُرده است!». دفترهای تآتر (۱۵): ۱۴۲-۱۳۳. دی ۱۳۹۷. )
۱۳۹۳برای واروژ کریم‌مسیحی(تصویرِ دستخط)
بهمنِ ۱۳۹۳بَر اَرداویراف چه گُذَشت؟شرق (۲۲۱۸): ۱۴.
فروردینِ ۱۳۹۴(نامه)آزما (۱۰۹): ۱۰.
۱۳۹۵(به مناسبت انتشار ترجمهٔ انگلیسی فتحنامه‌ی کلات)نوشته‌ای به منوچهر انور
مهرِ ۱۳۹۵تبریک متفاوت بیضایی برای تولد شجریانشهروند (۹۵۲): ۱۴. ۳ مهر ۱۳۹۵.
خردادِ ۱۳۹۶اعتراضی نیست؛ خیالتان راحت!فیلم (۵۲۶): ۳۰-۳۵. (نوشتهٔ اردیبهشتِ ۱۳۹۶؛ چاپِ دیگر در کتابِ بهرام بیضایی و وقتی همه خوابیم، ۱۳۹۸)
شهریورِ ۱۳۹۶(پیام به آکادمی حمید سمندریان)«بیضایی: سپاسگزارم که مرا تصادفا یاد کردید!». شهروند (۱۲۲۶): ۱۳. ۲۷ شهریور ۱۳۹۶. / «در اهمیتِ بیضایی بودن». شرق (۲۹۶۷): ۱۴. ۲۹ شهریور ۱۳۹۶.
دیِ ۱۳۹۷طرب‌نامه [فشرده‌ی متن]دفترهای تآتر (۱۵): ۲۰۰-۲۰۸.
۵ دیِ ۱۳۹۸گفتگوی مادر و دُختر درباره داشاکهمشهری (۷۸۴۱): ۱.
نوروزِ ۱۳۹۹ما پراکنده شدیماندیشه پویا (۶۵): ۱۶۷.
اردیبهشتِ ۱۳۹۹مرگ یک استادفیلم (۵۷۰): ۲۶-۲۷.
شهریورِ ۱۳۹۹هر کس خودش را می‌نویسداندیشه پویا (۶۸): ۱۳۴-۱۳۵.
آذرِ ۱۳۹۹در جدال با دشنام‌گویان حزبیاندیشه پویا (۷۰): ۸۴. (چاپِ دیگر: «مسکوب و خوانشِ اساطیر». بخارا (۱۴۱): ۱۳-۱۹. دی ۱۳۹۹.)

برنوشت
  • مقدّمه‌ای بر نخستین نمایشِ محسن یلفانی در تلویزیون (دههٔ ۱۳۴۰)
  • برنوشتِ حکومت زمان‌خان به کارگردانی رکن‌الدّین خسروی (۱۳۴۷)
  • برنوشتِ سلطان مار (چاپِ دیگر در کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
  • برنوشتِ کارنامه‌ی بُندارِ بیدَخش (۱۳۷۶)
  • برنوشتِ شب هزارویکُم (۱۳۸۲)
  • برنوشتِ مجلس شبیه؛ در ذکر مصایب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رُخشید فرزین (۱۳۸۴)
  • برنوشتِ جانا و بلادور (چاپِ دیگر: «جانا و بلادور [فشرده‌ی متن؛ از برنوشتِ اجرا]». دفترهای تآتر (۱۵): ۱۴۵-۱۴۳. دی ۱۳۹۷.)
  • برنوشتِ طرب‌نامه (۱۳۹۵؛ چاپِ دیگر: «یادداشتِ نویسنده و کارگردانِ «طرب‌نامه» [از برنوشتِ اجرا]». دفترهای تآتر (۱۵): ۲۱۲-۲۰۹. دی ۱۳۹۷.)
  • برنوشتِ چهارراه (۱۳۹۷؛ چاپ‌های دیگر: «شگفت از سفری که هنوز . .». تجربه (۵۶): ۸۲-۸۱. فروردین ۱۳۹۷. و «یادداشتِ نویسنده و کارگردانِ «چهارراه» [از برنوشتِ اجرا]». دفترهای تآتر (۱۵): ۲۸۷-۲۸۴. دی ۱۳۹۷.)

نامه

اندک‌شماری از مکاتباتِ خصوصی و اداری و سرگشادهٔ بیضایی منتشر شده یا خبری ازشان هست:

  • نامه‌ای به بهمن فرمان‌آرا (درخواستِ کمکِ مالی برای تمام کردنِ فیلمِ چریکه‌ی تارا)
  • نامه‌ای (چاپ‌شده با حذف چند کلمه) در اعتراض به اوضاع سینما (۱۳۵۷؛ روزنامهٔ رستاخیز)
  • نامه‌ای (چاپ‌شده با حذف چند کلمه) در اعتراض به بی‌اجازه آوردنِ نامش در نامهٔ انجمن تهیه‌کنندگان در تأییدِ سرکوب آشوب‌ها
  • ملکوتی، بی‌تا, ویراستار (۱۳۸۴). «نامهٔ آقای بیضائی به مسؤول سینمایی وقت (۱۵ اسفندِ ۱۳۶۴)». اسطورهٔ مهر: زندگی و سینمای سوسن تسلیمی. تهران: نشر ثالث. ص. ۲۳۸-۲۳۶. شابک ۹۶۴-۳۸۰-۰۸۰-۶.
  • نامه‌ای به یدالله صمدی دربارهٔ پروندهٔ قدیمی پیرآباد (حدودِ ۱۳۶۴)
  • نامه‌ای به مجلّهٔ سروش و اطّلاعات هفتگی و روزنامهٔ کیهان، با رونوشت فرستاده به مطبوعات دیگری. نیمی از این نامه در شمارهٔ ۱۱۰ مجلّهٔ فیلم (شهریورِ ۱۳۷۰) با عنوانِ «سینما بود که عدنان را بینا کرد» منتشر شد و نسخهٔ کامل‌تری با عنوانِ «اگر عدنان «باشو» نمی‌شد . . .» در شمارهٔ ۱۶ مجلّهٔ گزارش فیلم (۱۳۷۰).
  • «اداره کل امور سینمائی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، امور نظارت و ارزشیابی، شورای صدور پروانه‌ی نمایش فیلم». ققنوس (۴): ۱۲۸-۱۲۶. ۱۳۷۱. (نامهٔ سرگشاده، بی عنوان، به مسئولان سینمایی. چاپِ دیگر در نشریهٔ هدف، ۱۳۷۱)
  • «نامه اعتراضی بهرام بیضایی به تهیه‌کننده فیلم "کیش"». سینمای آزاد (۱۶): ۵. ۱۳۷۸. (چاپِ دیگر: «بخشی از نامه بهرام بیضائی خطاب به محسن قریب». سینما (۳۷۳). ۱۳۷۸.)
  • نامه‌ای به محمّد بهرامی (تصویرِ دستخط)
  • نامه‌ای به خانه تئاتر ایران[6]
  • نامه‌ای به فرشید قلی‌پور (تصویرِ دستخط در «بهرام‌نامه یا نامه‌ای به هیچ کس» در شمارهٔ ۷۷۹ مجلّهٔ چلچراغ؛ متن نیز منتشر شده در «بهرام بیضایی در سالروز تولدش به «هنر و تجربه» می‌آید». همدلی (۱۳۲۴): ۸. ۱۳۹۸.)

یاد و یادبود
  • «با یاد مهدی اخوانِ ثالث» در کتابِ باغ بی‌برگی: یادنامهٔ مهدی اخوان ثالث (م. امید) (۱۳۷۰؛ چاپِ دیگر: «تجربهٔ مرگ» در کتابِ ناگه غروب کدامین ستاره: یادنامهٔ مهدی اخوان ثالث (م. امید)، ۱۳۷۰)
  • «این معلم بی استاد». فیلم (۱۹۷): ۳۵-۳۴. دی ۱۳۷۵. (چاپِ دیگر: «علی حاتمی». سینما تئاتر (۳۰): ۱۴. مرداد ۱۳۷۷.)
  • ایران. ۶ مرداد ۱۳۷۹. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  • «به احترام هوشنگ گلشیری». کارنامه (۱۳): ۳۸. مهر ۱۳۷۹.
  • «کرنشی سه‌گانه به بامداد». کارنامه (۱۳): ۳۸. مهر ۱۳۷۹. (چاپِ دیگر در کتابِ بامداد همیشه: یادنامه‌ی احمد شاملو، ۱۳۸۱)
  • «از نگفتنْ گفتن» (در کتاب سر زدن به خانه‌ی پدری ۱۳۸۳)
  • «برق اشک». فیلم (۳۵۶): ۶۴-۶۵. دی ۱۳۸۵. (بخشی از این متن را محمّد سریر در مراسمِ تشییعِ جنازهٔ بابک بیات خواند.)[7]
  • «این از روزگار است». اعتماد (۱۵۷۶): ۱. ۱۳۸۶. (تصویرِ دستخط در «یادداشتِ بهرام بیضایی در سوگِ اکبر رادی». سیمیا (۲): ۱۳-۱۲. زمستان ۱۳۸۶.)
  • «لحنِ سی‌ویکُم: پرویز مشکاتیان را یاد!». بخارا (۷۵): ۹. فروردین−تیر ۱۳۸۹. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  • نوشته‌ای با مطلعِ «روز مرگش پرسید مادرم» (تصویرِ دستخط)
  • «یادمانِ سمندریان» (۱۳۹۱؛ تصویرِ دستخط)
  • قصیده‌ای در سوگِ سیمین بهبهانی با مطلعِ «ز گهواره تا گور زور است و زور» (۱۳۹۳)
  • «زاون/۱» (۱۳۹۳؛ تصویرِ دستخط)
  • «زاون/۲» (۱۳۹۴؛ تصویرِ دستخط)
  • «روشنفکر تمام‌وقت». اندیشه پویا (۳۳): ۱۱۴-۱۱۵. اسفند ۱۳۹۴.
  • «دریغ آن گنج دانش». اعتماد (۴۰۰۴): ۸. ۲۷ دی ۱۳۹۶.
  • پیامِ تسلیتِ درگذشتِ نصرت کریمی (منتشرنشده)
  • در درگذشتِ بهمن مفید (منتشرشده در وبسایتِ بی‌بی‌سی فارسی، در ۲۸ مردادِ ۱۳۹۹. نیز: «تجلیل بهرام بیضایی از هنر بهمن مفید». دنیای اقتصاد (۴۹۶۶). ۱ شهریور ۱۳۹۹.)
  • «...». بخارا (۱۴۱): ۲۰. دی ۱۳۹۹.

