باصری

حکومت ایل کاریان از سال ۵۰ هجری قمری به خوانین عرب فارس به نام آل بنی‌صفار واگذار شد. اصطخری در مسالک‌الممالک می‌نویسد: «رم کاریان در دست آل‌صفار است و رئیسشان حجر بن احمد بن الحسن می‌باشد.»[8] در قرن سوم گروهی از کاریانیان به طایفه قتلغ خان ملحق شدند. قتلغ خان ترک در سال ۲۱۰ ه‍.ق از طرف مأمون خلیفه عباسی حاکم فارس شد و با طایفه خود به شیراز آمد که این طایفه بعدها به ترکان فارس مشهور شدند.[9] بر طبق سخنان مسعودی مورخ قرن چهارم، در سرزمین فارس، طایفه‌ای به نام پارسیان زندگی می‌کرده‌اند که احتمالاً همان رم کاریان ساسانیان بوده‌اند. مهاجرت ترکان به فارس بازهم افزایش می‌یابد که همگی در نیمه غربی فارس ساکن می‌شوند. در زمان سلجوقیان حاکمان وقت ترک فارس ایلات ترک نژاد بهارلو ،اینانلو و نفر را در شرق فارس برای ایجاد نظم و کنترل ایل عرب و اجداد باصری‌ها مستقر کردند.[10]

بسیاری از عشایر پارس در زمان حمله مغول و حکومت ایلخانان و تیموریان نابود شدند. به‌طوری‌که در دایرهٔ‌المعارف اسلامی آمده که در قرن نهم حدود ۵۰۰٬۰۰۰ نفر از عشایر پارس از بین رفتند. تیمور لنگ در سال ۷۹۵ ه‍.ق به فارس حمله کرد و شاه منصور را به قتل رساند و شهر شیراز را تصرف کرد. سپاه شاه منصور اغلب از لرها ،شول‌ها و عشایر پارس تشکیل شده بود. از شرکت ترکان فارس در سپاه شاه منصور خبری نیست؛ به نظر می‌رسد ترکان فارس به علت هم‌نژادی با مهاجمان در جنگ شرکت نکردند.[11][12] در زمان حمله تیمور بیشتر عشایر پارس کشته شدند؛ عده‌ای تبعید شدند یا فرار کردند و عده‌ای مانند عشایر کوهمره و کوهکی‌های جهرم نیز به نواحی کوهستانی فرار کردند. در میان تبعیدها عده‌ای به قبیله قشقایی ملحق گشته و عده‌ای نیز به خراسان تبعید شدند. نسل بعدی تبعیدی‌ها به خراسان به نام ویسی‌ها به فارس بازگشته و به کاریانیانی که هنوز زیر یوغ اعراب بودند پیوستند.[11]

به دستور کریم خان زند در سال ۱۱۷۱ قمری ایل ویسی از ایل عرب جدا شد و در میانه فارس مستقلاً به کوچ پرداخت اما باز ریاست ایل به خوانین عرب، میر شفیع خان شیبانی واگذار شد و نوادگان او نیز تا سال ۱۲۷۹ بر ایل باصری حکومت کردند. زبان این ایل با وجود پیوستگی حدود ۱۱ قرنی با اعراب، پارسی باقی ماند. پیوستن کاریانیان موجود در ایل قشقایی که علی میرزایی نام گرفته بودند به ویسی‌ها نیز در دوران قاجاریه و در زمان فتحعلی شاه قاجار اتفاق افتاد که موجب شکل‌گیری دوباره ایل باصری گشت. کاریانیان قشقایی نیز با وجود همجواری بیش از ۱۰ قرنی با ترک‌ها پارسی زبان باقی ماندند. جز طایفه ایلخاص، زبان سایر باصری‌ها پارسی و دارای واژگانی منحصر به فرد و ردپاهایی از زبان پارسی میانه می‌باشد.[2][13][14][15][16][17]

