میرزا حسین خلیلی تهرانی

میرزا حسین خلیلی تهرانی بنا بر نوشته آقابزرگ تهرانی در سال ۱۲۳۰ .ق در شهر نجف و در سال ۱۳۲۶ قمری نیز در عراق در گذشت. او تمام عمرش را در عراق گذراند.

پدر میرزا حسین خلیلی به نام میرزا خلیل طبیب رازی تهرانی از اطبا و زهاد زمان خویش بود که در سال ۱۱۸۰ ق متولد و در صد سالگی در سال ۱۲۸۰ق درگذشت. خاندان وی را به علت انتساب به او خلیلی می‌گویند.

وی از شاگردان محمدتقی گلپایگانی شیخ انصاری و ملا علی خلیلی تهرانی (برادرش)، صاحب جواهر بود.

پس از درگذشت میرزای شیرازی رهبر نهضت تنباکو که در سال ۱۳۱۲ .ق در سامرا درگذشت، میرزا حسین خلیلی که ساکن نجف بود در ۸۲ سالگی، زعامت شیعه را عهده‌دار گردید.[2] و در زمره مراجع تقلید قرار گرفت.

مراجع ثلاث یا آیات ثلاث یا ارکان ثلاثه عنوانی است که در جنبش مشروطه ایران به محمد کاظم خراسانی، میرزا حسین خلیلی تهرانی و عبدالله مازندرانی اطلاق می‌شود. این سه مرجع تقلید از حامیان و رهبران نهضت مشروطه در ایران به حساب می‌آیند.[3]

وی به همراه آخوند خراسانی و سید حسین میرپور طهرانی در ماجرای عزل (استعفای) اتابک اعظم (عین الدوله) نقش مؤثری داشته‌اند.[4] در ماجرای ستم‌های مستشاران بلژیکی که موجب خدشه‌دار شدن استقلال اقتصادی و فرهنگی شده بود، وی به همراه آخوند خراسانی و ملا عبداللّه مازندرانی در ۸ ربیع ۱۳۲۳ نامه‌ای به سید عبدالله بهبهانی در تهران نوشتند و از وی و مردم ایران خواستند تا موسیو نوژ (ژوزف نوز) بلژیکی را از کشور بیرون کنند و خلافکاری‌های دولت‌مردان را به اطلاع شاه و مسئولین برسانند.[5]

در هجرت صغری (شاه عبدالعظیم) و هجرت کبری ـ قم ـ علمای عتبات با تلگراف از وضعیت اطلاع حاصل نموده و اظهار پشتیبانی می‌کنند. نهایتاً علما در سال ۱۳۲۴ موفق به کسب فرمان مشروطه و ایجاد حکومت مشروطیت می‌شوند. از علمای نجف اشرف دربارهٔ حکم شرعی مشروطه استفتا می‌شود. عده‌ای موافقت می‌کنند و دسته‌ای مخالفت نمی‌کنند، یعنی بی طرف می‌مانند. میرزا حسین خلیلی تهرانی، اولین شخصی از مراجع بود که مشروطه را امضا کرد و پس از آن آخوند خراسانی، و ملا عبداللّه مازندرانی از امضا کنندگان بودند که این سه نفر به مراجع ثلاث حامی مشروطه شهره می‌باشند. مراجع ثلاث پس از صدور فرمان مشروطیت و افتتاح مجلس شورای ملی، طی نامه‌ای افتتاح مجلس را تبریک گفتند.[6]

ان قوانین مجلس شورای هی قوانین مقدسه و محترمه و هی فرض علی جمیع المسلمین... و ان الاقدام علی مقاومة المجلس العالی بمنزله الاقدام علی محاربة احکام الدین الحنیف. (همانا قوانین مجلس شورا، قوانین مقدس و محترم است و بر مسلمین اطاعت از آنها واجب است و اقدام در جهت مخالفت با مجلس شورا به منزله اقدام در جهت محاربه با احکام دین حنیف است.)[7]

پس از آن که محمدعلی‌شاه مجلس را به توپ می‌بندد (۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ هـ)، مراجع نجف اعلامیه‌ای را مبنی بر عدم مشروعیت سلطنت محمد علی شاه صادر می‌کنند:

الیوم همت در رفع این سفاک جبار (محمدعلی شاه) و دفاع از نفوس و اعراض و اموال مسلمین از اهِم واجبات و دادن مالیات به گماشتگان او از اعظم محرمات و بذل جهد در استحکام و استقرار مشروطیت به منزله جهاد در رکاب امام زمان ارواحنا فداه و سر مویی مخالفت و مسامحه به منزله خذلان و محاربه با آن حضرت صلوات الله و سلامه علیه‌است.»

ستارخان با شنیدن حکم علمای نجف کمر همت به اجرای آن بست و در این راه از یاری دوست خود باقر خان نیز بهره برد.[8]

میرزا حسین خلیلی تهرانی در ابتدای استبداد صغیر در سحرگاه جمعه دهم شوّال سال ۱۳۲۶ قمری در نجف درگذشت.[9]

خلیلی شاگردان بسیاری داشت. همچون میرزای نائینی، شیخ آقابزرگ تهرانی، سید علی قاضی و...

از بازماندگان میرزا حسین خلیلی می‌توان به عباس خلیلی، سیمین بهبهانی، دکتر مهیار خلیلی، دکتر کامیار خلیلی و نیز پروفسور احمد خلیلی(فرزند محمود خلیلی)استاد دانشگاه سوربن فرانسه یاد کرد.

• محمدکاظم خراسانی
• شیخ عبدالله مازندرانی
• سید حسین میرپور طهرانی
• ملا علی خلیلی تهرانی
• سید محمد طباطبایی
• شیخ الشریعه اصفهانی
• سید عبدالله بهبهانی
• سید جمال‌الدین افجه‌ای (داماد میرزا حسین خلیلی تهرانی)
• رهبران مشروطه
• آیات ثلاث

• «میرزا حسین خلیلی تهرانی». دبیرخانه کنگره بزرگداشت آخوند ملا محمد کاظم خراسانی.
• سیره صالحان، ابوالفضل شکوری، قم، انتشارات شکوری، ذیل شرح حال خلیلی.