پروانه

گزیده و برگرفته و نقل‌شده
” شبی از خواب دیشبش می‌گفت. هر دو، هر از گاه، خواب سقوط می‌دیدیم، مضمون خواب‌ها را رد و بدل می‌کردیم. ایستاده بر لبهٔ سست و ژندهٔ زندگی، توشهٔ دیگری نداشتیم. یک ساختمان بلند را خواب دیده بود، با حیاط سیمانی خشک. گروهی بچّه دور گودالی مستطیل بازی می‌کردند، هیچ نرده‌ای، حصاری، حفاظِ گودال نبود. بهرام تعجّب می‌کرد، نگران بچّه‌ها بود؛ چرا درست همانجا، در مرز سقوط؟ کاری از دستش برنمی‌آمد. تا کودکی افتاد، رفت به اعماق. . . . “

—غزاله علیزاده، تیرِ ۱۳۶۸[8]

در دورانِ زندگی بیضایی، با یا بی آگاهی خودش، پاره‌هایی از گفته‌ها و نوشته‌هایش را دیگرانی برگرفته و منتشر کرده‌اند. از این جمله است سفینهٔ بَهرامْ‌نِوِشت (۱۳۹۶) که گزیدهٔ فرشید قلی‌پور از نوشته‌های بیضایی است و فصلِ «زندگی‌نامه» از کتابِ غریبه‌ی بزرگ (۱۳۸۳) که بازنوشتهٔ محمّد عبدی از حسب حال بیضایی است و سخن بیضایی در پذیرشِ جایزهٔ ویژهٔ جشن دنیای تصویر در سالِ ۱۳۸۶ که در صفحهٔ ۸۹ شمارهٔ ۱۷۴ مجلّهٔ دنیای تصویر آمده است و سخنان کوتاهش در شبِ منتقدان در ۳۰ فروردینِ ۱۳۷۲ که در صفحهٔ ۷ و ۱۳ شمارهٔ ۱۴۱ مجلّهٔ فیلم آمده و گفتهٔ مختصری که در صفحهٔ ۴۰ شمارهٔ ۷۵ مجلّهٔ گزارش فیلم (۱۳۷۵) نقل شده و چیزهایی از گفته‌هایش در ۳۰ آبانِ ۱۳۸۸ که در مقالهٔ «روزگار دوزخی درام امروز» (۱۳۹۹) سید حسن رسولی آمده است. در کتابِ کاوش در سینما و تئاتر بهرام بیضایی (۱۳۹۶) فرشید قلی‌پور نیز پاره‌هایی از نوشته‌هایی از بیضایی نقل شده بی آن که این پاره‌ها مشخّص شود؛ یعنی در عمل دزدی ادبیِ ناخواسته.

نوشته‌های گروهی

در بعضی نوشته‌های گروهی نیز امضای بیضایی آمده است، گاهی بی اطّلاعِ خودش. وی در این موارد اغلب نامهٔ اعتراض نوشته است تا روشن شود که بر چه چیز صحّه نهاده و بر چه نه.

اعلامیه‌ها و نامه‌های کانون نویسندگان
  • «دربارهٔ یک ضرورت»
  • اعلامیه نویسندگان ایران (برای آزادیِ فریدون تنکابنی، ۲۸ اردیبهشتِ ۱۳۴۸؛ چاپِ دیگر در کتابِ کانون نویسندگان ایران به روایت اسناد ساواک، ۱۳۸۲)
  • نامهٔ معروف به «نامهٔ ۴۰نفره»
  • «دومین نامه سرگشاده کانون نویسندگان ایران» (۲۸ تیرِ ۱۳۵۶؛ نیز چاپِ پاره‌ای از متن در بروشورِ «کانون نویسندگان ایران چه میگوید و چه میخواهد». چاپِ دیگرِ نامه و بروشور در کتابِ کانون نویسندگان ایران به روایت اسناد ساواک، ۱۳۸۲)

و پس از کناره‌گیری از کانون به سال ۱۳۵۷:

دیگر
  • «بیانیهٔ دربارهٔ کنگرهٔ نویسندگان» (نوشتهٔ داریوش آشوری، با اصلاحات و مصوّبِ نُه نویسنده به تاریخِ ۱ اسفندِ ۱۳۴۶. یکی از نُه نسخهٔ این سند از آنِ بیضایی بوده (و او از مهرداد صمدی و منصور اوجی (به واسطهٔ اسماعیل نوری علا)[9] و بهرام اردبیلی امضای تأیید گرفته)، و امضای بیضایی، مانند نُه تنِ دیگر، بر هر نُه نسخه بوده است؛ و اصلِ این‌ها نزد محمّدعلی سپانلو بوده است.[10] تصویرِ دستخط در بولتن کانون نویسندگان ایران. تصویرِ یکی از نسخه‌ها در کتابِ کانون نویسندگان ایران به روایت اسناد ساواک، ۱۳۸۲. تصویرِ امضاهای هر نُه نسخه در شمارهٔ ۵۰ کتاب هفته خبر، ۱۳۹۳.)
  • استعفانامهٔ هنرمندان از سندیکای هنرمندان فیلم ایرانی (چاپِ ۱۸ تیرِ ۱۳۵۲ در روزنامهٔ اطّلاعات؛ تصویرِ دستخطِّ «فهرست اسامی و مشخصات کامل داوطلبان تشکیل شرکت تعاونی کانون سینماگران پیشرو» در شمارهٔ ۲۱ آبانِ ۱۳۹۹ روزنامهٔ همشهری)
  • نامه‌ای دسته‌جمعی با بعض اهل نمایش برای آزادی غلامحسین ساعدی و سعید سلطان‌پور
  • نامه‌ای به محمود طالقانی در اعتراض به دستگیری عبّاس نعلبندیان و محمّدرضا ژیان (چاپِ ۱۲ فروردینِ ۱۳۵۸ در روزنامهٔ کیهان، ص. ۴، با عنوانِ «به دستگیری این دو هنرمند اعتراض داریم»)
  • «نامه‌ی سرگشاده‌ی سینماگران ایران به ملت و دولت» (۱۳۶۰؛ چاپِ دیگر در کتابِ سینما و من: چگونه به سینما راه یافتم . . . مهدی فخیم‌زاده)
  • بیانیهٔ چهل‌وپنج سینماگر در حمایت از سینمای مستقل (۱۳۸۸)[11]
  • نامه برای آزادی جعفر پناهی و محمّد نوری‌زاد (۱۳۸۹)
  • نامهٔ اعتراضِ اهل فرهنگ به جدا انگاشتن فارسی از دری در بی‌بی‌سی
  • بیانیهٔ ده‌مادّه‌ای دویست سینماگر ایرانی (۱۳۹۸)

و چند آگهی تسلیت:

  • آگهی تسلیتِ درگذشتِ غلامحسین ساعدی (چاپِ دیگر در کتابِ نقد آثار غلامحسین ساعدی از نگاه نویسندگان)
  • «اعلانهای تسلیت در سوگ دکتر مهرداد بهار». کلک (۵۴): ۳۳۱-۳۳۳. ۱۳۷۳.
  • «نفرین به سفر که هر چه کرد او کرد». جامعه. ۱۴ تیر ۱۳۷۷. (چاپِ دیگر در کتابِ یادنامهٔ سهراب شهید ثالث، ۱۳۷۸)
  • «شما تنها نیستید» در مرگِ عبّاس کیارستمی
  • آگهی تسلیتِ درگذشتِ نوهٔ خسرو سینایی

گفتگوها

مطبوعاتی

گفتگوهای مفصّلِ بیضایی کتاب شده‌است. گفتگوهای کوتاه‌تری که چاپ هم شده اینجا فهرست می‌شود. بیضایی بیشترِ اوقات نوشتهٔ گفتگوهایش را پیش از چاپ ویرایش کرده یا از اوّل پرسش‌ها را به صورتِ کتبی پاسخ گفته است.

