مظفرالدین‌شاه

سوار بر اسب

در مجله فرانسوی پتیت، ۱۹ اوت ۱۹۰۰

همراه ملازمان

تابلوی مظفرالدین شاه اثر کمال‌الملک.

مظفرالدین شاه در سال اول سلطنت خود امین‌السلطان را از مقام صدارت عزل کرد و برای مدتی کوتاه کابینه‌ای بدون صدراعظم تشکیل داد که در آن علیقلی مخبرالدوله وزیر داخله، عبدالحسین میرزا فرمانفرما وزیر جنگ و محسن مشیرالدوله وزیر امور خارجه بود. پس از چهار ماه مخبرالدوله به دلیل دخالت‌های فرمانفرما در حوزهٔ اختیاراتش استعفا داد. مظفرالدین شاه نیز علی امین‌الدوله را از آذربایجان به تهران فراخواند و نخست او را رئیس‌الوزرا (رئیس مجلس وزرا) و پس از چند ماه وزیر اعظم و سرانجام صدراعظم نمود،[10] ولی امین‌الدوله که افکار تجددخواهی و غرب‌گرایی داشت از ابتدای زمامداری خود با مخالفت علما مواجه شد و بعد از شش ماه از صدارت کناره‌گیری کرد. مظفرالدین شاه پس از امین‌الدوله، محسن خان مشیرالدوله را به ریاست وزرا (ریاست مجلس شورای دولتی) انتخاب کرد، ولی منصب او هم بیش از سه ماه به طول نینجامید و مظفرالدین شاه مجدداً امین‌السلطان را به صدارت برگزید.

مظفرالدین شاه مانند پدرش مشتاق سفر به اروپا بود و در روز ۲۳ فروردین ۱۲۷۹ (۱۲ ذیحجهٔ ۱۳۱۷ ه‍.ق) اولین سفر خود را به کشورهای اروپایی آغاز کرد. امین‌السلطان، که در ۲۰ مرداد ۱۲۷۷ ه‍.خ (پنجشنبه ۲۲ ربیع‌الاول ۱۳۱۶ ه‍. ق[11]) برای دومین بار با وعدهٔ تأمین مخارج سفر شاه، به مقام صدارت منصوب شده بود، قراردادی برای دریافت ۲۳ میلیون و پانصد هزار روبل قرضه از روسیه امضا کرد و در ازاء آن عایدات گمرکات ایران را، که ممر اصلی درآمد خزانه بود، به وثیقه گذاشت. با دریافت این قرضه، مقدمات سفر مظفرالدین شاه به فرانسه فراهم شد.

اولین سفر مظفرالدین شاه به اروپا هفت ماه به طول انجامید و در این مدت پنجمین پادشاه قاجار از کشورهای روسیه، اتریش، سوئیس، آلمان، بلژیک، فرانسه و در راه بازگشت از ترکیه (عثمانی) دیدن کرد. از وقایع مهم این سفر سوءقصد به جان مظفرالدین شاه در پاریس بود، که ضارب در کار خود توفیق نیافت و آسیبی به مظفرالدین شاه نرسید.

مظفرالدین شاه در این دور از سفر به اروپا و در سال ۱۲۷۹ خورشیدی از ضرابخانه بروکسل بازدید نمود و سفارش ساخت قالب برای ضرب سکه با تصویر خود را به این ضرابخانه داد. طراحی و ساخت مدال یادبود موسوم به «بازدید مظفرالدین شاه از دارالضرب بروکسل» توسط مسئول طراحی وقت، آلفونس میچاکس، به افتخار این بازدید صورت گرفته‌است. نام این طراح بر روی این مدال یادبود دیده می‌شود. در همین سال و در هنگام بازدید از فرانسه نشان یادبودی توسط رئیس ضرابخانه پاریس، آگوست پاته، به افتخار او طراحی و ضرب شد.

