نمایش‌شناسی بهرام بیضایی

بهرام بیضایی یک نمایشِ تلویزیونی و چهارده نمایشِ صحنه‌ای کارگردانی کرده و نمایش داده‌است. اینک فهرستی از این نمایش‌ها:

تلویزیونی

1. عروسکها (۱۳۴۵)

صحنه‌ای

1. ضیافت (۱۳۴۶؛ همراهِ میراث)
2. میراث (۱۳۴۶؛ همراهِ ضیافت)
3. سلطان مار (۱۳۴۸)
4. مرگ یزدگرد (۱۳۵۸)
5. کارنامه‌ی بُندارِ بیدَخش (۱۳۷۶ و ۱۳۷۷)
6. بانو آئویی (نوشتهٔ یوکیو میشیما، ۱۳۷۶ و ۱۳۷۷)
7. شب هزارویکُم (۱۳۸۲)
8. مجلس شبیه؛ در ذکر مصایب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رُخشید فرزین (۱۳۸۴)
9. افرا، یا روز می‌گذرد (۱۳۸۶)
10. جانا و بلادور (۱۳۹۱)
11. آرش (۱۳۹۲)
12. گزارش ارداویراف (۱۳۹۳)
13. طرب‌نامه (۱۳۹۵)
14. چهارراه (۱۳۹۷)

بیضایی در ۱۳۹۶، در سفری به اسکاتلند که به خاطرِ تمرین‌های طرب‌نامه یک سال پس‌افتاد.

از سلسله مقالات دربارهٔ
سرگذشت • سال‌شمار • اخبار
فهرست‌های کارها
فیلم‌شناسی • نمایش‌شناسی • کتاب‌شناسی • فهرست سخنرانی‌ها • بایگانی • کارهای نافرجام
دیـگر
بدایع • مضامین • مذهب • سیاست • همکارانِ چندباره • فهرست آثار دربارهٔ بیضایی • فهرست جایزه‌ها • مآثر گروه لیسار
کارها سخن‌ها

پس از کارگردانیِ عروسکها برای تلویزیون در سالِ ۱۳۴۵ و اجرای ضیافت و میراث در پاییزِ سالِ بعد، بیضایی تا سالِ ۱۳۴۸ نمایشی به صحنه نبرد. سالِ ۱۳۴۸ سلطان مار را در رامسر و تهران نمایش داد و سپس در شهرهای مازندران و خراسان گرداند. از سالِ ۱۳۴۹ مجالِ کار سینمایی فراهم شد، و فیلم‌سازی و نیز استادی در دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران کارِ صحنه‌ایِ بیضایی را تا سالِ ۱۳۵۸ تعطیل کرد؛ ولی این سال‌ها به آموزشِ نسلی از هنرمندانِ نمایش از عزّت‌الله انتظامی تا سوسن تسلیمی و همکاری با استادانی چون سیما کوبان و محمّد کوثر سپری شد. تئاتر شهرِ تهران در بهمنِ ۱۳۵۱ با باغ آلبالوی آنتون چخوف (از روی ترجمهٔ سیمین دانشور و به کارگردانی آربی اوانسیان) افتتاح شد. ولی تماشاکُن کم بود و اوایلِ بهارِ ۱۳۵۲ نمایش تعطیل شد و غروب در دیاری غریب و قصّه‌ی ماه پنهانِ بیضایی با اجرای گروهِ هنرِ ملّی (کارگردان: عبّاس جوانمرد) جایگزینش شد، که استقبال خوبی دید. هفت سال و نیم پیش‌تر تالار ۲۵ شهریور نیز با چند نمایش، از جمله پهلوان اکبر می‌میردِ بیضایی با اجرای همین گروه و به رهبری همین کارگردان، افتتاح شده بود. پاییزِ سالِ ۱۳۵۸ بیضایی مرگ یزدگرد را در تالار چهارسوی تئاتر شهر به نمایش درآورد، که کمتر از دو سال سپس‌تر فیلمَش را نیز ساخت. ناصر تقوایی مرگ یزدگرد را یگانه نمایشِ «لایق اطلاق کلمه‌ی تئاتر به معنای درست آن» در سال‌های پس از انقلابِ ۱۳۵۷ دانسته است.[1] از مرگ یزدگرد هجده سال گذشت تا بیضایی باز امکان نمایش یافت؛ ولی در این فاصله چند فیلم ساخت. با گشایش فضای سیاسی از ۱۳۷۶ به بعد، که برای نمایشِ کوچکِ کارنامه‌ی بندار بیدخش به ایران بازگشت (از اقامت در استراسبورگ به دعوتِ پارلمان بین‌المللی نویسندگان، که چندان دیر نپایید) و بانو آئویی را نیز به فراخورِ شرایط به صحنه برد، به تناوب در هر فرصتی نمایشی داد یا فیلمی ساخت: شب هزارویکم در ۱۳۸۲ بازگشتی دیگر بود به تالار چهارسوی تئاتر شهر. سالِ ۱۳۸۴ سرانجام نمایشی را کارگردانی کرد و بر صحنهٔ تالارِ اصلی تئاتر شهر بُرد: مجلس شبیه در ذکر مصایب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین. همین هم در ماهِ نخست توقیف شد و شد واپسین کارِ بیضایی همچون کارگردان در تئاتر شهر. بیش از دو سال بی کارگردانی نمایش بر بیضایی گذشت تا رسید به افرا، یا روز می‌گذرد در زمستانِ ۱۳۸۶. بیضایی این نمایش را به یادِ اکبر رادی تقدیم کرد که چند روز پیش از شب افتتاح مُرده بود. از این به بعد تا سالِ ۱۳۸۹ چند نمایشش به مشکلِ جوازِ دولتی برخورد و امکانِ اجرا نیافت، و بیضایی در پیِ کارِ دانشگاهی دوباره پس از نزدیک به سی سال از اخراج از دانشگاه تهران، به دانشگاه استنفورد امریکا رفت. نمایش‌های بیضایی با مهاجرت به امریکا متوقّف نشد. این بار کارِ دانشگاهی با کارِ نمایشی هم‌تنگ افتاد و سه نمایشِ صحنه‌ای و دو نمایشنامه‌خوانی و تربیت انبوهی شاگرد چیزی از حاصلِ کارِ تئاتری بیضایی با بازیگرانِ فارسی‌زبان در کالیفرنیای شمالی بوده‌است. در همهٔ این مدّت، از میانه‌های دههٔ ۱۳۳۰ به بعد، بیضایی از نوشتن بازنمانده و کتاب‌ها و مقالاتِ فراوانی با موضوع و محمولِ نمایش منتشر کرده‌است.

فیلمِ نمایش‌های بیضایی هنوز منتشر نشده‌است، مگر به‌طور محدود یا بُریده، مثلِ خلاصهٔ بخشِ نخستِ طرب‌نامه با صدای راوی[2] و دقایقی از افرا، یا روز می‌گذرد[3] و چهارراه و عروسکها. غیر از این‌ها، بیضایی خود اجراهایی نیز داشته که گاهی وجهِ نمایشی داشته است؛ مثلِ روخوانیِ نمایشنامهٔ افرا، یا روز می‌گذرد بر صحنه در خانهٔ هنرمندان ایران در ۲۶ مردادِ ۱۳۸۱.

بیضایی نمایشنامه‌های فراوانی از خودش و دیگران را نیز برای نمایش در نظر گرفته بود، که مجالِ نمایش نیافته‌است.