پس از خارج شدن ریاست ایل باصری از دست خوانین عرب فارس، در سال ۱۲۸۰ ه‍.ق حکومت ایل باصری به دستور قوام الملک به حاج نورعلی قوقی رسید. مدتی بعد ویسی‌ها علیه وی شورش کردند و او را به عنوان کلانتر طایفه علی میرزایی منسوب و کلانتری خود را به آقاجان بیگ کلمبه‌ای سپردند. سرانجام خود علی میرزایی‌ها علیه حاج نورعلی شورش کردند و وی را به همراه فرزندش به قتل رساندند. این درگیری سبب شد که علی میرزایی‌ها متلاشی شوند. قشقایی‌ها از این حادثه سوءاستفاده کردند و طایفه قوقی و اسفندیارخان، خان این طایفه، را جذب خود کردند. اسفندیار خان تمام مدارک املاک طایفه علی میرزایی را به خوانین قشقایی سپرد و آن‌ها نیز املاک و قلمرو علی میرزایی‌ها را تصرف کردند. آقاجان بیگ سال‌ها بر ایل باصری حکومت کرد و حکومت را در خانواده خویش موروثی کرد.[18]

در سال ۱۳۰۸ قمری، باصری‌ها همراه نیروهای دولتی در سرکوب شورش بهارلوها به رهبری حسین خان بهارلو شرکت داشتند.[19]

در سال ۱۳۲۹ قمری هنگام وقوع حوادث جنوب، آقاخان، کلانتر باصری و دیگر خان‌های فارس و بختیاری، با مخابره تلگراف به مجلس شورای ملی، به تجاوزات دولت روسیه اعتراض کردند و آمادگی خود را برای فداکاری اعلام داشتند.[20]

مردمان طایفه ایلخاص در سال ۱۲۳۸ خورشیدی به علت فشار مأموران برای دریافت مالیات به ایل قشقایی پناه بردند و حدود ۸۰ سال در جوار طایفه دره شوری کوچ کردند. در حدود سال ۱۳۲۰ خورشیدی عده‌ای از آن‌ها به ایل باصری بازگشتند و بقیه نیز در سراسر کشور پراکنده شدند. این همجواری تغییر زبان این طایفه از فارسی به ترکی را رقم زد.[21][22]

تشکیل اتحادیه خمسه

در سال ۱۸۵۰ میلادی پنج محله نعمتی شیراز به ضدیت با خانواده حاج ابراهیم کلانتر که قدرت آن‌ها در پنج محله نعمتی نهفته بود برخاستند و با قشقایی‌ها متحد شدند. هم‌زمان بختیاری‌ها و بویر احمدی‌ها به خاطر درگیری‌های داخلی از مقابله با قشقایی‌ها بازماندند و می‌رفت که قشقایی‌ها قدرت برتر فارس شوند. قاجاریان که بیمناک شده بودند به پسر بزرگ حاج ابراهیم کلانتر، علی محمد خان عنوان قوام الملکی دادند و وی را حکمران فارس کردند و همچنین پنج ایل باصری، عرب، نفر، بهارلو و اینانلو را با عنوان خمسه متحد کردند و ایلخانی اش را به قوام دادند تا مقابل قشقایی‌ها بایستند.[16]

قبل و به خصوص پس از شکل‌گیری اتحادیه بین باصری‌ها مشهور بود که یک باصری معادل دو قشقایی است. البته چون بین باصری‌ها و قشقایی‌ها به دلایلی نزاع و درگیری‌های فراوان رخ داده بود؛ این اظهار نظر شاید از خصومت‌های ایلی هم سرچشمه می‌گرفت. به هر حال این ایل و به‌طور کلی ایلات خمسه، با ایل قشقایی رقابت و گاهی نیز دشمنی داشتند.[23]

