نگرش مذهبی بهرام بیضایی

نگرشِ مذهبیِ بهرام بیضایی محلِّ توجّهِ پژوهندگان و دوایرِ دولتی بوده است.[1] بیضایی در خانواده‌ای بهایی زاده شد و پرورش یافت. ولی خود پایبندی و دلبستگی ایمانی نشان نداده است؛ و نه فقط نسبت به بهائیّت. با این همه، و با این که شاید بشود او را ندانم‌گرا[2] یا اندیشمندی آزاد، مثلاً هم‌فکرِ زکریای رازی، شمرد، شاید نشود در همهٔ طول زندگیش خداناباور یا لامذهب دانست. او نخستین بار به شیوهٔ بهایی ازدواج کرد (۱۳۴۴) و دستِ کم یک بار پس از آن ساواک دینش را اسلام شناخت (۱۳۴۷).[3] بارها هم آماجِ بهایی‌ستیزی شد. هرچند بیضایی دربارهٔ بهائیّت کم سخن گفته، نشانه‌ای نیست که در همین اندک به بازبینی آثار بهائیت قبل از انتشار گردن نهاده باشد. با این همه، جامعهٔ بهایی نیز طردش نکرده است. علاقهٔ او به بعضِ پیشوایان یا پیروانِ بعضی مذهب‌ها در بعضی آثار و سخنانش پیداست، چنان که انتقاداتش نیز. بارها نیز اشارت‌هایی به احتمال وجود جهانی غیر از جهانِ محسوسات در سخنش رفته است، هرچند گاه به صورت‌هایی نزدیک به کلیشهٔ گفتاری. مطالعاتش در فقه‌اللّغة و ملل و نِحل نیز گواهِ دلبستگیش به زبان‌ها و افسانه‌های مردمان است. خردگرایی و محیط زیست‌گرایی نیز وجهِ چشمگیری از تعلّقِ فکری و مذهبی او بوده است. غیر از این‌ها، بیضایی را دیگرانی به خداوندگاری یا حُجّتیِ نمایش[4] و مُنجی‌گری[5] برکشیده‌اند، و گاه «عارف» نیز گفته‌اند.

از سلسله مقالات دربارهٔ
فهرست‌های کارها
دیـگر
  • گروه لیسار

پیشینهٔ خانوادگی

بیضایی در خانواده‌ای بهایی در اواخرِ روزگارِ پهلوی اوّل زاده شد. بهائیانِ ایران اغلب هوادارِ نوگرایی غیراسلامی رضا شاهی بودند. پیشینهٔ بهائیّت در خانوادهٔ پدری بیضایی به ادیب بیضایی می‌رسد که بزرگ‌ترین عموی بهرام بیضایی بود و در کاشان به کیش نو گرویده بود.[پانویس 1] او روابطِ حسنه با بعضِ نزدیکانِ دربار چون محمّدتقی بهار و سعید نفیسی و احتمالاً احمد قوام داشت. ولی در خانوادهٔ پدری بیضایی بستگی حکومتی دیده نمی‌شود. پدرِ بهرام بیضایی، که به پیروی از برادر به بهائیت گرویده بود، هرچند مدّتی به فرهنگستان ایران رفت و آمد داشت، به اسبابِ غیرسیاسی زندانی هم شد، و خیلی زود تبرئه. در واقع از گله‌های اداری او دچاری به بهایی‌ستیزی بوده است. ملک‌الشّعرای بهار حتّی از ستمی که به خاطرِ دگراندیشی به ادیب رفته نیز سخن گفته است: «بود او نیز چو من در وطن خویش غریب».[6] مادرِ بهرام بیضایی آیینِ بهایی را از مادرِ خود به ارث برده بود.

خودشناسیِ مذهبی

. . . خدایا چرا نمایش را دوست نداری؟
چرا در سرزمین‌های دیگر دوست داری و در میهن من نه؟ . . .

