چهار صندوق

چهار کَس که با رنگ‌های سرخ و زرد و سبز و سیاه مشخص گردیده‌اند و به ترتیب نمادی از طبقات بازاری، روشنفکر، مذهبی و توده مردم می‌باشند، می‌کوشند تا برای رهایی از تهدیدهای احتمالی، مترسکی بسازند تا ایشان را برابرِ هر خطری حفظ نماید. آن‌ها مترسک را کاملاً مجهز و مسلح می‌کنند. مترسک جان می‌گیرد و لب به سخن می‌گشاید. این امر در ابتدا باعث خشنودی هر چهار نفر آن‌ها می‌گردد، غافل از این که مترسک رفته رفته بر اوضاع مسلط شده و در نهایت هژمونی خود را بر محیط حاکم می‌سازد. مترسک آن‌ها را مجبور می‌کند تا هر یک برای خود صندوقی بسازند تا آن‌ها را در صندوق‌هایشان زندانی کرده و از یکدیگر جدا نگه دارد؛ ولی در ادامه آن‌ها از صندوق‌هایشان خارج می‌شوند و تصمیم می‌گیرند تا علیه مترسک قیام کنند. اما در نهایت این تنها سیاه است که صندوق خود را می‌شکند تا رو در روی مترسک بایستد و در آخر او قربانی ترس سایرین می‌گردد.[1]

بیضایی این نمایش را با الهام از نمایش‌های سنتی ایرانی تخت حوضی یا سیاه‌بازی (مجلس تقلید) نوشته‌است. بیضایی در کتاب نمایش در ایران می‌نویسد این نمایش‌های سنتی ایرانی ضمن نمایاندن مفاسد سطحی مردم، افراد طماع و مال‌پرست را مورد هجو قرار می‌دادند. رنگین بودن شخصیت‌ها نیز الهام گرفته از سمبولیسم رنگ شخصیت‌ها در تعزیه است.[1]

بیضایی چهار صندوق را پاییز سال ۱۳۴۶ نوشت و زمستان همان سال در نخستین شمارهٔ جُنگِ دفترهای زمانه چاپ کرد. سال ۱۳۵۸ نمایشنامه به صورت کتاب به وسیلهٔ انتشارات روزبهان در تهران چاپ شد. سپس‌تر انتشارات روشنگران و مطالعات زنان کتاب را چاپ کرد.[1] در دیوان نمایش نیز نسخه‌ای بازنگری‌شده از این نمایشنامه آمده‌است.

نمایشنامه چهار صندوق در هر دو رژیم پهلوی و جمهوری اسلامی ممنوع‌الچاپ شد و هر بار پس از انتشار نخست (یک بار به سال ۱۳۴۶ و بار دیگر ۱۳۵۸) توقیف گردید. سرانجام این اثر با دریافت پروانهٔ رسمی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به وسیلهٔ انتشارات روشنگران و مطالعات زنان به صورت رسمی به چاپ رسید و از آن پس بارها تجدید چاپ شده‌است.

بیضایی هرگز اجازه نیافت این نمایشنامه را روی صحنه ببرد. کارگردانان دیگر نیز اغلب اجازه پیدا نکردند آن را رسماً اجرا کنند. گرچه چهار صندوق توسط گروه‌های دانشجویی به عنوان تمرین و آموزش و به صورت غیررسمی در کارگاه‌های تئاتر و محیط‌های دانشگاهی اجرا شده‌است.[1]

همچنین نمایش چهار صندوق تحت عنوان مترسک از تاریخ ۶ تا ۲۹ مهرماه ۱۳۹۴ توسط گروه تئاتر اگزیت به کارگردانی مهرداد خامنه‌ای در خانه موزه استاد عزت‌الله انتظامی در تهران به روی صحنه رفت.[4]

این نمایش پس از ۴۵ سال با اجازهٔ نویسنده در کوآلالامپور به کارگردانی مهناز گیاه‌پرور و تهیه‌کنندگی پیام گویا به مدت چهار شب در اوت ۲۰۱۲ به روی صحنه نمایش رفت. پیام گویا، سپیده کیانی، کوثر عباسی و متین راهنما از جمله بازیگران این نمایش بودند.[5]

1. پرویز جاهد (۲۵/۱۰/۲۰۱۵). «نقد خودکامگی و قدرت در «چهار صندوق» بیضایی». یورونیوز. دریافت‌شده در ۷ آوریل ۲۰۲۰. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
2. نمایشنامه چهار صندوق چاپ انتشارات روزبهان به سال ۱۳۵۸.
3. صابری و احمدی، «دلبسته این خاکم»، ۹.
4. http://www.exittheatre.ir
5. گزارش اجرای نمایش چهار صندوق در مالزی، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا.

پس از آن چهار صندوق را بار دیگر گروه تئاتر برگ به کارگردانی مهرداد خامنه در اسلو به مدت دو شب در سپتامبر ۲۰۱۲ به روی صحنه[1] برد.[2]

این نمایشنامه در آذر سال ۱۳۹۵ به کارگردانی آناهیتا زینی‌وند در سالن رکن‌الدّین خسروی تماشاخانه سه نقطه تهران توسط کودکان کار به نمایش عمومی درآمد.

این نمایشنامه همچنین در بهمن ۱۳۹۹ به مدت ده شب در رشت به کارگردانی رضا خباز به روی صحنه رفت.

محمّدرضا قانون‌پرور چهار صندوق را با نام Four Boxes به انگلیسی درآورده و در کتابِ Iranian Drama: An Anthology منتشر کرده است. سرور سلطانی نیز ترجمه‌ای انگلیسی برای تماشاکنان انگلیسی‌زبانِ نمایشِ مهناز گیاه‌پرور فراهم کرده‌است. سهیل پارسا و پیتر فاربریج نیز ترجمه انگلیسی مشترکی از این نمایشنامه دارند. مریوان حلبچه‌ای نیز این نمایشنامه را به زبان کردی برگردانده است.

• کرایتنِ شایسته
• چوب بدستهای ورزیل

• صابری، پری؛ احمدی، بابک (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷). «دلبسته این خاکم». اعتماد (۴۰۸۲): ۸–۹.

• چهار صندوق در کتابخانه باز