تاریخِ گفتگو عنوان / موضوع تاریخِ انتشار طرفِ گفتگو توضیحات
گفت‌وگو و توضیح بر نمایشنامه‌های غروب در دیاری غریب و قصّه‌ی ماه پنهان: سه ساعت صحبت با نصرت پرتوی، بهرام بیضایی و عبّاس جوانمرد۱۳۴۵روشنفکر (۶۵۸): ۱۱-۱۰ و ۴۷ و ۵۱. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر در کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
۱۳۴۶چند پرسش از بهرام بیضایی درباره‌ی میراث و ضیافت۱۳۴۶کیهان (۷۳۱۴): ۱۳. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر در کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
۱۳۴۶«میزگرد تئاتر»؟۱۳۴۶سعید سلطان‌پور، آربی اوانسیان، سیروس طاهباز، محمود دولت‌آبادی، ملیکیانعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپ‌های دیگر: «میزگرد تئاتر: درباره‌ی «میراث» و «ضیافت»». سیمیا (۲): ۱۸۷-۱۶۵. زمستان ۱۳۸۶. و در کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
قصه یک تخیل در سال یأس از قرن یائسهشهریورِ ۱۳۴۸صادق هاتفیفردوسی (۹۲۸): ۲۰-۱۹. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر در کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
۱۳۴۸. . . و همیشه در پی صحنه‌ی گرد: گفت‌وگویی با بهرام بیضایی به مناسبت اجرای سلطان مار در تئاتر بیست‌وپنج شهریور۱۳۴۸آیندگان (۵۳۲): ۶ و ۹. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر در کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
۱۳۴۸حرف‌هایی با بهرام بیضایی درباره‌ی سلطان مار۱۳۴۸فیلم و هنر (۲۶): ۳۵ و ۴۱-۴۰. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر در کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
۱۳۴۸گفت‌وشنودی با بهرام بیضایی و بحثی پیرامون سلطان مار و نمایش‌های بومی ایران۱۳۴۸بیژن مهاجرعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر در کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
حرف‌های سازندگان دو فیلم ایرانی شرکت‌کننده در نخستین جشنواره‌ی جهانی فیلم تهران – آربی اوانسیان و بهرام بیضاییاردیبهشتِ ۱۳۵۱عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
درخشش فوق‌العاده یک فیلم، یک کارگردان۱ خردادِ ۱۳۵۱علیرضا نوری‌زادهعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
تجربه‌های من در تئاتر و سینماخردادِ ۱۳۵۱کاوه رستگارعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپ‌های دیگر: فیلم و سینما (۱۲). ۱۳۷۶. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) و «نشانه‌های رگبار از زبان بیضایی». گزارش فیلم (۱۲۵): ۶۵-۶۶. اردیبهشت ۱۳۷۸. و «وقتی از تئاتر حرف می‌زنیم . . .: تکه‌هایی از سه گفت‌وگو با بهرام بیضایی». سیمیا (۲): ۴۱-۳۰. زمستان ۱۳۸۶. و کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
تجربه‌های من در تئاتر و سینما ۲تیرِ ۱۳۵۱کاوه رستگارعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپ‌های دیگر: فیلم و سینما (۱۲). ۱۳۷۶. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) و «نشانه‌های رگبار از زبان بیضایی». گزارش فیلم (۱۲۵): ۶۵-۶۶. اردیبهشت ۱۳۷۸. و «وقتی از تئاتر حرف می‌زنیم . . .: تکه‌هایی از سه گفت‌وگو با بهرام بیضایی». سیمیا (۲): ۴۱-۳۰. زمستان ۱۳۸۶. و کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
غریبه و مه: ابهامی در جوهربولتن شمارهٔ ۲ سینمای آزاد
ترکِ غوغای دکان‌داران۱۳۵۶عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر: «وقتی از تئاتر حرف می‌زنیم . . .: تکه‌هایی از سه گفت‌وگو با بهرام بیضایی». سیمیا (۲): ۴۱-۳۰. زمستان ۱۳۸۶.)
صحنه‌هایی هست که با قلب می‌سازید نه عقل . . .شهریور و مهرِ ۱۳۵۶هژیر داریوشعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)(چاپِ دیگر: «متشکرم، دیگر طاقت فیلمسازی ندارم». ستاره سینما (۲۱۱). ۵ آذر ۱۳۵۶.)
۱ آذرِ ۱۳۵۶نکته‌هائی از گفتگوی جمعی با: بهرام بیضائیدی و بهمنِ ۲۵۳۶ شاهنشاهی؟عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
۱۳۵۶احمد کامیابی مسکمنتشرشده به‌طورِ محدود در پایان‌نامه‌های دانشکدهٔ هنرهای دراماتیک (احتمالاً در بررسی سه نمایشنامه از بهرام بیضایی (۱۳۵۳) مهرانگیز مدیر تمدّن یا بررسی سه نمایشنامه از بهرام بیضایی (۱۳۵۹) نسرین غزنوی راد یا بررسی جهان‌بینی بیضایی (۱۳۵۹) نسرین نعمت‌اللهی)
۲۸ اسفندِ ۱۳۵۶آیندگان: ۱۰. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
(پرسش‌وپاسخ با جوانان و هنرمندان سینمای آزاد)فروردین و اردیبهشتِ ۱۳۵۷منتشرشده در چهار شمارهٔ رستاخیز جوان
کناره‌گیری از بازیِ عربده‌کشان۱۳۵۷عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر: «وقتی از تئاتر حرف می‌زنیم . . .: تکه‌هایی از سه گفت‌وگو با بهرام بیضایی». سیمیا (۲): ۴۱-۳۰. زمستان ۱۳۸۶.)
۱۳۵۸نمادی از مقاومتکورین ماک‌مولندر کتابِ مجموعهٔ مقالات در نقد و معرفی آثار بهرام بیضایی
بهرام بیضایی، برندهٔ جایزهٔ اول سینه‌کلوبمردادِ ۱۳۶۷فیلم (۶۶): ۷۶. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
تعصب و نابرابری‌های اجتماعی زمینه‌ساز فکری من است۱۵ تیرِ ۱۳۶۸عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
غریبه‌ای در پی تفاهماسفندِ ۱۳۶۸شهرام جعفری‌نژاد، امید روحانی، خسرو دهقانفیلم (۸۷): ۴۴-۵۱. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر: ماهنامهٔ سینمایی فیلم: گفت‌وگوها: ۱ تا ۲۰۰: جلد اوّل: ۳۹۰-۳۹۷. ۱۳۷۷. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک))
۱ تیرِ ۱۳۶۹هر کس یک فیلم خوب در ایران ساخته باشد، معلم من استمردادِ ۱۳۶۹دانشجویانِ دانشکدهٔ سینما و تئاتر دانشگاه هنرفیلم (۹۳): ۲۰-۲۱. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (بخش‌هایی از گفتگویی مفصّل، به کوششِ آنتونیا شرکاء؛ روایتِ دیگر در جاهد، پرویز (آبان ۱۳۶۹). «چرا ما فیلم مهمی نمی‌سازیم؟». دنیای سخن (۳۵): ۴۸-۵۱.)
بهارِ ۱۳۶۷و همه‌ی جهان بازی استاردیبهشتِ ۱۳۷۰حمید امجد، احمد پایداریعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر: «سینما و تئاتر بدون تجربه کردن می‌میرند». سیمیا: ۱۹۹-۲۱۵. زمستان ۱۳۸۶.)
۱۳۷۰یک کنجکاوی ته ذهناسفندِ ۱۳۷۰امید روحانیفیلم (۱۲۰): ۶۱-۶۴. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر: ماهنامهٔ سینمایی فیلم: گفت‌وگوها: ۱ تا ۲۰۰: جلد دوّم: ۵۳۷-۵۴۰. ۱۳۷۸. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک))
مسافران فیلم بسیار بسیار ساده‌ای است در ستایش زندگی و امیدهای نو۱۳۷۱
شبی آینه در خوابم درخشید . . .۱۵ دیِ ۱۳۷۱زاون قوکاسیانعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
لحظهٔ پروازدیِ ۱۳۷۱شهرام جعفری‌نژادفیلم (۱۳۵): ۳۵-۳۶. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
فیلم جدی دارای اندیشه در هیچ جای جهان تماشاگر بی‌شمار ندارد۲۳ دیِ ۱۳۷۱مسلم منصوریعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
جستجو در ریشه‌هاخردادِ ۱۳۷۲خسرو دهقانفیلم (۱۴۲): ۹۷-۹۸. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
۲۴ اکتبرِ ۱۹۹۳ (۲ آبانِ ۱۳۷۲)پاسترناک، سولژنیتسین و بیضاییبهمنِ ۱۳۷۲تماشاکُنانِ چهارمین جشنوارهٔ فیلم‌های ایرانی در شیکاگوفیلم (۱۵۳): ۶۰. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
در جست و جوی سینمای ایرانتابستانِ ۱۳۷۳گفتگو (۴): ۱۸۶-۱۶۸. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
پاییزِ ۱۳۷۴شاهرخ گلستانعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
۱۳ مارسِ ۱۹۹۵۲۰۰۱حمید دباشیمنتشرشده به ترجمهٔ انگلیسی در کتابِ Close Up: Iranian Cinema, Past, Present, and Future
۱۳۷۴زاون قوکاسیانبرای انتشار در کاتالوگِ جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم وین
۱۳۷۴گروهی آن وسطآذرِ ۱۳۷۴زاون قوکاسیانفیلم (۱۸۱): ۷۱. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
یک ایرانی برای تمام فصولبهارِ ۱۳۷۵سعیده پاکروانعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
شما می‌توانید امیدوار باشید۱۳۷۵عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
۱۳۷۶از جهان پاکان در پی اصل گمشدهتیرِ ۱۳۷۶حمید امجددنیای تصویر (۴۶): ۳۱-۳۳. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر: سیمیا (۲): ۱۳۷-۱۵۲. زمستان ۱۳۸۶. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)) و به ترجمهٔ انگلیسی غزال بزرگمهر در مجلّهٔ Iranian Studies در ۲۰۱۳ میلادی
۱۳۷۶(سلطان مار)۱۳۹۸داوود فتحعلی‌بیگی، اردشیر صالح‌پور، گلاب آدینهعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
سفر عیلامی۱۳۷۶مهرداد بهاردر کتابِ از اسطوره تا تاریخ
بهرام بیضائی۴ بهمنِ ۱۳۷۶محمّد عبدیعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
وقتی اتفاق افتاد خبرتان می‌کنم۲۱ بهمنِ ۱۳۷۶همشهری. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگرِ گزیده‌ای: «بیضایی: عده‌ای نمی‌خواهند فیلم بسازم». همشهری (۷۳۱۹): ۳۲. ۲۱ بهمن ۱۳۹۶.)
بهرام بیضائی از تئاتر نو می‌گوید۹ اسفندِ ۱۳۷۶داود فاضلیعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
گفت‌وگو با بهرام بیضائی۱۳۷۷زاون قوکاسیان، مسلم منصوری، حمید امجد، احمد پایداریپاره‌هایی از چند گفتگو، در کتابِ سینما و ادبیات: چهارده گفتگو
از گذشته و تاریخ جز احساس رقّت و نفرت چیزی در من نیستاردیبهشتِ ۱۳۷۷جهانبخش نورایی، احمد طالبی‌نژادفیلم و سینما (۲): ۲۸-۳۳. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر: «من اگر ماندم برای این بود که دست به نوشتن داشتم». سینمای آزاد (۱۴): ۱۹-۱۰. ۱۳۷۷.)
