ملکجهان خانم
ملک جهان خانم (زادهشده به نام نواب علیه عصمت الدنیا و الدین اُلُغ مهد علیا ملکه نساءالعالمین؛ ۱۲۲۰/ ۱۸۰۵ – ۶ ربیعالثانی ۱۲۹۰/۱۸۷۳) ملقب به مهد علیا و نواب عِلیّه همسر محمدشاه و مادر ناصرالدین شاه قاجار بود، او را از چهرههای درباری مهم این دوره میدانند.[1][2] با تحریک او میرزا تقیخان امیرکبیر از مقام صدارت اعظم برکنار و کشته شد.[3] ملکجهان خانم، همچنین، آخرین زنی بود که ملقّب به مهد علیا شد.[4]
مهدعلیا | |||||
---|---|---|---|---|---|
مهدعلیا | |||||
سلطنت | ۱۲۶۴–۱۲۹۰ | ||||
پیشین | گلین خانم | ||||
جانشین | شکوهالسلطنه | ||||
زاده | تهران ۱۲۲۰ قمری،تبریز | ||||
درگذشته | تهران ۶ ربیعالثانی ۱۲۹۰ قمری (۷۰ سالگی) | ||||
آرامگاه | آرامگاه محمدشاه در قم | ||||
همسر(ان) | محمدشاه قاجار | ||||
فرزند(ان) | سلطان ملک میرزا سلطان محمود میرزا کشور خانم ناصرالدین شاه قاجار عزتالدوله | ||||
| |||||
پدر | محمدقاسم خان قاجار قوانلو | ||||
مادر | بیگم جان خانم | ||||
دین و مذهب | اسلام |
زندگینامه
ملک جهان خانم دختر امیر محمد قاسم خان قاجار قوانلو (ملقب به ظهیرالدوله) و بیگم جان (دختر دوم فتحعلیشاه قاجار) بود. در ۱۶ سالگی او را به عقد پسرداییاش محمدمیرزا که آن زمان ولیعهد بود درآوردند.[5] او پس از آنکه پسرش شاه شد، مهد علیا لقب گرفت.[6]
حاصل ازدواج او با محمدشاه، پنج فرزند به نامهای سلطان ملک میرزا، سلطان محمود میرزا، کشور خانم مادر بزرگ محمد، ناصرالدین میرزا و عزت الدوله بود که سه فرزند نخست در کودکی درگذشتند.[7] او در ۲۵ سالگی، پسرش ناصرالدین میرزا و در ۳۰ سالگی، دخترش، عزت ملک (ملک نسا خانم) را به دنیا آورد. محمدشاه با اینکه ناصرالدین میرزا را از ۵ سالگی به عنوان جانشین خود معرفی کرده بود، چند بار قصد کرد پسر دیگرش عباس میرزا (پسر خدیجه کردستانی که نسبش به شیخهای نقشبندیه میرسید) را ولیعهد کند. در سال ۱۲۶۴ ق که محمدشاه درگذشت، مهد علیا پسرش را که در تبریز بود به تهران فراخواند و خود نیز به کمک هوادارانش و سفارت انگلیس برای ۴۵ روز امور مملکت را به دست گرفت و آرامش شهر را حفظ کرد. او به عنوان ملکه مادر نایب السلطنه شورای سلطنت را تشکیل داد و میرزا آقاسی وزیر محمدشاه را که هوادار عباس میرزا بود، عزل کرد. عباس میرزا و خدیجه کردستانی نیز که از جانب او احساس خطر جانی میکردند با کمک فرهاد میرزا معتمدالدوله به سفارت انگلیس پناه بردند و در آنجا تحصن کردند.[8]
