شب هزارویکم

به گفتهٔ بیضایی در نمایش نخستین شب هزارویکم/۱ «نمونه پیشین و گم شدهٔ افسانه ضحاک (اژدهاک) بازسازی شده؛ داستان گفته نشده شاه ضحاک و همسرانش شهرناز و ارنواز؛ که نویسنده فکر می‌کند سرچشمه اصلی داستان پایه‌ای و بنیادین کتاب نابود شدهٔ هزار افسان است.» نمایش دوّم «داستان گفته نشده مترجم گمنامی است که هزارافسان از پارسی به عربی برگرداند و نام آن الف لیله و لیله کرد؛ کتابی که قرن‌ها بعد در بازگرداندن دوباره به پارسی نام هزارویک شب گرفت.» و نمایش سوّم نیز «حتماً چند دهه پس از تاریخ چاپ بازگردان هزارویک شب به فارسی –۱۲۸۰ ه‍. ق- می‌گذرد و به روزگار ما نزدیک‌تر است؛ و داستان گفته نشده سرانجام زنی است که هزارویک شب خواند.»[2]

این موضوع سپس‌تر در کتابِ ریشه‌یابیِ درخت کهن و پارهٔ دوّمش، هِزاراَفسان کجاست؟ (دربارهٔ یکسانی داستان بنیادین هزارویک شب با داستان ضحاک در شاهنامه)، پژوهیده شد.

این کتاب نخستین بار سالِ ۱۳۸۲ در انتشارات روشنگران و مطالعات زنان با عکس بغبانوی باروری از یک مُهرِ ایلامی از موزهٔ ملّی ایران بر جلد طبع شد.[3] در چاپ‌های بعدی عکس‌ها و اطّلاعات اجرای نمایش به کتاب پیوست شد و تصویر روی جلد هم عوض شد.[4]

سالِ ۱۳۸۱ نسخهٔ بیست‌دقیقه‌ای سوّمین از این سه پرده نوشته شده و در کپنهاگ به کارگردانی آلن لایدیارد به نمایش درآمد.

سه نمایش شب هزارویکُم نخستین بار به وسیلهٔ بیضایی از ۲۶ شهریور تا ۱۷ آبان ۱۳۸۲ هر شب هر سه نمایش پی‌درپی مانند سه پرده از یک نمایش در تالار چهارسوی تئاتر شهر در تهران بر صحنه رفت. بازیگران این نمایش از این قرار بودند:[5]

چند شب از آغازِ نمایش گذشته فرّخ‌نژاد «دچار حملهٔ قلبی شد و به بیمارستان رفت.»[6] از آن شب علی عمرانی به جایش نقشِ ضحّاک را از روی متن بر صحنه خواند.[7]

بیضایی بار دیگر آواخوانی‌ای از این نمایشنامه را مهرماهِ ۱۳۹۴ با بازی مژده شمسایی در نخستین دورهٔ جشنوارهٔ نیکان در سان فرانسیسکو بر صحنه برد.[8]

• تیاتر ضحاک (۱۲۸۱)
• قصه‌ی الف لیله (شب هزارویکم) (۱۳۰۷)
• ضحاک (نمایشنامه) (۱۳۵۵، غلامحسین ساعدی)
• اژدهاک (برخوانی)

• بیضایی، بهرام (۱۳۸۸). شب هزارویکم. تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان. شابک ۹۶۴۶۷۵۱۸۲۲.
• جعفری قنواتی، محمّد (اسفند ۱۳۸۲ و فروردین ۱۳۸۳). «روایت بدیع بیضایی از هزارافسان». کلک (۱۴۵): ۲۹–۳۱.
• حقیقی، مانی (آبان ۱۳۸۲). «ضحاک در سی‌سی‌یو». فیلم (۳۰۷): ۳۳–۳۵.
• ملک‌پور، جمشید (۱۳۸۶). ادبیات نمایشی در ایران: ملّی‌گرایی در نمایش (دوران حکومت رضاشاه پهلوی). تهران: انتشارات توس. شابک ۹۶۴-۳۱۵-۶۶۰-۵.
• سایت کتابخانه ملّی ایران
• سایت BBC فارسی