بهارِ ۱۳۷۷بازاندیشیِ جهانِ کهناردیبهشتِ ۱۳۷۷حمید امجدعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر: سیمیا (۲): ۲۶۲-۲۴۷. زمستان ۱۳۸۶. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک))
بهرام بیضائی: نقد، یک گفتگوی فرهنگی استزمستانِ ۱۳۷۷محمّد عبدیدر کتابِ نقد فیلم در ایران (۱۳۷۷)
۱۳۷۷موسیقی نمایشی: در گفت‌وگوی بابک بیات با بهرام بیضایی۱۳۷۹بابک بیاتعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپ‌های دیگر: «گفت‌وگوی بابک بیات و بهرام بیضایی». مقام موسیقایی (۶): ۱۵۶-۱۶۹. ۱۳۹۰. و «موسیقی نمایشی: گفت‌وگوی بابک بیات و بهرام بیضایی». هنر موسیقی (۱۷۵): ۴۴-۵۵. ۱۳۹۷.)
درباره گفت‌وگو با باد۱۳۷۹زاون قوکاسیاندر کتابِ گفتگو با باد (۱۳۷۹)
۱۱ خردادِ ۱۳۷۹روایت تراژدی قدرت به زبان نمایش و سینمامردادِ ۱۳۷۹علی معلّم، حسن ملکی و حاضرانِ جلسهدنیای تصویر (۸۳): ۶۰-۶۲. ۱۳۷۹. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
۱۲ خردادِ ۱۳۷۹نقد و بررسی «سه برخوانی»مهرِ ۱۳۷۹منوچهر آتشی، علی‌محمّد حق‌شناس، حمید یاوری، رسول نظرزاده، حسین سناپور، مطلقکارنامه (۱۳): ۲۸-۳۷. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
نمی‌خواهم با سینما کاسبی کنمبهمنِ ۱۳۷۹سیامک پورزندعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
نمی‌خواهم خودم را اندازه شعور منتقد خارجی کنماسفندِ ۱۳۷۹سیامک پورزندعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
تصویر روابط مادی در جامعه امروز۲۶ آذرِ ۱۳۸۰زاون قوکاسیانعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
فیلمی که عین واقعیت باشد، دروغ محض است۲۸ آذرِ ۱۳۸۰سعید قطبی‌زادهعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
واقعیت به مراتب تلخ‌تر است۶ دیِ ۱۳۸۰محمّد عبدیعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
آدم‌های جاکن‌شده . . .دیِ ۱۳۸۰نوشابه امیریعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
سگ‌کشی مهربان‌تر از واقعیت جامعه ماست۱۶ دیِ ۱۳۸۰منیژه بهارلوعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
سگ‌کشی کابوس من است۱۶ دیِ ۱۳۸۰مختار شکری‌پورعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
اواخرِ پاییزِ ۱۳۸۰تجربهٔ شخصی، مسألهٔ اجتماعیدیِ ۱۳۸۰حمید امجدفیلم (۲۷۹): ۱۱۶-۱۱۹. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
بهرام بیضایی: شمسایی هم مثل تسلیمی از برترین‌هاست۲۶ بهمنِ ۱۳۸۰مریم احمدیحیات نو. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
اینجا تک‌گویی حاکم است نه گفت‌وگو۲۷ اسفندِ ۱۳۸۰محمّد عبدیبنیان (۲۹). پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
۱۳۸۱در کتابِ سینمای ایران؛ روزگار نو
بازیگر فقط باید خوب بازی کند!آبانِ ۱۳۸۱رضا کیانیانفیلم (۲۹۲): ۸-۱۲. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر در کتابِ بازیگری در قاب، ۱۳۸۷)
۲۶ مردادِ ۱۳۸۱معنویت گمشده: گزارشی از جلسه نمایشنامه‌خوانی خانه تئاتر با حضور بهرام بیضائی۱۳۸۱عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
۱۳۸۰تنها امید، خلّاقیّت است۱۳۸۳در کتابِ سر زدن به خانه‌ی پدری
به جریان‌هایی پاسخ می‌دهم که نسبت به روشنفکران مشکوک هستند
عشق و استعداد بازیگریتیرِ ۱۳۸۱ناصر صفّاریانسینمای نو (۳۰): ۱۴-۱۵. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر در کتابِ آیه‌های آه: ناگفته‌هایی از زندگی فروغ فرخ‌زاد، بعدها منتشرشده با نامِ آیه‌های آه: ناگفته‌هایی از زندگی و کار فروغ فرخ‌زاد)
۱۳۸۰گفت‌وگو با بهرام بیضایی۱۳۸۱در کتابِ بهرام بیضایی و پدیده‌ی سگ‌کشی (پاره‌ای از این گفتگو در ۲۶ تیر ۱۳۹۸ در روزنامهٔ همشهری با عنوانِ «در ستایش حرفه‌ای بودن» منتشر شده است.)
غریبه‌ی بزرگ۲۲ آبانِ ۱۳۸۱محمّد عبدیعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
مسافران؛ عرصهٔ گفت‌وگوی عواطف استآذرِ ۱۳۸۱جابر قاسمعلیعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
من دوست‌دار دانشم۱۳۸۲رضا کوچک‌زادهعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
هزارویک شب ایرانی۸ مهرِ ۱۳۸۲رضا آشفتهشرق (۲۹). پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
حرفی که باید سال‌ها پیش می‌زدم۲۳ مهرِ ۱۳۸۲کیومرث مرادیعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
اسطوره، تراژدی و داستان امروز۲۷ مهرِ ۱۳۸۲بابک مستوفیعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
شهرزاد، آناهیتا بر روی زمین۱ آبانِ ۱۳۸۲محمّد عبدیعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
زیستن در کنار قدرتآبانِ ۱۳۸۲احمد طالبی‌نژاد، بی‌تا ملکوتیعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
صحنه نمایش می‌تواند دوره‌های تاریخی را متحول کندبهمنِ ۱۳۸۲مشهود محسنیانعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
زندگی‌نامه۱۳۸۳محمّد عبدیدر کتابِ غریبه‌ی بزرگ: زندگی و سینمای بهرام بیضائی (بازنوشته در صیغهٔ سوّم شخص)
هزارویک شب، و ضحاک در گفت‌وگو با بهرام بیضایی۱۳۸۴امیرکاووس بالازادهعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
بهرام بیضائی۱۳۸۴ملکوتی، بی‌تا (ویراستار). اسطورهٔ مهر: زندگی و سینمای سوسن تسلیمی. تهران: نشر ثالث. ص. ۲۳۵-۲۱۱. شابک ۹۶۴-۳۸۰-۰۸۰-۶.
منتشرشده به ترجمهٔ انگلیسی در کتابِ Cinemas of the Other: A Personal Journey with Film-Makers from the Middle East and Central Asia
«کجاست کسی که داوری کند؟!»۱۳۸۵عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
نگران زمانی که از چنگ می‌گریزد: گفت‌وگو با بهرام بیضایی درباره‌ی «افرا؛ یا روز می‌گذرد»زمستانِ ۱۳۸۶عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
بهرام بیضایی: اکثر زنده‌گی ما یک تک‌گویی بزرگ است۱۳۸۶عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
۱۳۸۶خودمان با خودمان نقشه می‌کشیم – این نمایش یک تاریکخانه است۱۳۸۶علی قلی‌پوراعتماد (۱۵۸۸ و ۱۵۸۹): ۱۰ و ۷. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
۹ بهمنِ ۱۳۸۶اعلام حمایت از نامه سینماگران۱۰ بهمنِ ۱۳۸۶(خبرگزاری مهر)اعتماد (۱۶۰۳): ۲۰. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
به گفتگوی واقعی نیازمندیمبهمنِ ۱۳۸۷علیرضا کاوهعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر در کتابِ بهرام بیضایی و وقتی همه خوابیم، ۱۳۹۸)
اسطوره هویت‌های دوگانه در درامی معاصراسفندِ ۱۳۸۷حمید امجدصنعت سینما (۸۰): ۲۷-۳۵. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر در کتابِ بهرام بیضایی و وقتی همه خوابیم، ۱۳۹۸)
۱۳۸۸دیگر وقت تعارف نیست۱۳۸۸شاهین امینعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
خواب بزرگاردیبهشتِ ۱۳۸۸احمد طالبی‌نژادفیلم (۳۹۳): ۷۸-۸۵. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
سگ‌کشی آیینه‌ای بود که خودشان را در آن دیدنددیِ ۱۳۹۰محسن آزرم، کریم نیکونظرتجربه (۷): ۱۰۲-۱۰۴. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
غروبِ عروسک‌ها در دیاری غریببهارِ ۱۳۹۱نگار نعمتیعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر در کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان، ۱۳۹۵)
۱۳۹۱در کتابِ لذّت فیلم دیدن: گفت‌وگوهایی درباره‌ی سینما
۲۰۱۳ میلادی(دربارهٔ رگبار و ترمیمش و نمایشش در جشنواره بین‌المللی فیلم سان‌فرانسیسکو)به انگلیسی
چه محکمه‌های روشنفکری که گذراندمآذر و دیِ ۱۳۹۲علیرضا اکبریاندیشه پویا (۱۲): ۱۲۲-۱۱۸. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
«آرش» حرف مردمی است که شنیده نمی‌شوندنوروزِ ۱۳۹۴علیرضا اکبریاندیشه پویا (۲۴): ۱۶۴-۱۶۶. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
آزادی می‌خواستند برای سانسور دیگرانآذرِ ۱۳۹۵؟اندیشه پویا (۳۹): ۱۳۳. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
احساس می‌کنم که در ایرانم – ایران آرمانی‌ام۱۳۹۵فرهاد مهندس‌پورشرق (سالنامه): ۲۰۳-۲۰۲. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
(سانسور در سینمای ایران)۲۰۱۶منتشرشده به ترجمهٔ انگلیسی در کتابِ Iranian Cinema Uncensored
می‌خواهم مردم را به تاریخ ببرمتیرِ ۱۳۹۶ایرج افشاری اصلصدا (۱۲۰): ۸۷-۸۵. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپ کامل‌تر در کتابِ زبان آرکائیک در نمایشنامه‌های بهرام بیضایی، ۱۳۹۶)
خردادِ ۱۳۹۴ریشه دواندن در باددیِ ۱۳۹۷حمید امجدعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
بیضایی: «رگبار» شعار سیاسی نمی‌دهد۱۳۹۶شرق (۲۹۲۴): ۱۴ و ۱۹. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (چاپِ دیگر در کتابِ همچون در یک آینه: دیروز و امروز سینمای ایران)
۱۳۹۶به قلم پناه بردم وقتی همه فریاد می‌زدندشهریورِ ۱۳۹۶علیرضا اکبریاندیشه پویا (۴۵): ۱۳۹-۱۳۸. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
از زندگی و تئاتر۱۳۹۶احمد نیک‌آذرعنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک) (متن گفته‌های بیضایی در فیلم مستند ریشه‌ها)
جار می‌زنیم صدایی شنیده نشود۱۳۹۷عسل عبّاسیانشرق (۳۱۷۳): ۱۰-۹ و ۱۳. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
گادفری چشایردر کتابِ In the Time of Kiarostami
(رضا براهنی)
و قصه‌ی خودِ شهرزادِ قصه‌گو۱۳۹۸امید روحانیدر کتابِ بهرام بیضایی و وقتی همه خوابیم (۱۳۹۸)
وقتی خود را به خواب می‌زنیم!۱۳۹۸علیرضا کاوهدر کتابِ بهرام بیضایی و وقتی همه خوابیم (۱۳۹۸)
شاید لجبازی با زمانه فراموشکاراردیبهشتِ ۱۳۹۹چلچراغ (۷۷۹): ۱۲-۱۴. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)