دو سال بعد، وی پس از دریافت وام جدیدی به مبلغ ده میلیون روبل از روسیه و اعطای امتیازات تازه‌ای در شمال ایران به روس‌ها، عازم اروپا شد. دومین سفر مظفرالدین شاه به اروپا که در ۱۷ فروردین ۱۲۸۱ (۲۷ ذیحجهٔ ۱۳۱۹ ه‍.ق) آغاز شد شش ماه به طول انجامید و در این مدت مظفرالدین شاه از اتریش، آلمان، بلژیک، فرانسه، انگلستان و ایتالیا بازدید کرد. مقصد نهایی مظفرالدین شاه در این سفر انگلستان بود.

مسافرت سوم شاه به اروپا روز ۱۶ خرداد ۱۲۸۴ (۱ ربیع‌الثانی ۱۳۲۳ ه‍.ق) آغاز شد و ۴ ماه (تا ۱۴ رجب ۱۳۲۳ ه‍.ق) به طول انجامید. این سفر نیز متعاقب دریافت یک وام ۲۹۰ هزار لیره‌ای از بانک شاهنشاهی ایران عملی شد.

مظفرالدین شاه پس از بازگشت از سفر دوم خود، امین‌السلطان را برکنار کرد و پس از یک سال، که هیئتی ۵ نفره مدیریت امور کشور را در دست داشت، دامادش عین‌الدوله را. به عنوان صدراعظم منصوب کرد. عین‌الدوله برای تأمین هزینهٔ سفر سوم شاه، مسیو نوز بلژیکی، مدیر امور گمرکات ایران را مأمور افزایش درآمد گمرک کرد. افزایش تعرفهٔ گمرکی به تحصن تجار تهران در حرم عبدالعظیم انجامید. پس از بازگشت شاه، حوادث دیگری چون به چوب بستن تجار قند توسط احمد خان علاءالدوله (حاکم وقت تهران)، به تحصن بزرگ‌تری در حرم عبدالعظیم در ۲۳ آذر ۱۲۸۴ با درخواست تأسیس عدالتخانه منجر شد. با قول شاه تحصن پایان یافت اما تعلل در برپایی عدالتخانه موجب تحصن علمای تهران در قم و افزایش خواسته‌ها به عزل عین‌الدوله و برپایی دارالشورا شد. شاه نهایتاً عین‌الدوله را عزل و نصرالله مشیرالدوله را صدراعظم کرد. او یک سال پس از پایان سفر سوم خود، در روز ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ در بستر بیماری فرمان مشروطیت را که متضمن ترتیبات تشکیل مجلس بود امضا کرد و روز ۱۴ مهر ماه همین سال اولین دورهٔ مجلس شورای ملی در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدین شاه نخستین قانون اساسی ایران را که در دورهٔ اول مجلس تنظیم شده بود، روز ۸ دی ۱۲۸۵ امضا کرد و ۱۰ روز بعد در ۱۷ دی ۱۲۸۵ درگذشت.

متن سخنان مظفرالدین شاه خطاب به علی‌اصغر اتابک صدراعظم و وزرا به شرح زیر است:[14]

«جناب اشرف اتابک اعظم از خدمات سابق و لاحق شما، که تا به حال چهل سال است خدمت می‌کنید، از همهٔ خدمات شما راضی هستیم. به خصوص از خدمات این سه چهار ساله‌ای که در صدارت خود حساب می‌کنیم و ان‌شاءالله از عوض اینها را همه را به شما مرحمت خواهیم فرمود و شما هم ابداً ذره‌ای در خدمات خودتان، ان‌شاءالله، قصور نخواهید کرد و مرحمت ما را به اعلا درجه نسبت به خودتان بدانید.