محمدخان ضرغامی آخرین رئیس ایل باصری در زندان قصر در سال ۱۳۴۲

باصری‌ها در ۱۳۰۹ خورشیدی به زور تخته قاپو (آبادی‌نشین) شدند و در مناطق سردسیر تلفات سنگینی به آنان وارد آمد اما پس از شهریور ۱۳۲۰، تحرک آنان دوباره آغاز شد. در سال ۱۳۱۳ خورشیدی، ۲۵۰ خانوار از باصری‌ها به سمنان و گرمسار مهاجرت کردند. ۳۰ خانوار از آن‌ها در ۱۳۲۲ خورشیدی به ایوانکی و سپس از آن‌جا به ورامین رفتند و در روستاهای آن ساکن شدند.[15]

باصری‌ها همراه دیگر عشایر فارس با تشکیل پلیس جنوب، با آن درگیر شدند.[20] در ۱۳۳۶ خورشیدی نیز باصری‌ها و قشقایی‌ها با قشون انگلیس، در ۴۱ کیلومتری مغرب ده بید در دهکده کافتر، به نبرد پرداختند.[24]

پس از اصلاحات ارضی ۱۳۴۱، طایفه‌های مختلف باصری، برای بار دوم ولی با اختیار، آبادی‌نشین شدند، چنان‌که امروز ساکنان آبادی‌های برخی از دهستان‌های اقلید، پاسارگاد، جهرم، مرودشت، خرم بید، لارستان و فسا از باصری‌ها هستند.[13]

باصری‌ها پس از انقلاب اسلامی، مانند بسیاری از عشایر، از دبستان عشایری و دیگر امکانات آموزشی و همچنین از مراکز خدمات بهداشتی و ایستگاه‌های سیار دامپزشکی و از فروشگاه‌های تعاونی عشایری بیش‌تر بهره‌مند شدند. آخرین رئیس ایل باصری، محمد خان ضرغامی روز دهم دی ماه سال ۱۳۵۹، صبح گاهان توسط افراد سپاه پاسداران ارسنجان در منطقه فارس ترور شد.

پس از ۱۳۶۵، شورای عشایر استان و شورای عشایر شهرستان در همه سازمان‌های ایل سهم اساسی پیدا کرد و در رأس هرم قدرت قرار گرفت. در سطوح پایین‌تر، اداره بنکوها همچنان با ریش سفیدان است که در جامعه عشایری موجّه و محترم‌اند.[25]

کودکانی با پوشش باصری

لباس مردان باصری تا پیش از تغییر پوشاک در ایران ارخالِق بود. به جای جوراب از پاپیچ استفاده می‌شد و مَلِکی (گیوه) نیز نقش کفش را داشت.

لباس زنان باصری که تاکنون نیز استفاده می‌شود شامل پیراهنی بلند و دامنی پر چین به نام «تومون» می‌باشد. «چارقد» نیز به عنوان پوشش سر استفاده می‌شود. در زمستان روی پیراهن پوششی آستردار به نام کُردین به تن می‌کنند تا از سرما محفوظ بمانند. زنان ایل گیس‌هایشان را نیز می‌بافند و به پشت سر می‌اندازند.[2]

ساز و نقاره و نی ابزارهای نواختن معروف ایل باصری هستند که در مراسم ازدواج و حتی سوگواری از آن‌ها استفاده می‌شود.

بهترین و متداول‌ترین نوع موسیقی در ایل باصری نواختن نی هفت بند و آواز دشتستانی است اما در عروسی‌ها و ختنه سوری‌ها از ساز و نقاره استفاده می‌کنند و بهترین و جالب‌ترین ریتم ساز و نقاره آوای جنگنامه است که مردان همراه با آن نوا تَرکه بازی می‌کنند و زنان و دختران همراه نوای چوپی در لباس‌های هزار رنگ ایلی می‌رقصند. موسیقی ایل‌ها در عین شادی آفرینی ریتم‌های خاصی هم دارند که بیانگر درد آنهاست. مثلاً در هنگام مهاجرت‌های ایلی یا تبعید مردان ایل بوسیلهٔ حکومت‌ها نواها و نغمه‌های سنگین و گریه آوری نواخته می‌شدند. این نوع رامش‌ها در بعضی مراسم تدفین یا عزاداری‌های مذهبی مثل محرم نیز اجرا می‌شوند.[2]

رقص محلی باصری‌ها

در ایل‌ها به‌خصوص در ایل باصری، دو نوع رقص مرسوم و متداول‌ترین است که یکی مربوط به مردان و دیگری منحصر به زنان است.