در صفحهٔ ۶۵ از شمارهٔ ۱۲۵ مجلّهٔ گزارش فیلم (۱۳۷۸) گزیده‌ای از گفتارِ بیضایی در گفتگوهای گوناگون زیرِ عنوانِ «آدم‌های رگبار از زبان بیضایی» آمده است.

نقلِ قول

گاهی گفته‌ای از بیضایی به صورتِ نوشته نقل شده (گاهی طوری که نخستین و واپسین انتشارش همین نقل قول بوده است)، از جمله در:

  • امید، جمال (مرداد ۱۳۵۲). «با بیضائی و غریبه و مه». سینما ۵۲: ۵۸.
  • مفخم، نازنین (تیر ۱۳۶۷). «با بیضائی دربارهٔ "شاید وقتی دیگر"». آدینه (۲۵): ۳۲-۳۶.
  • مخبری، مهشاد (آذر و دی ۱۳۶۹). «کارگردانی مهمترین بازی است!». گزارش فیلم (۸): ۳۶-۴۳.
  • − (تیر ۱۳۷۰). «بهرام بیضائی: وقتی خودم تهیه‌کننده باشم کارها خوب پیش می‌رود». گزارش فیلم (۱ (پیاپی ۱۴)): ۱۰.
  • فانوس خیال: سرگذشت سینمای ایران از آغاز تا انقلاب اسلامی به روایت بی‌بی‌سی (۱۳۷۴)
  • − (آذر ۱۳۷۶). «بهرام بیضایی در جمع دانشجویان هنر». گزارش فیلم (۹۸): ۱۶.
  • لاهیجی، شهلا؛ − (اردیبهشت ۱۳۷۷). «بیضایی اینجوری هست». فیلم و سینما (۲): ۱۸.
  • تیاتر قرن سیزدهم (۱۳۷۸) حمید امجد
  • کتابِ تنگنای (۱۳۸۶) هوشنگ گلمکانی
  • این صحنه خانه‌ی من است (۱۳۸۸) حمید سمندریان
  • سیلیِ نقد (۱۳۹۸) احمد طالبی‌نژاد
  • پرویز پورحسینی (۱۳۹۹) به کوششِ منصور خلج
  • «بیضایی، «اتوبوس» را می‌سازد؟» در شمارهٔ ۱۲ مجلّهٔ فیلم
  • آسایش، محمدحسین (تیر ۱۳۸۰). «مجاز، غیرمجاز، مطلوب، منفور، باید، نباید و غیره!». دنیای تصویر (۹۳): ۵۴-۶۳.
  • «امید به خلاقیت» (۱۳۸۰) در شمارهٔ ۱۸۷ مجلّهٔ گزارش فیلم
  • − (اردیبهشت ۱۳۸۱). «بهرام بیضایی و کدورت احساس سینمایی». سینمای نو (۱۹): ۵.
  • − (خرداد ۱۳۸۱). «بیضایی: چه چیزی خلاقیت ما را نابود کرد؟!». سینمای نو (۲۳): ۴.
  • − (خرداد ۱۳۸۱). «سگ‌کشی کوتاه شد». سینمای نو (۲۴): ۳.
  • قادری، امیر (شهریور ۱۳۸۸). «بر پرده سینماها». دنیای تصویر (۱۸۵): ۴۴-۵۵.
  • «خسته نباشید به روابط عمومی جشنواره» (۱۳۸۸) مجید شجاعی در شمارهٔ ۳۳ و ۳۴ و ۳۵ مجلّهٔ نقد سینما
  • ««رئالیزمِ معمول را بگذارید کنار»: یادداشت‌هایی از تمرینِ «چهارراه»» (۱۳۹۷) حمید احیاء که بیشترِ نامش هم نقلِ قولِ بیضایی است
  • سروری، هادی (۶ دی ۱۳۹۶). «ما و بهرام بیضایی». شرق.
  • «بیضایی: «رگبار» شعار سیاسی نمی‌دهد» (۱۳۹۶) که نقلِ پرویز جاهد است از گفته‌های بیضایی در مجلسی
  • «تنهایی بی‌هیاهوی یک شاعر» (۱۳۹۹) از علی بزرگیان
  • گفتگویی با داوود فتحعلی‌بیگی به سالِ ۱۳۹۳ که با عنوانِ «بیضایی نقش‌آفرین ماندگاری نمایش‌های ایرانی» در روزنامهٔ شرق منتشر شده است.

همچنین از گفتگوهای وی با مأمورانِ وزارت اطّلاعات جمهوری اسلامی ایران یا نیروی انتظامی پاره‌هایی در گفتگوهای کسانی چون مسعود کیمیایی[12] و مسعود بهنود به میان آمده و گاه چاپ شده‌است.

گاهی هم گفتاری از او به زبانی دیگر ترجمه و چاپ یا به طورِ شفاهی – ضبط‌شده یا غیر – منتشر شده است. از این جمله است یک گفتگوی حمید دباشی با بیضایی که به ترجمهٔ انگلیسی در کتابِ Close Up: Iranian Cinema, Past, Present, and Future آمده و ترجمهٔ انگلیسیِ شفاهیِ عبّاس میلانی از گفتارِ بیضایی دربارهٔ جانا و بلادور که فیلمبرداری و در اینترنت منتشر شده است.

