حاج ابراهیم کلانتر

حاج‌ابراهیم کلانتر سومین پسرحاج هاشم شیرازی کدخدای محلات حیدری‌نشین شیراز بود. پدر حاج هاشم که محمود نام داشت، از بازرگانان توانگر شیراز بود و مدرسه هاشمیه را در آن شهر بنیاد نهاده بود. او از خاندان هاشمیان بود که از کلیمیانی بودند که مسلمان شده بودند. پس از درگذشت حاج هاشم، فرزند او حاج ابراهیم، کلانتر برخی از محلات حیدری‌نشین شیراز گردید و ظاهراً در روزگار پادشاهی کریم خان زند نیز در همین مقام ماند. چندی نیز به عنوان منشی وارد دستگاه میرزا محمد، کلانتر فارس شد. حاج ابراهیم به تدریج بر اثر کفایت و کاردانی، کدخدای همه محلات حیدری‌نشین شیراز شد. زمانی که علیمرادخان زند در ۱۱۹۶ق/ بر شیراز دست یافت، گروهی و از آن میان حاج ابراهیم کلانتر را به اصفهان فرستاد و نیز او را ۴۰ هزار تومان جریمه کرد. پس از مرگ او در ۱۱۹۹ق حاج ابراهیم به شیراز بازگشت. او در این هنگام جعفرخان زند را یاری رساند که فرمانروایی شیراز را در دست بگیرد و به پاداش خدمت از سوی وی به جای میرزا محمد کلانتر، به کلانتری ایالت فارس منصوب گردید. از این زمان حاج ابراهیم به عنوان یکی از بزرگان فارس و نزدیکان خاندان زند، موقعیت مناسبی یافت و روز به روز بر مقام و اهمیت او افزوده شد.

او در دوران فتحعلی شاه به تدریج بر میزان نفوذ و اقتدار خود افزود و فرزندان و بستگانش را بر ولایات دور و نزدیک کشور حاکم کرد. اما همین قدرت زیاد باعث بدگمانی شاه قاجار نسبت به او شد و سرانجامی شومی برایش رقم زد.[8]

چنین بود که روز اول ذی الحجه ۱۲۱۵ قمری (۲۶ فروردین ۱۱۸۰ه‍.ش) او را دستگیر کردند و به طالقان فرستادند. حدود یک ماه بعد به دستور شاه قاجار، چشم او را میل کشیدند و زبانش را بریدند و به قتلش رساندند. بیشتر فرزندان و بستگان او نیز سرنوشتی مشابه داشتند.[9] بنابر قولی دیگر او را به بند کشیده و از سقف مطبخ عمارت پادشاهی آویزان کردند. دیگ بسیار بزرگی را پر از آب نموده و هیزم فراوان زیر آن روشن کردند تا آب داخل دیگ بجوش آمد و سپس ابراهیم خان کلانتر را آرام آرام با طناب به داخل دیگ آبجوش فرو بردند و به قتل رسید. دارایی‌های او به نفع شاه ضبط شد و سمتش به میرزا محمدشفیع آصف‌الدوله رسید.[10][11][12]

حاج ابراهیم خان کلانتر دارای پنج پسر و سه داماد بود. پسر اول او میرزا محمدخان نام داشت که در زمان فتحعلی شاه حاکم قم و کاشان بود، اما در سال ۱۲۱۵ قمری در سن ۲۵ سالگی کشته شد. دومین پسر او، اسداله خان، حاکم خوزستان و لرستان بود که او نیز در سال ۱۲۱۵ قمری کور شد و در سال ۱۲۸۰ قمری در سن ۸۴ سالگی درگذشت. میرزا علی‌رضا و علی‌اکبرخان فرزندان دوقلوی حاج ابراهیم‌خان کلانتر بودند و به واسطهٔ سن کم از مرگ نجات یافتند. علیرضا خان در سال ۱۲۲۶ قمری به ریاست خواجه سرایان دربار فتحعلی شاه منصوب شد و در سال ۱۲۸۱ قمری درگذشت. علی‌اکبرخان نیز در سال ۱۲۲۶ قمری به سمت کلانتر فارس منصوب شد و در سال ۱۲۷۲ قمری از سوی ناصرالدین شاه به سمت نایب‌التولیه آستان قدس رضوی انتصاب یافت و در سال ۱۲۸۲ قمری در مشهد درگدشت. فتح‌اله خان، پنجمین فرزند کلانتر در سال ۱۲۱۳ قمری در تهران به دنیا آمد و چون در زمان مغضوب شدن پدر، دو سال بیشتر نداشت مورد بخشش شاه قرار گرفت. او در سال ۱۲۳۶ قمری به سمت سردستهٔ تفنگچیان شیراز منصوب شد و در سال ۱۲۴۲ قمری درگذشت. حاج ابراهیم خان همچنین دارای سه داماد بود. اولین آن‌ها محمدتقی‌میرزا حسام‌السطنه، پسر هفتم فتحعلی‌شاه بود. دومین داماد او محمدحسین‌خان صدر اصفهانی بود که در سال ۱۲۳۴ قمری صدراعظم فتحعلی‌شاه شد و سومین و آخرین داماد حاج ابراهیم خان نیز، خواهرزادهٔ او یعنی، میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی بود که بعدها به مقام وزارت خارجه منصوب شد.

تنها بازماندهٔ او سرسلسلهٔ تباری شد که در انتها به قوام‌الملک‌های شیرازی می‌رسید و آخرین آن‌ها علی قوام داماد رضاشاه و نخستین همسر اشرف پهلوی بود.

• ابراهیم کلانتر
• سپهر، ناسخ التواریخ قاجاریه، ج ۱، تهران، ۱۳۵۳، اسلامیه
• خورسندی، علی، زندگی سیاسی حاج ابراهیم کلانتر، تهران، اوحدی، ۱۳۷۷
• دانش، سیاوش، ابراهیم خان کلانتر، تهران، آناهیتا، ۱۳۴۷
• افشاری، پرویز، صدر اعظم‌های قاجاریه، تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۲.
• گلی پور، مهدی، بررسی حیات سیاسی میرزا ابوالحسن خان شیرازی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه آزاد نجف آباد اصفهان.

• دانشنامهٔ ایرانیکا، مدخل «ابراهیم کلانتر شیرازی» (به انگلیسی)
• دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل «ابراهیم کلانتر»
• دانشنامهٔ جهان اسلام، مدخل «حاجی ابراهیم کلانتر (حاج ابراهیم)»