در عروسی‌ها هنگام تَرکه‌بازی نوازندگان ریتم و نوای خاصی را اجرا می‌کنند که به آن «جنگنامه» می‌گویند. در تَرکه بازی دو نفر به میدان می‌آیند، یکی از آن‌ها ترکه‌ای محکم به دست می‌گیرد و دیگری پایه‌ای برمی‌دارد. این دو همراه نوای جنگنامه چند دور می‌رقصند. سپس صاحب ترکه حمله را شروع و پایه دار دفاع می‌کند. صاحب ترکه برای برنده شدن باید از زانوی رقیب به پایین را با ترکه بزند. پس از آن که ترکه را زد، ترکه و پایه را با هم عوض می‌کنند و رقص و حمله و دفاع دوباره شروع می‌شود.

پس از یکی دو ساعت چوب بازی، نوبت رقص زنان و دختران ایلی است که در لباس‌های ایلی همراه نوای چوپی (ریشه این واژه از واژه پارسی چاپ به معنای رقص گرفته شده‌است) به صورت دایره وار در حالیکه دستمال‌های رنگین را در دست تکان می‌دهند رقص را شروع می‌کنند.[2][13]

در روزگاران قدیم در ایل‌ها والدین به‌خصوص پدرها صاحب اختیار بودند. پسران تا حدودی اما دختران اصلاً حق انتخاب و چون و چرا نداشته‌اند. مردمان ایل در آن ایام بر اساس باورها و تجربیات خود عمل می‌کردند. در بین مردم چادرنشین بیشتر ازدواج‌ها فامیلی است. زیرا آن‌ها باور دارند که: «وصلت با خودی معامله با غیر.» خانوادهٔ عروس، تعدادی دام را به عنوان باشلق می‌گیرند که بخشی صرف جهیزیه و بخشی صرف جشن می‌شود. برای خواندن خطبه عقد یا به شهرها و روستاهای مسیر حرکت ایل مراجعه می‌کنند یا مکتبدار و ملّای ایلی این وظیفه را انجام می‌دهد.

مراسم عروسی معمولاً بیشتر از ۲ روز طول می‌کشد که در آن مراسم مختلفی مانند حجله بندان، حمام داماد، حنابندان، جهیزیه کشان ،واسونک خوانی و عروس بران (عروس کشان) همراه با مراسم شادی مانند چوب بازی (تَرکه بازی) اجرا می‌گردد.[2][33][34]

ایل باصری به دو شاخه اصلی علی میرزایی و ویسی تقسیم می‌شود. علاوه بر این دو گروه، عده‌ای از طایفه‌های باصری از ایلات دیگر مهاجرت کرده و به ایل باصری پیوسته‌اند. نام طایفه‌های ایل باصری به شرح زیر است:[38]

شاخه ویسی

شاخه علی میرزایی

مهاجرین

دام‌های ایل باصری شامل گله‌ای از بز و میش که تعدادشان بسته به وضعیت اقتصادی خانواده و جایگاه اجتماعی افراد ممکن است به چند صد رأس و گله‌های متعدد نیز برسد. چهار پایانی از قبیل اسب، الاغ، قاطر و شتر نیز ضمن کمک به وضعیت اقتصادی خانواده، کوچ و جابجایی را تسهیل و بر سرعت عمل تحرکات فصلی می‌افزاید.[44]