سین جیم

پرسش و پاسخِ مکتوبِ بیضایی با ساواک در ۲۵ خردادِ ۱۳۴۷ همراهِ دستخطِ بیضایی در کتابِ کانون نویسندگان ایران به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۲) منتشر شده‌است. نیز در همین کتاب گزارش‌هایی از ساواک هست که برخی از گفته‌های وی را به‌طور غیرمستقیم بازگفته است.[13]

ترجمه‌ها

نمایشنامه‌های لی‌کویی، گردباد سیاه و مهر تقلبی و دایره‌ی گچی در کتابِ نمایش در چین را داریوش آشوری به فارسی درآورده (گویا از زبان انگلیسی). (در نامه‌ای از سیمین دانشور به جلال آل احمد آمده که دانشور مُهر تقلّبی را برای ویرایش به بیضایی سپرده است.)[14] در همین کتاب نمایشنامهٔ کوتاهِ دیگری به نامِ «گوی گل» نیز هست که بیضایی ترجمه کرده و نخستین بار در شمارهٔ ۱ کیهان ماه در خردادِ ۱۳۴۱ منتشر کرده بود.

و این یگانه کارِ ترجمهٔ بهرام بیضایی نیست. ولی، روی هم رفته، چنین نمی‌نماید که در کارنامهٔ بیضایی بتوان ترجمه‌های چندانی به معنای متعارف یافت. جای دیگری که نامِ آشوری و بیضایی با هم همچون مترجم آمده پای ترجمهٔ یک نوی ژاپنی کارِ سه‌آمی موتوکیو به نامِ آتسوموری است که آذر ماهِ ۱۳۴۲ در شمارهٔ هفتمِ مجلّهٔ آرش و سپس تابستانِ ۱۳۴۳ در مجلّه موسیقی با افزوده‌هایی در حاشیه به ترجمهٔ سهراب سپهری چاپ شده‌است. این ترجمه از روی برگردانِ انگلیسی به قلمِ آرتور ویلی است[15] و افزوده‌ها را سپهری از روی ترجمهٔ فرانسوی نوئل پری فراهم کرده‌است.[16] آتسوموری سرانجام در کتابِ نمایش در ژاپن چاپ شد. تنها جاهایی که نام بیضایی به تنهایی همچون مترجم آمده پای کابوکی کانجینچو کارِ نامیکی گوهی سوّم است، که بیضایی از روی ترجمهٔ انگلیسی جیمز براندن و تاماکو نیوا به فارسی درآورده و سالِ ۱۳۴۳ در شمارهٔ ۹۴ مجلّه موسیقی و کتاب نمایش در ژاپن چاپ کرده‌است،[17] و نیز پای کیوگن پرنده‌گیر در دنیای مردگان که از روی ترجمهٔ انگلیسی شیو ساکانیشی و نیز ترجمهٔ آرتور ویلی به فارسی درآمده و در همان سلسله مقالات (به نامِ «نمایش در ژاپن» به سال ۱۳۴۳) در مجلّه موسیقی و سپس در کتاب نمایش در ژاپن چاپ شده. این کتاب ضمیمه‌ای کوتاه نیز دارد که بیضایی از قلم ریوساکو تسونودا و دانلد کین به فارسی ترجمه کرده‌است.[18]

بیضایی نوهای بنکی روی پلِ هیوشی ساآمی یاسوکیو و بانو آئویی از دورهٔ موروماچی ژاپن را نیز ترجمه و به ترتیب در سالِ ۱۳۵۱ در ویژه سینما و تآتر (۲ و ۳) و سالِ ۱۳۶۹ در کتاب صبح منتشر کرده‌است. بنا بوده این نمایشنامه‌ها همراهِ ترجمه‌های دیگری از او به وسیلهٔ انتشارات نیلا تجدید چاپ شود.

سال‌ها پس از این ترجمه‌ها همسرِ بیضایی نیز کتابی دربارهٔ کیوگن نوشت و چندین نمایشنامهٔ کوتاهِ ژاپنی را به فارسی درآورد و در این کتاب چاپ کرد:

  • شمسایی، مژده (۱۳۸۲). کیوگن: نمایش شادی‌بخش ژاپنی. تهران: انتشارات نمایش. شابک ۹۶۴-۵۵۹۶-۷۱-۸.

از جملهٔ این متن‌ها یکی کیوگنِ شکارچی پرنده در برزخ است که ترجمهٔ دیگری از همان متنِ پرنده‌گیر در دنیای مردگان است.

چاپ‌نشده‌ها
” . . . بی‌نهایت لغت، مطلب و اندیشه بکر دارد. بارها شده است بیضایی گفته قصه‌ای نوشته‌ام که می‌خواهم برایت تعریف کنم و در همان وقت که تعریف می‌کرد به آن اضافه می‌کرد. بیضایی آگاه‌ترین آدم نمایش ماست؛ هم در تئاتر و هم در سینما. تا بخواهید سوژه نانوشته و کار نکرده دارد و امیدوارم امروز که فراغتی پیدا کرده، مقداری از ایده‌هایش را نوشته باشد. . . . “

—عبّاس جوانمرد، پاییزِ ۱۳۹۴[19]

نوشته‌های فراوانی از نویسنده به چاپ نرسیده است. از این جمله است بعضی فیلمنامه‌های فیلم‌شده مانند سفر و قالی سخنگو و کتاب‌های دیگری؛ بعضی منتظر چاپ، بعضی بی پروانهٔ نشر. نام و نشان و داستانِ بعضی از کارهای منتشرنشدهٔ بیضایی در کتابی به نامِ بهرام بیضائی کارِ شهرام جعفری‌نژاد آمده است.[20] همچنین در «سالشمار زندگی و آثار بهرام بیضایی» که بارها در مجلّات و کتاب‌های گوناگون چاپ شده می‌توان نام بعضی از نوشته‌های چاپ‌نشدهٔ او را دید.[21] از فیلمنامه‌های منتشرنشدهٔ بیضایی می‌شود قلعهٔ کولاک (۱۳۶۴) و چه کسی رئیس را کُشت؟ (۱۳۴۹ و ۱۳۷۱) و یوآنا، یا نامه‌ای به هیچ‌کس (۱۳۷۱) و اعتراض (۱۳۷۵) و سَنَد (۱۳۸۳) و سلسله‌ای از طرح‌های فیلم به نامِ شغل یک و شغل دو و شغل سه و غیره را برشمرد. فیلمنامه‌ای که از پیش‌نویس‌های نمایشنامهٔ افرا، یا روز می‌گذرد بوده است هم هنوز منتشر نشده است. بعضی از نمایشنامه‌های منتشرنشده عبارت است از گزارش به بالانشینان (۱۳۴۵)، مجلس بساط برچیدن (۱۳۷۶) و همایش (۱۳۷۸). چاقو در پشت (۱۳۷۳) نیز به سالِ ۱۳۷۸ به نمایش درآمده، ولی چاپ نشده است. بیضایی به خواستِ خود بعضی از کارهایش را منتشر نکرده‌است. هفتمین طرح فیلمَش برای صدمین سال سینما را چاپ نکرده‌است. گفتگوی بلند بیضایی با حمید امجد و احمد پایداری به سالِ ۱۳۶۷ هنوز به صورتِ کامل چاپ نشده‌است. گفتگوهای بیضایی و مژده شمسایی دربارهٔ کیوگن جز به صورتِ بازنوشتهٔ پاره‌هایی نامعیّن لابلای کتابِ کیوگن: نمایش شادی‌بخش ژاپنی (۱۳۸۲) منتشر نشده. گفتگوی بیضایی با روح‌الله جعفری نیز از کتابِ گروه هنر ملی از آغاز تا پایان (۱۳۹۵) حذف شده‌است. گفتگوی بیضایی با عبّاس میلانی برای نسخهٔ فارسیِ کتابِ Eminent Persians هنوز منتشر نشده‌است.

از کارهایی که بیضایی در امریکا نوشته و منتشر نکرده‌است می‌توان پیام دورادور (۱۳۹۰)، زرّین‌تاج (۱۳۹۱)، مبارک و آرزو (۱۳۹۲)، دلپسند و دیو (۱۳۹۲)، پهلوان ارژنگ و ارغوان (۱۳۹۲)، دیودختر و دلپسند (۱۳۹۲)، میرخان و تخت زر (۱۳۹۳)، پهلوان گیسو و مبارک (۱۳۹۳)، داستان‌های دوزخی (۱۳۹۴)، داش آکل به گفته‌ی مرجان (۱۳۹۶) و رسالهٔ پژوهشیِ سایه‌بازی ایرانی (۱۳۹۵) را نام برد.[22]

کتاب‌های منتظرِ چاپ
نـــامِ کـتـابگـونهسالِ نگارشسالِ انتشارِ اعلام‌شدهناشرِ اعلام‌شدهترجمهتوضیحات
جانا و بلادورنمایشنامه۱۳۵۶ و ۱۳۷۸۲۰۱۷ میلادیروشنگرانبرای تماشاکُنانِ انگلیسی‌زبانِ نمایش به انگلیسی ترجمه شده، ولی چاپ نشده.سایه‌بازی. سالِ ۱۳۹۱ نویسنده نمایش داده، ولی برای همگان منتشر نشده.
طرب‌نامهنمایشنامه۱۳۷۳۲۰۱۷ میلادیفروردین و آبانِ ۱۳۹۵ به کارگردانی نویسنده در امریکا به نمایش درآمده‌است.
گزارش ارداویرافنمایشنامه۱۳۷۸۲۰۱۷ میلادیسالِ ۱۳۹۳ به کارگردانی نویسنده بر صحنه خوانده شده.
مجلس شبیه در ذکر مصایب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزیننمایشنامه۱۳۸۳روشنگراننویسنده در تابستانِ ۱۳۸۴ بر صحنه برده‌است.
داستان باورنکردنیفیلمنامه۱۳۵۸ و ۱۳۶۱روشنگرانپاره‌ای از این در شمارهٔ ۱۳۹ مجلّهٔ بخارا (شهریورِ ۱۳۹۹) منتشر شد.
داش آکل به گفته‌ی مرجاننمایشنامه۱۳۹۶۲۰۲۱ میلادیانتشارات بیشهپاره‌ای از متنش در ۵ دیِ ۱۳۹۸ در روزنامهٔ همشهری زیرِ عنوانِ «گفتگوی مادر و دُختر درباره داشاک» منتشر شد.
«امیدوارم بالاخره به آرزوی بزرگش برسد و بتواند آن کاری را که می‌خواهد برای نمایش در ایران انجام دهد و آن را تکمیل کند و تبدیل به یک کار ماندگار کند. امیدوارم آن قدر زنده باشم که بتوانم این کار را منتشر کنم.»
شهلا لاهیجی، ناشرِ کتاب‌های بیضایی، ۱۳۹۸[23]