بیضایی، ۱۳۸۶[7]

بیضایی هیچ‌گاه خود را بهائی و اساساً مذهبی نمی‌دانسته.

بیضایی جوانیِ خود را «مطلقاً بدون باورهای مذهبی»[9] وصف کرده است. ولی بعدها «فرهنگ» را مذهب خود شمرده،[10] و دنیا را به چشمِ خِرد خویش دیدن را هم آیین و هم موضوعِ تبلیغِ فکری خود معرّفی کرده است.[11] آزادی‌خواهی و محیط زیست‌گرایی و نکوهشِ واپس‌گرایی عامّه هم بخش و برخِ مذهب و منشِ او بوده است.

کردار

من آن زمان، استاد دانشگاه بودم. از دانشگاه، اخراج شدم؛ به عنوان بهائی، به عنوان یک غیرمسلمان. پدر و مادرم بهائی بودند؛ من در یک خانوادهٔ بهائی، بزرگ شدم، منتهی، مذهب من، فرهنگ است؛ مذهب من، خودِ مذهب نیست؛ مذهب، اعتقاد شخصی است که به هیچ‌کس در جهان، مربوط نیست؛ من مذهبم فرهنگ است و در جلسهٔ بازجویی دانشگاه هم، این را گفتم و اخراج شدم.

بیضایی[12]

بیضایی یک ازدواجِ بهایی (۱۳۴۴) و یک ازدواجِ اسلامی (۱۳۷۱) داشته است. حدودِ هفتاد سال در ایران تحتِ نظامِ حقوقیِ اسلامی زندگی و کار کرده است، هرچند گاه به خاطرِ ناسازگاری مذهبی از کار محروم بوده است.

در آینهٔ آثار

بیضایی دربارهٔ چند پیشوای اسلام و بابیه نمایشنامه و فیلمنامه نوشته است: علی بن ابی‌طالب و حسین بن علی به ترتیب بخشی از موضوعِ فیلمنامهٔ روز واقعه و نمایشنامهٔ مجلس ضربت زدن هستند و طاهره قرةالعین موضوعِ نمایشنامهٔ زرّین‌تاج.

در نظرِ دیگران

با اینکه کسانی بیضایی را (بیشتر، به دلیل بهائی بودن پدر و مادرش) بهائی می‌دانند،[13][14] بعضی دیگر از او به عنوان دین‌ناباور یاد می‌کنند.[15][16]

به نظرِ محمّد رحمانیان، بیضایی «بیشتر از همه ما و کسانی که ادّعا دارند اسلام را می‌شناسد.»[17][18] با این همه، اسلام‌گرایان کمتر به بیضایی روی خوش نشان داده‌اند. مثلاً جلال آل احمد غروب در دیاری غریب و قصّه‌ی ماه پنهان را دفاع از اقلیت شمرد و سرزنش کرد.[19] از استثنائاتِ برجسته می‌شود عطاءالله مهاجرانی را نام برد که سالِ ۱۳۷۸ در مجلس شورای اسلامی از گرایشِ مذهبیِ بیضایی دفاع کرد[20] − هرچند، گرایشِ سیاسیش موضوعِ بازخواست بود.[21]

بهرام جاسمی ردّی گنوسی‌وار در اندیشهٔ بیضایی تشخیص داده و چنین وصفش کرده است.[22]

پانویس
  1. گفته شده که پرتو بیضایی بهایی بودنِ پدرش را قبول نداشته است.