نژاد دام

نژاد دام‌های ایل باصری به گویش خودشان قَلَمه (سور و مَلهِه) نامیده می‌شود. مشهورترین دام ایل باصری گوسفند نژاد قَلَمه است که آن را با نام گوسفند نژاد کبوده فارس شناخته می‌شود و به آن قره‌گل فارس نیز می‌گویند. این نژاد یکی از مشهورترین گوسفندان پوستی دنیا می‌باشد و رنگ بدن این نژاد بیشتر کبود یا خاکستری (سُوز)، مَلهِه (سیاه مایل به خاکستری، دامهایی که در ابتدا کاملاً سیاه هستند و به تدریج رنگ پشم آن‌ها کم رنگتر می‌شود به خاکستری می‌گراید)، قهوه‌ای (بور)، تَهَه (قهوه ای سوخته مایل به سیاه)، سیاه و سفید می‌باشد. پوست بره‌ها در هنگام به دنیا آمدن دارای گل و پیچ‌های ویژه‌ای است و معروفترین نوع آن گل قلم است که شاید از نام قلمه گرفته شده باشد.[44]

در مردمان ایل باصری نیز مانند دیگر عشایر با توجه به شیوه زندگی مهم‌ترین فراورده‌های تولیدی آن‌ها لبنیات است. اما در بین لبنیات معروفترین و مشهورترین پنیر در بین همه ایلات فارس بدست زنان ایل باصری ساخته می‌شود و این شهرت به دلیل مزه بسیار خوب و تمیز بودن و رنگ سفید آن می‌باشد.

به گونه‌ای که این شهرت در اشعار محلی استان فارس هم راه پیدا کرده‌است و بیت زیر در این باره سروده شده‌است:

زنان ایل باصری فراورده دیگری هم از خانواده پنیر به نام لور از شیر درست می‌کنند. لور هم خوشمزگی خاص خود را دارد ولی از پنیر چربی کمتری دارد؛ بنابراین لور را شاید بتوان پنیر کم چرب نامید.

همچنین نان که یکی از اصلی‌ترین غذاها در بین عشایر می‌باشد به‌طور گسترده‌ای در میان مردم ایل مورد پخت‌وپز و استفاده قرار می‌گیرد. این نان که به نان تیری معروف می‌باشد دارای ضخامتی در حدود دو الی سه میلی‌متر بوده و نحوه پختن آن این گونه است که خمیر را با یک تیر چوبی روی یک سطح صاف نازک می‌کنند و پس از پخته شدن، آن را تناول می‌کنند.[44]

قالی باصری

تولیدات صنایع دستی ایل باصری همانند سایر عشایر فارس شهرت جهانی دارد به‌طوری‌که قالی فارس به عنوان میراث فرهنگی و معنوی بشر در سازمان یونسکو ثبت گردیده‌است.[45] گبه و قالی‌های ایل همانند لباس رنگارنگ زنان ایل موجی از رنگ‌های شاد طبیعت را در خود جای داده‌است. گلیم‌های اصیل ایل از پشم خالص و جاجیم‌ها نیز از نخ‌های رنگین و ظریف پشمی یا پنبه‌ای یا مخلوط هر دو بافته می‌شوند. زنان ایل ضمن انجام دادن کارهای روزمره خانگی به هنرهای بیشماری نیز آراسته بودند که مهم‌ترین آن صنایع دستی بود که اکثراً بازتاب دهنده آداب و رسوم و فرهنگ فردی و جمعی ایل بود.

از مهم‌ترین آن صنایع دستی عبارتند از: لَتف (چادرهای سیاهی که از موی بز درست می‌شوند)، قالی، گبه، جاجیم، گلیم، سرکش، خورجین، تیردان، چنته، جل اسب، خوابگاه، خوره و جوال.[14]

پشم گوسفندان در روزهای نیمه دوم سال چیده می‌شود. زنان این پشم‌ها را تمیز کرده و سپس می‌تابند. این پشم‌های تابیده شده را رنگ می‌کنند و از آن‌ها برای بافت قالی، گلیم، جاجیم، دالی، قاشقدان، جعبه‌دان و چادر (لَتَف) استفاده می‌کنند.