دیوان نمایش

دو جلد از این دیوان به چاپ رسیده و دفترهای بعدی هنوز چاپ نشده‌است. نمایشنامه‌ای به نامِ رگبار (۱۳۴۲) از دفتر نخست جااُفتاده و جای دیگری نیز برای همگان منتشر نشده و احتمالاً گم شده‌است. مترسکها در شب (۱۳۴۱) دانسته و به رای بیضایی در دیوان نمایش نیامده. از دفتر دوّم نیز چند نمایشنامه جااُفتاده که انتشار دیگری نیز نداشته، از جمله سرود نیمه‌راه (۱۳۴۷).

جُنگِ فیلمنامه

این کتاب قرار بود مجموعهٔ فیلمنامه‌های بیضایی باشد، که هنوز منتشر نشده است.

کتابِ مجموعهٔ کارها

روزِ ۱۴ اسفندِ ۱۳۹۴ در جشنِ چاپِ نوی مجموعهٔ هشت‌جلدیِ مقالات و گفتگوهای آیدین آغداشلو در موزهٔ هنرهای معاصر تهران، ناهید طباطبایی نویدِ چاپِ مجموعهٔ کارهای بهرام بیضایی را داد.[24]

سانسورشده‌ها

نوشته‌های بیضایی نه فقط برای فیلم شدن یا نمایش بر صحنه به ردّ و عدم امکان ساخت از حیث پروانهٔ دولتی یا جذب سرمایه خورده، که برای چاپ هم دچار گرفتاری‌های فراوان بوده‌است. اسنادی از سانسور کتاب‌های بیضایی در بایگانی‌های دولتی، از جمله در کتابخانهٔ ملّی ایران، موجود است. چند پارهٔ حذفی از چند کتاب بیضایی را می‌شود در کتابِ ممیزی کتاب: پژوهشی در ۱۴۰۰ سند ممیزی کتاب در سال ۱۳۷۵ (۱۳۹۶) کارِ احمد رجب‌زاده یافت.

گُم‌شده‌ها

یکی از دریغ‌های بیضایی گم شدنِ مقداری از کاغذهایش در اسباب‌کشی از اصفهان به تهران در سالِ ۱۳۴۷ بوده است. از نوشته‌های گُم‌شدهٔ او می‌شود نمایشنامهٔ رگبار (۱۳۴۲) و طرحِ فیلمِ مستندِ داستانیِ «شمر» و فیلمنامه‌های «میر نوروزی» و «ساز» (۱۳۵۳) و بیشترِ نمایشنامهٔ نوشته‌های دیواری (۱۳۵۷) را برشمرد. هنوز نشانی از این آثار به دست نیامده است.[25]

جهانبخش نورایی نیز از گم شدنِ نوشته‌ای از بیضایی خبر داده که – به خواستِ مقاماتِ پلیسی جمهوری اسلامی ایران تا از پدر و مادرش تبرّی جوید – در بازجویی‌ای در تهران نوشته شده بود در ستایشِ پدر و مادرش.

نام‌ها

دستِ کم یک جا را بیضایی به عبارتی برساختهٔ خودش نامیده، و آن کافه‌ای است به نامِ «شِنُفْدیدارْجای» در مرکزِ تهران.

رساله‌های دانشگاهی

بیضایی استادِ راهنما یا مشاور یا داورِ پایان‌نامه‌های چندی در دانشگاه‌های تهران بوده است؛ که از آن جمله است پایان‌نامه‌های لیسانس و فوق لیسانسِ حمید امجد و پایان‌نامه‌های لیسانسِ عزّت‌الله انتظامی و پرویز شهبازی. علی تاجور در کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش (۱۳۸۵) بیست‌ویک پایان‌نامه به راهنمایی یا مشاورت بیضایی را فهرست کرده است:[26]

«راهنمایی»
  1. احساسی، جلال. زندگانی و آثار رضا کمال (شهرزاد). ۱۳۵۰. (دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران. در ۱۳۵۳ در دانشکدهٔ سینما تئاتر دانشگاه هنر (دانشکدهٔ هنرهای دراماتیکِ وقت) نیز ثبت شده است.)[27]
  2. زمان، محسن. تئاتر لاله‌زاری (علل ایجاد دوره فطرت تئاترهای لاله‌زار بین سالهای ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۶). ۱۳۵۰.[28]
  3. عبّاسی، اختر. بازیگران زن (نمایش‌های مذهبی و غیرمذهبی). ۱۳۵۰.[29]
  4. قنّادزاده، حسن. تعزیه در بابل. ۱۳۵۰.[30]
  5. لولایی، مجید. تئاتر جدید آمریکا، گردآوری آلوین کرنان. ۱۳۵۱.[31]
  6. میلانی، حسن. جستجو برای نفس، اثر ساموئل بکت. ۱۳۵۱.[32]
  7. حمیدیان، شهلا. شکسپیر، نویسنده مردم از «الکساندر آنیگست». ۱۳۵۳.[33]
  8. مختار، مریم. ارزشهای ادبی و شعری تعزیه. ۱۳۵۳.[34]
  9. اسکندری، شهین. ادبیات دراماتیک معاصر عرب. ۱۳۵۴.[35]
  10. حسینی، علی. نمایش آرمانی (گوهرش از دین، تنش از رؤیای روئین). ۱۳۵۴.[36]
  11. بدهی لنگرودی، طاهره. نمایش در دهخوارقان. ۱۳۵۵.[37]
  12. خردمند، محمّدرضا. اهل حق، «مرام، ریشه، عقاید، ارکان، مقدمات و رسوم». ۱۳۵۵.[38]
  13. رخوند، سوری. عنایت‌الله خان شیبانی. ۱۳۵۵.[39]
  14. سلاحی (سلامی؟)، عبدالنبی. تعزیه در شهرستان کازرون. ۱۳۵۵.[40]
  15. حاج‌رسولی، مهرداد. کتابنامه‌ی نمایشی. ۱۳۵۶.[41]
  16. کیانیان، رضا. نمایشنامه خسروالدنیا. دههٔ ۱۳۵۰.[42]
  17. روحانی، مهشید. میرزا فتحعلی آخوندزاده. ۱۳۶۵.[43]
  18. گرگین، جمشید. نگرشی به آثار نمایشی اکبر رادی. ۱۳۶۵.[44]
«مشاوره»
  1. شمسایی، مژده. کیوگن. ۱۳۷۷.[45]
  2. سیف، پریزاد. تکنیکهای زبان در آثار پینتر (رساله نظری): فیلمنامه «در بزرگراه» (رساله عملی). ۱۳۷۹.[46]

امضا

تصویرِ امضای بیضایی بارها منتشر شده است، از جمله امضایش در قبالهٔ نخستین ازدواجش و صورتجلسهٔ قضاوتِ پایان‌نامهٔ عزّت‌الله انتظامی. روی جلدِ شمارهٔ ۱۰۰ ماهنامهٔ آزما (۱۳۹۲) نیز تصویری از امضای بیضایی هست. کسانی که دستخط یا امضایی از بیضایی گرفته‌اند یا بازماندگانشان نیز گاهی تصویری از این‌ها را در اینترنت یا مطبوعه‌ای منتشر کرده‌اند، از جمله علی دهباشی در یادنامهٔ باغ امیدواران: درباره علی دهباشی به کوششِ محمّدرضا رجائی‌پور.