ان‌شاءالله رحمان بعد از چهار صد سال که خدمت بکنید امیدوار هستم که همیشه خوب باشد و این خدماتی که به من می‌کنید و به مملکت ایران می‌کنید البته خداوند او را بی [مکث] بی عوض نخواهد گذاشت، ان‌شاءالله عوض او را هم خدا و هم سایهٔ خدا که خودمان باشیم به شما خواهم داد و از خدمات همه وزرا هم راضی هستیم و شما هم خدمات همه را حقیقتاً خوب عرض می‌کنید و همه را به موقع عرض [می‌کنید].»

اولین همسر او تاج‌الملوک، معروف به ام‌الخاقان، دختر میرزا محمدتقی خان فراهانی، بود که محمدعلی شاه قاجار حاصل این ازدواج بود.

به هنگام فوت، از مظفرالدین شاه ۱۸ دختر و ۶ پسر به نام‌های محمدعلی میرزا، ملک منصور میرزا شعاع‌السلطنه، ابوالفتح میرزا سالارالدوله، ابوالفضل میرزا عضدالسلطان، حسن علی میرزا نصرت‌السلطنه و ناصرالدین ناصری باقی ماندند.

کاریکاتوری از مظفرالدین‌شاه در سفر به لندن، منتشرشده توسط مجلهٔ ونیتی فر، اثر لزلی وارد.

وی سرانجام در روز ۱۷ دی ۱۲۸۵ در سن ۵۳ سالگی درگذشت و در کربلا به خاک سپرده شد.

• 
  نشان طلای مظفرالدین شاه ضرب فرانسه؛ ۱۲۷۹خورشیدی، طراحی «پاته»
• 
  یادبود بازدید مظفرالدین شاه از ضرابخانه بروکسل؛ ۱۲۷۹ خورشیدی، طراحی «آلفونس میچاکس»
• 
  سکهٔ طلای مظفرالدین‌شاه، ضرب سال ۱۲۷۵ خورشیدی

اعداد سال قمری را نشان می‌دهند:

• دودمان قاجار
• فهرست شاهان قاجار
• سفرنامه دوم مظفرالدین شاه به فرنگ
• مظفرالدین‌شاه در جشن عید گل

• «مظفرالدین شاه». وبگاه مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی. دریافت‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۱.
• «مظفر الدین شاه». وبگاه دانشنامه رشد. دریافت‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۱.
• «کارنامه مظفرالدین شاه از سلطنت تا مرگ». وبگاه تاریخ ایران. دریافت‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۱.
• تاریخ ده‌هزار سالهٔ ایران، جلد چهارم، عبدالعظیم رضایی، انتشارات اقبال، چاپ چهارم، ۱۳۷۲ خورشیدی.
• ایران در دورهٔ سلطنت قاجار، علی‌اصغر شمیم، انتشارات ابن‌سینا، چاپ اول، ۱۳۴۲ خورشیدی.
• تاریخ تحولات اجتماعی ایران، جان فوران، ترجمهٔ احمد تدین، مؤسسهٔ خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۷ خورشیدی.
• خلاصهٔ تاریخ ایران، محسن مهدوی، لندن.
• افشار، ایرج (۱۳۶۳). چهل سال تاریخ ایران در دورهٔ پادشاهی ناصرالدین شاه. اساطیر. شابک ۹۶۴-۳۳۱-۰۱۸-۳.
• سپهر، عبدالحسین (۱۳۸۵). عبدالحسین، نوایی، ویراستار. مرآت الوقایع مظفری. ۱ و ۲. مرکز پژوهشی میراث مکتوب. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۲-۱۲.
• افضل‌الملک، غلامحسین؛ سعدوندیان، سیروس؛ اتحادیه، منصوره (۱۳۶۱). افضل التواریخ. افضل التواریخ. ۱. نشر تاریخ ایران. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ مظفرالدین‌شاه موجود است.

• سلسلهٔ قاجار از آغاز تا پایان
• تاج‌گذاری محمدعلی‌شاه
• خاطرات ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه از سفر به لهستان