مهدعلیا بسیار باهوش بود. بر ادبیات فارسی و زبان عربی مسلط بود، با موسیقی و آواز آشنا بود و خط ریز و خط درشت مینوشت. شعر میگفت و در سخنانش از مثلها و روایات زیادی استفاده میکرد. او قرآن را به صورت دودانگ در آهنگ حجاز میخواند. مهد علیا به ساختن و نوسازی بناها مانند باغ مادر شاه در مرقد شاه عبدالعظیم، مدرسه حکیمباشی (یا مدرسه مهد علیا)، ساختن بارگاه و بقعه زبیده خاتون، تعمیر و اتمام مسجد امیرقاسم خان، پدرش (یا مسجد مادر شاه) توجه داشت. از مهد علیا چند سجع مُهر با عنوانهای «ملک النساء العالمین»، «عصمت الدنیا و الدین» و … باقی است.[9] او به مطالعه دیوان شعرا و کتب تاریخ رغبت فراوان داشت و کتابخانه خصوصی او را این دو نوع کتاب تشکیل میداد.[6]
مهد علیا در روزگار پادشاهی پسرش تا هنگام مرگ به نفوذ بسیار بالایی در کارهای امور کشور و دیوان دست یافت و با کشتن امیرکبیر وی با میرزا آقاخان نوری متحد شد و او را به صدراعظمی گماشت و از آن روز تمام امور کشور به خواست وی انجام میشد. دختر مهد علیا، ملکزاده خانم ملقب به عزتالدوله با وجود ناخرسندی مهد علیا، در ۱۳ سالگی در روز جمعه ۲۲ ربیعالاول از سال ۱۲۶۵ ق.[10] به همسری میرزا محمد تقیخان فراهانی (امیر کبیر) درآمد و کینه مهد علیا نسبت به میرزا محمد تقیخان فراهانی بیشتر شد.همچنین مهدعلیا به همراه اعتمادالدوله نوری به صورت محرمانه نزد ناصرالدین شاه رفته و به شاه القا کردند که امیرکبیر قصر دارد او را از سلطنت خلع کرده و عباس میرزای نایب السلطنه را جاب وی بگمارد. مذاکرات آنها در شاه جوان اثر کرد و امیرکبیر از چشم وی افتاد. جناح مخالف امیرکبیر تمام کوشش خود را برای مبارزه با اصلاحات وی و براندازیاش صرف کرد. پس از تبعید امیرکبیر به کاشان و زمانیکه قرار شد امیر را از تهران حرکت دهند، مهدعلیا برای حفظ ظاهر به منزل دخترش عزت الدوله آمد تا با او وداع کند ولی امیر خودش را کنار کشید و گذشته و کارهای وی را به روی او آورد.[11] سرانجام امیر کبیر با دخالت او در سال ۱۲۶۸ در حمام فین کاشان به قتل رسید. پس از مرگ امیرکبیر، موجب صدراعظم شدن میرزا آقا خان نوری اعتمادالدوله شد و دخترش عزت ملک خانم را که سیاهپوش امیرکبیر بود به اجبار به عقد میرزا کاظم خان پسر آقاخان نوری درآورد.[12]
برخی منابع او را از نظر اخلاقی و روابط خصوصی منحط میدانند.[13] میرزا تقی خان امیر کبیر نیز در هنگام آخرین ملاقات و مشاجره با وی او را روسپی خواند.[14]
مهد علیا در سن ۷۰ سالگی در ۶ ربیعالثانی ۱۲۹۰ ق. هنگامی که ناصرالدین شاه به سفر اروپا رفته بود در تهران درگذشت و در آرامگاه محمدشاه در قم دفن شد.[15]
مهدعلیا در شبکه نمایش خانگی و تلویزیون
- در سریال ویژه شبکه نمایش خانگی قبله عالم ، شقایق دهقان نقش وی را بازی کرد .
- در سریال شبکه نمایش خانگی جیران ، مریلا زارعی نقش او را ایفا کرد .
- در سریال تلویزیونی سالهای مشروطه ، آزیتا حاجیان بازیگر نقش او بود .
- در سریال تلویزیونی امیرکبیر ، فخری خوروش نقش ملک جهان خانم را ایفا کرد .
- در سریال سلطان صاحبقران ، بازیگر نقش او ایرن زازیانس بود .