منابع
  1. خجسته‌پور، آدینه (۲۳ آذر ۱۳۹۵). «پاسخ به ادعاهایی درباره بیضایی». همدلی (۴۸۵): ۱ و ۱۲.
  2. Talajooy, Saeed. "BAHRAM BEYZAIE." Directory of World Cinema: Iran: 2. Edited by Parviz Jahed. Bristol: Intellect LTD. 2017.
  3. − (۱۳۸۲). کانون نویسندگان ایران به روایت اسناد ساواک. تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. ص. ۷۶. شابک ۹۶۴-۵۷۹۸-۷۷-۹.
  4. رادی، اکبر (۵ دی ۱۳۸۶). «تو آن درخت روشنی». اعتماد (۱۵۷۵): ۲۰.
  5. «یادنامه بهرام بیضایی، «عیّار تنها»». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۳۱.
  6. ملک‌الشعرای بهار (۱۳۹۴). بهار، چهرزاد، ویراستار. دیوان اشعار. ۱. تهران: انتشارات توس. ص. ۶۱۲. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۱۵-۳۰۹-۰.
  7. بیضایی، بهرام (زمستان ۱۳۸۶). «یادداشتِ بهرام بیضایی در سوگِ اکبر رادی». سیمیا (۲): ۱۲-۱۳.
  8. «بهرام بیضایی؛ استعاری‌ترین سینماگر متنفر از سیاست». رادیو فردا.
  9. بیضایی، بهرام؛ قوکاسیان، زاون (۱۳۷۱). گفت‌وگو با بهرام بیضایی. تهران: انتشارات آگاه. ص. ۱۵. شابک ۹۶۴-۴۱۶-۱۱۰-۶.
  10. https://www.film-foundation.org/wcp-3-set
  11. تواضعی، جابر, ویراستار (۱۳۸۳). سر زدن به خانه‌ی پدری. تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان. ص. ۹۸. شابک ۹۶۴-۸۵۶۴-۱۰-۸.
  12. «روایت بهرام بیضایی از سوختن نگاتیو فیلم‌ها در شورآباد». khabar.us.
  13. «۴۰ کتاب از کارگردان بهایی در نمایشگاه کتاب». ehavadar.
  14. «بیضایی و عقاید فرقه‌ای؛ دانشی که برای ساختن یک جهان وهمی در سینما، تئاتر یا متون نمایشی به کار آمده‌است». cinemapress.news.
  15. «بهرام بیضایی؛ استعاری‌ترین سینماگر متنفر از سیاست». radiofarda.
  16. «روایت بهرام بیضایی از سوختن نگاتیو فیلم‌ها در شورآباد». khabar.us.news.
  17. %7B%7Bیادکرد وب | عنوان = استقبال از «روز واقعه» به یمن امام حسین (ع) است/ روایتی از بیضایی | ناشر = خبرگزاری مهر | نشانی = http://www.mehrnews.com/news/2941266/استقبال-از-روز-واقعه-به-یمن-امام-حسین-ع-است-روایتی-از-بیضایی | تاریخ بازدید = ۱۲ شهریور ۱۳۹۵ - کد مطلب: 2941266 }}
  18. %7B%7Bیادکرد وب | عنوان = استقبال از نمایشنامه‌خوانی «روز واقعه» | ناشر = روزنامه دنیای اقتصاد | نشانی = http://donya-e-eqtesad.com/news/946699 بایگانی‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine | تاریخ بازدید = ۱۲ شهریور ۱۳۹۵ - کد مطلب: 946699 }}
  19. کارنامه‌ی سه‌ساله. ص. ۱۴۹.
  20. مهاجرانی، سید عطاءالله, ویراستار (۱۳۷۸). استیضاح. تهران: انتشارات اطلاعات. ص. ۱۸۸. شابک ۹۶۴-۴۲۳-۴۱۸-۹.
  21. مهاجرانی، سید عطاءالله, ویراستار (۱۳۷۸). استیضاح. تهران: انتشارات اطلاعات. ص. ۱۷۳. شابک ۹۶۴-۴۲۳-۴۱۸-۹.
  22. جاسمی، بهرام (زمستان ۱۳۸۶). «بهرام بیضایی، گنوستی‌سیسمِ مدرن و کاربردِ اجتماعی». سیمیا (۲): ۸۱-۸۷.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.