مرگ یزدگرد

بیضایی این نمایشنامه را با نام مرگ یزدگرد [مجلس شاه‌کُشی] نوشت که نخستین بار در شماره پانزده کتاب جمعه و بعد در سال ۱۳۵۹ توسّط انتشارات روزبهان در تهران منتشر شد. سپس‌تر چاپ کتاب به انتشارات روشنگران رسید. این کتاب با کد ۷۹–۲۵۶۹۵م در کتابخانه ملی ایران ثبت شده‌است.

نخستین بار از ۱ مهر تا ۲۰ آبانِ ۱۳۵۸ این نمایش به کارگردانی بیضایی در تالار چهارسوی تئاتر شهر اجرا شد.[2] بعدها اجراهای فراوانی در جاهای مختلف دنیا به زبان‌های مختلف داشته است، از مدرسه درام ییل تا هند.

پوستر یکی از اجراهای مرگ یزدگرد به کارگردانی کوروش ولیدی

نمایشنامه داستان مرگ یزدگرد سوم است که به مرو می‌گریزد و به‌طور ناشناس در آسیابی پناه می‌گیرد. داستان از زبان آسیابان، زن آسیابان و دخترشان بیان می‌شود و همه روایت‌ها با هم تفاوت دارد.

موبد، سرکرده و سردار سپاه یزدگرد سوم در آسیابی نزدیک مرو گرد می‌آیند تا آسیابان، زن و دخترش را به جرم کشتن پادشاه محاکمه کنند. روایت‌های آسیابان و همسر و دخترش با هم تعارض دارد: یکی می‌گوید پادشاه را به جرم تجاوز به همسرش کشته، دیگری می‌گوید جسدی که با جامهٔ پادشاه بر میانهٔ آسیاب افتاده آسیابان است که به دست پادشاه کشته شده تا همه تصور کنند که پادشاه مرده‌است. بیرون از آسیاب سپاه شاه مقتول با اعراب مسلمان درجنگ و گریزند. لحظه‌ای که داوری به پایان می‌رسد و صاحب‌منصبان سپاه حکم بر برائت آسیابان و خانواده‌اش می‌دهند سربازی خبر از پیشروی اعراب می‌آورد. همسر آسیابان می‌گوید که داوری به پایان نرسیده‌است و اینک داوران اصلی، با درفش‌های سیاه، از راه می‌رسند.

این نمایشنامه بیش از یک بار به انگلیسی ترجمه شده‌است. ترجمه انگلیسی منوچهر انور با نام Death of Yazdgerd در تهران چاپ شده‌است.[3] ترجمه انگلیسی دیگری به قلم سهیل پارسا و برایان کویرت و پیتر فاربریج به نام The Death of the King در کانادا چاپ شده‌است. ترجمه‌های دیگری هم به زبان‌های دیگر، از جمله بنگالی (کارِ سودیپتو چترجی) و فرانسوی، از مرگ یزدگرد هست که اغلب برای نمایش تهیّه شده‌است. مثلاً گروه وان‌لایت این نمایشنامه را به سال ۲۰۰۵ در کانادا نمایش داد.

• براهنی، رضا (۱۳۷۴). گزارش به نسل بی‌سن فردا. تهران: نشر مرکز. شابک ۹۶۴-۳۰۵-۰۷۹-۳.