لقب
ملکجهان خانم آخرین شخصی بود که لقب مهد علیا را داشت[4] اما اسم و لقب مهد علیا سابقهای طولانیتر از عهد قاجار دارد و در دوران صفویه و قبل از صفویه نیز متداول بودهاست. یکی از همسران شاه عباس مهد علیا دختر عمویش بود. همچنین خیرالنساء بیگم همسر سلطان محمد خدابنده لقب مهد علیا داشت. به اسامی و القاب مهد علیا (سلجوق شاه خاتون) همسر حسن پادشاه و مادر سلطان خلیل واغرولو محمد و همچنین مهد علیا (گوهر شاد بیگم یا گوهر شاد آغا) برمیخوریم و همانطور که گفته شد، این خود نشانگر آن است که این لقب پیش از سلسله صفویه نیز رایج بوده و در سلسله قاجار نیز رسم بر این شد که مادر شاه را مهد علیا بنامند؛ در نتیجه مادر محمدشاه قاجار یعنی همسر عباس میرزا نایب السلطنه و مادران سایر شاهان بعدی قاجار لقب مهد علیا گرفتند.[16]
دودمان
پانویس
- «مادر ناصرالدین شاه / عکس». پایگاه خبری تحلیلی جمهوریت. ۲۰۱۴-۰۸-۲۴. بایگانیشده از اصلی در ۶ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافتشده در ۲۰۱۴-۰۸-۲۳.
- >فرخزاد ص. ۸۰۱
- ألتونجی، محمد (۲۰۰۱). معجم أعلام النساء. بیروت: دارالعلم للملایین. ص. ۱۶۹.
- معزّی، فاطمه (بهار ۱۳۸۷). «مهدعلیاهای دوره قاجار». تاریخ معاصر ایران. ۱۲ (۴۵): ۱۵۷–۱۸۲. دریافتشده در ۲۸ اوت ۲۰۱۹.
- فرخزاد، ص. ۵۴
- معیری، دوستعلی، ص ۲۳۳
- «Children of Mohammad Shah Qajar». بایگانیشده از اصلی در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۰. دریافتشده در ۱۹ فوریه ۲۰۱۲.
- فرخزاد، ص .۵۴
- فرخزاد ص. ۵۴
- د. صادقی، زنان نامدار در دوران قاجار بایگانیشده در ۱۱ مه ۲۰۰۶ توسط Wayback Machine وبگاه آشنا
- کتاب زندگانی میرزا تقی خان امیرکبیر، تالیف حسین مکی، سال 1373.
- فرخزاد، ص .۵۴
- هزار فامیل، علی شعبانی، انتشارات بوعلی، ۱۳۶۶
- دست پنهان انگلیس در ایران، خان ملک ساسانی
- فرخزاد ص. ۵۴
- زنان نامدار تاریخ ایران، مهد علیا مادر ناصرالدین شاه، نگارش و تألیف فریبرز بختیاری اصل، انتشارات زوار، تهران ۱۳۷۵
منابع
- فریدون آدمیت، امیر کبیر و ایران، برگ ۶۶۷.
- فرخزاد، پوران (۱۳۸۱)، کارنمای زنان کارای ایران (از دیروز تا امروز)، تهران: نشر قطره، شابک ۹۶۴-۳۴۱-۱۱۶-۸
- معیری، دوستعلی (۱۳۶۱)، رجال عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران
- پناهی سمنانی، محمد احمد، امیر کبیر تجلی افتخارات ملی، چاپ اول، پانویس، برگ ۸۳.
- صادقی، د. «زنان نامدار در دوران قاجار». وبگاه پیام آشنا. بایگانیشده از اصلی در ۱۱ مه ۲۰۰۶. دریافتشده در ۳ مرداد ۱۳۸۷. پیوند خارجی در
|ناشر=
وجود دارد (کمک)
پادشاه پیشین: محمدشاه |
مهدعلیا شاهنشاه ایران ۱۲۲۷ |
جانشین: ناصرالدین شاه قاجار |