در فصل زمستان به سقف چادرها ستون‌های چوبی می‌زنند تا شیبدار شود و از نفوذ آب باران جلوگیری کند. همچنین نخ‌های چادر نیز با جذب آب منقبض می‌شوند و روزنه‌هایشان بسته می‌شود و این کار نیز به جلوگیری از نفوذ آب باران کمک می‌کند. این نخ‌ها در تابستان‌ها نیز منبسط می‌شوند و روزنه‌ها را باز می‌کنند که هوای خنک وارد چادر می‌شود و هوای آن را خنک می‌کند.

چادرهای زمستانی معمولاً بزرگتر هستند تا در شب‌های سرد و بارندگی بره‌ها و بزغاله‌های کوچک را که به آن‌ها «کُرپه» می‌گویند در قسمت پشت بارها نگه می‌دارند. در حالی که چادرهای تابستانی تقریباً کوچکتر و ساده‌تر است.[2]

گَرمِسیر (قشلاق) ایل در شهرستان‌های لارستان، جهرم و اوز واقع گردیده که مناطق اصلی قشلاقشان عبارتست از: جویم، بنارویه، هود، بیدشهر، چهاررودخانه، هرم و کاریان، سحرگاه، سیاه منصور، جرجهد، چیتگر، شاخ برکه انجیری، لَهباز، هفت دشتی، دشت کربه، دشت قند، دشت دِرگ، دشت موش، بلغان و احمدمحمودی.[16]

مناطق سَرحَد (سردسیر یا ییلاق) ایل در نواحی شهرستان‌های اقلید، پاسارگاد و مرودشت می‌باشد و عبارتند از:چاه‌های خورخوره، تُل قربان قلی، شاه مور، سیربانو، سباتَن، دُردانه، نصرآباد، احمدآباد، نظام‌آباد، دم دریا، کافتر، خُنگِشت، دشت نمدان، کوه سفید، تُرناس، پَس بُل (دامنه کوه بُل) و نخودزار.[16]

• فرامرز باصری: تهیه‌کننده و کارگردان
• ساغر باصری: بازیگر فیلم دل و دشنه

• محمدمراد شیروانی باصری: نویسنده کتاب خان بی بی یادگار ایل
• علی نقی مختاری: نویسنده کتاب لاله‌های داغدار ایل

• محمدخان ضرغامی: آخرین خان ایل باصری، فعال سیاسی دوره پهلوی
• علی اکبری: نماینده شیراز در دوره دهم مجلس شورای اسلامی، رئیس سابق سازمان امور عشایر در دورهٔ خاتمی
• عنایت‌الله رحیمی: استاندار فعلی استان فارس
• حسن شبانپور: نماینده دورهٔ ششم و هشتم مردم مرودشت در مجلس شورای اسلامی
• قنبر کبیری: نماینده دورهٔ دوم و سوم مردم مرودشت در مجلس شورای اسلامی

• علی‌میرزا استواری: فوتبالیست ملی پوش سابق با سابقهٔ بازی در استقلال
• رسول باصری: فوتبالیست تیم ملی فوتبال پنج‌نفره ناشنوایان ایران، نائب قهرمان پارالمپیک ۲۰۱۶ ریو
• آرش استواری: فوتبالیست، بازیکن تیم لوسیتانو پرتغال
• مژده مردانی: قهرمان کاراته المپیک ناشنوایان ۲۰۱۳ بلغارستان
• احمدرضا مختاری: نائب قهرمان مسابقات آسیایی تکواندو ۲۰۱۷ قزاقستان
• علی باصری: قهرمان تکواندو مسابقات اپن ترکیه ۲۰۱۵، قهرمان جهان در برنابی کانادا ۲۰۱۶