سپارش‌ها
” یکی از کارهای خوب بهرام بیضایی در زمانی که مدیریت دانشکدهٔ تئاتر هنرهای زیبا را به عهده داشت، این بود که نمایشنامه‌های خوب خارجی را برای ترجمه سفارش می‌داد و بعد آن‌ها را برای استفادهٔ دانشجویان چاپ می‌کرد. نمایشنامهٔ فیزیکدان‌ها را هم به همین منظور از من گرفت و چاپ کرد. “

—رضا کرم‌رضایی[47]

بیضایی، همچنان که به سفارش قلم زده و در واقع متنِ بعضی از برجسته‌ترین کارهایش (مانندِ هشتمین سفر سندباد و سگ‌کُشی و مجلس ضربت زدن) و نیز بعضِ کارهای نافرجامش (مانندِ فیلمنامه‌ای که سالِ ۱۳۷۰ بنا بود بنویسد تا گئورگی شنگلایا فیلم کند)[48] را سفارش گرفته (و، به روایتِ جلال آل احمد، مقالهٔ «کارنامه فیلم گلستان» را نیز)،[49] نوشته‌هایی هم سفارش داده یا تشویق کرده است که پدید آیند، از ترجمه و شعر و غیر از این‌ها. یک نمونه از این سفارش‌ها برخی از شعرهای نمایشنامهٔ تُرُبِ بیژن مفید بوده است که بیضایی از پدرش، ذکایی، خواست که ساخت. نمونه‌های دیگر ترجمهٔ فرشیده نسرین از نسخه‌ای از مهمانخانه‌چیِ کارلو گولدونی و ترجمهٔ احمد کامیابی مسک از سیاه‌زنگی‌های ژان ژنه و شاه می‌میردِ اوژن یونسکو در دههٔ ۱۳۵۰ بوده است. فریدون معزّی مقدّم نیز در سالِ ۱۳۵۱ یک نمایشنامهٔ کلاسیکِ هندی برای نمایش در هندِ بیضایی (که به صورتِ کتاب منتشر نشد) در دستِ ترجمه داشته است.[50] معرّفیِ بهزاد رحیمیان برای مدخل‌نویسی در موضوعات سینمایی به مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نیز، که حاصلش انتشارِ مقالهٔ رحیمیان در جلدِ نوزدهمِ تاریخ جامع ایران (۱۳۹۴) بوده، نمونه‌ای از کارهای واسطه‌گری و تشویقی بیضایی در سال‌های پس از انقلابِ ۱۳۵۷ بوده است.

اسفارِ مشکوک
  • رهسپار، مهرداد (۱۳۴۵). «شاهین سرکیسیان و روزنهٔ آبی». جهان نو: ۱۳۳-۱۳۵.
  • رهسپار، مهرداد (بهمن ۱۳۵۰). «کرگدن، کالبدشکافی یک واقعه». رودکی (۵): ۳-۴.
  • «یادی از جلال»، با نام مستعار «مهرداد رهسپار»، در یادنامه جلال آل احمد (علی دهباشی)
  • شعری منثور منسوب به بیضایی با مطلعِ «وطن، وطن، وطنِ من! / وطن! / تو دوست، دوست، دوست نمی‌داریم!»
  • رهسپار، مهران (۱۳۶۶). «اجاره‌نشین‌ها، تصویری کوچک از دنیای بزرگ». مفید (۳). (چاپ‌های دیگر در کتاب‌های مجموعهٔ مقالات در معرفی و نقد آثار داریوش مهرجویی و داریوش مهرجویی: نقد آثار از الماس ۳۳ تا هامون) (جمال میرصادقی پیش‌تر به این نام مطلب منتشر کرده است.)
  • جزوه‌ای دربارهٔ فیلمِ شاید وقتی دیگر
  • یادداشت بهرام بیضایی به مناسبت تولد اکبر رادی (۱۳۸۴)
  • نوشته‌ای در فیس‌بوک دربارهٔ پروانه معصومی (۱۳۹۲)
  • پیامِ تسلیتِ درگذشتِ حمید لطفی
  • «بیضایی: این روزها هیچ شرکتی در جشن و آیینی ندارم». شهروند (۱۸۷۰): ۶. ۴ دی ۱۳۹۸.

نیز شایع بوده است که متنِ مجموعهٔ تلویزیونیِ سربداران را بیضایی بازنوشته است.[51]

جعلیّات

گاهی مطلبی به اشتباه از بیضایی نقل شده، و بعضِ این موارد را بیضایی تکذیب کرده است. از جمله، گاهی در نامه‌ای دسته‌جمعی امضای او بی‌اجازه استفاده شده. چند بار در رسانه‌های گوناگون پیام‌های جعلی از شبکه‌های اجتماعی اینترنتی نقل کرده و به بیضایی نسبت داده‌اند − در درگذشت کسی یا در انتخاباتی در تبلیغ جناحی و از این دست. رسانه‌های ایرانی هم بارها اقوال شفاهی و کتبی بدون سند از او آورده‌اند که تأیید یا تکذیب درستیشان دشوار است – از جمله عبارتِ «من بهایی هستم» که بعضِ رسانه‌های اصول‌گرای جمهوری اسلامی ایران چندین بار نقل کرده‌اند.

پانویس

توضیحات
  1. محمّد استعلامی (ادبیات دورهٔ بیداری و معاصر، ص. ۱۰)، جمال میرصادقی (گفت‌وگوها، همراه با پانزده داستان، ص. ۲۷۳)، رضا براهنی («دوست بزرگم، اکبر رادی، به شهادت چند نکته»، ۱۳۸۶)، محمّدرضا شفیعی کدکنی (ادبیات فارسی: از عصر جامی تا روزگار ما، ص. ۱۱۵)، داریوش آشوری (پَرسه‌ها و پرسش‌ها، ص. ۳۷۴)، ژان-ژاک گوتیه (۱۹۶۵)، علی دهباشی («بهرام بیضایی و تئاتر ملّی»، ۱۳۸۶) و . . . . جلال ستّاری («عمر جهان بر من گذشته است»، ۱۳۹۳) و بهزاد قادری سُهی و اولریش مارزلف («پاسخ به بیضایی: نگاهی به کتاب هزار افسان کجاست؟»، ۱۳۹۱) و نصرالله قادرى و پژمان کریمی («اسیران عنکبوت غفلت»، ۱۳۹۵) نیز از جمله کسانیند که وجوهی از نوشته‌های بیضایی را نکوهیده یا کم‌ارزش شمرده‌اند.
  2. «مهرداد رهسپار» نامِ مستعارِ دیگرانی نیز بوده است؛ از جمله منوچهر انور و نیز ابوالحسن نجفی در گفتگو با هوشنگ گلشیری و محمّدعلی سپانلو در «گفتگو در پیرامون: داستان و داستان‌نویسی، وظیفه داستان‌نویس . . . آینده . .». کتاب چراغ (۴): ۵۸-۹۴. ۱۳۶۱.

ارجاعات
  1. –، «تهران – آقای بهرام بیضائی»، ۲۸.
  2. Chelkowski، «Iranian Literature»، 2:‎ 456.
  3. دانشور، ناتل خانلری و حریری، «هنر و ادبیات امروز»، ۵۸.
  4. لاهیجی و −، «آثار بیضایی پیش از آن که سینمایی باشند، ادبی هستند.»، ۶۶.
  5. بیضایی، «سالشمار زندگی و آثار بهرام بیضایی»، ۳۰-۱۸.
  6. −، «نگرانی از پیشینه سیاسی رییس جدید»، ۸.
  7. −، «آخرین وداع با بابک بیات».
  8. علیزاده، «عکس و آینه»، ۱۳۱.
  9. اوجی، «هوای باغ نکردیم»، ۳۹ ضمیمه.
  10. سپانلو، «بن‌بست‌ها و شاهراه»، ۲۰۴.
  11. −، «هشدار ۴۵ سینماگر نسبت به حذف سینمای مستقل»، ۱۰.
  12. کیمیایی و روحانی، «بازجویی سعید امامی از کیمیایی و بیضایی»، ۲۱.
  13. −، «کانون نویسندگان ایران به روایت اسناد ساواک»، ۲۶۱.
  14. دانشور و آل احمد، «نامه‌های سیمین دانشور و جلال آل احمد: کتاب سوّم»، ۲۱۷.
  15. موتوکیو، «آتسوموری»، ۳۴-۴۵.
  16. بیضایی، «نمایش در ژاپن»، ۳۴.
  17. بیضایی، «نمایش در ژاپن»، ۷۰-۵۱.
  18. بیضایی، «نمایش در ژاپن»، ۱۳۵.
  19. جوانمرد و شفیعی، «به مردم بدهکاریم»، ۱۰.
  20. جعفری‌نژاد، «بهرام بیضایی».
  21. بیضایی، «سالشمار زندگی و آثار بهرام بیضایی»، ۲۸–۱۵.
  22. امجد، «چکیده‌ای از زندگی و کارنامه‌ی بهرام بیضایی»، ۶-۱۵.
  23. لاهیجی، «شکوه چهره زنانه در نگاه بیضایی»، ۷۵.
  24. مطلّب‌زاده، «دولت‌آبادی، یاوری و دیگران از آغداشلوی نویسنده گفتند»، ۱۲.
  25. بیضایی، «سالشمار زندگی و آثار بهرام بیضایی»، ۲۸–۱۵.
  26. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۴۸۷.
  27. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۷.
  28. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۹۴.
  29. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۱۳۲.
  30. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۱۶۰.
  31. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۱۷۶.
  32. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۲۰۴.
  33. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۶۷.
  34. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۱۸۳.
  35. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۱۳.
  36. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۶۵.
  37. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۳۰.
  38. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۷۱.
  39. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۸۵-۸۶.
  40. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۱۰۱.
  41. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۵۸.
  42. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۱۷۰.
  43. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۹۰.
  44. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۱۷۱-۱۷۲.
  45. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۱۱۴.
  46. تاجور، «کتابشناسی پایان‌نامه‌های نمایش»، ۱۰۶.
  47. کرم‌رضایی، «همهٔ دوستان من»، ۳۰۸.
  48. −، «−»، ۱۴.
  49. آل احمد، جلال. یک چاه و دو چاله. تهران: ۱۳۴۳.
  50. صابری، «قلم بر پرده نقره‌ای»، ۳۵۴.
  51. طالبی‌نژاد و شمشیربندی، «سیلیِ نقد»، ۲۱۴.

منابع
  • Chelkowski, Peter J. (1989). "Iranian Literature". In Klein, Leonard S. Encyclopedia of World Literature in the 20th Century. 2 (Revised ed.). New York: Continuum. pp. 453–456.

پیوند به بیرون
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.