آیات ثلاث

آیات ثلاث در ایجاد مشروطه و وقایع بعدی نقشی اساسی داشتند. کسروی می‌نویسد اگر دفاع فقهای نجف نبود در ایران کسی به دفاع از مشروطه برنمی‌خواست. زین العابدین مراغه ای هم می‌نویسد: «باید عموم ملت از خاص و عام بدانند که اگر این بزرگواران[حاجی میرزا حسینِ حاجی میرزا خلیل طهرانی، آقای آخوند ملا محمد کاظم خراسانی و آقای ملا عبدالله مازندرانی] اقدام نفرموده و خلاصی ملت را وجهه همت خود قرار نمی‌دادند، ملت نائل به این آرزو[کسب مشروطیت] نمی‌شد…»(سیاحتنامه ابراهیم بیگ، ص۷۶۰)

این سه تن عبارتند از: آیت میرزا حسین خلیلی تهرانی متوفای سال۱۳۲۶قمری در ۹۶ سالگی؛ ملا محمد کاظم هروی خراسانی مشهور به آخوند خراسانی متوفای سال ۱۳۲۹قمری در سن ۷۴ سالگی، و عبدالله مازندرانی متوفای سال ۱۳۳۰ قمری در ۷۴ سالگی.

شایان ذکر است که بزرگان دیگری نیز از مراجع تقلید ساکن نجف و کربلا و سامرا همچون شیخ محمد نمازی شیرازی مشهور به الشریعه اصفهانی و سید اسماعیل صدر اصفهانی (پدر بزرگ سید موسی صدر)، میرزای نائینی و سید علی داماد تبریزی نیز از مراجع تقلید طرفدار مشروطه محسوب می‌شدند؛ ولی با وفات عبدالله مازندرانی در انتهای سال ۱۳۳۰ ق تقریباً بحث زعامت مشروطه در عتبات منتفی شد و با وقوع جنگ جهانی اول و اشغال عراق توسط نیروهای انگلیسی تقریباً این قضیه به فراموشی سپرده شد.

عنوان آیات ثلاث برای سه فقیه دیگر در انتهای عصر رضاخان و ابتدای سلطنت محمدرضا پهلوی به کار می‌رفته‌است. این سه عبارتند از سید صدرالدین صدر، سید محمد تقی خوانساری و سید محمد حجت کوهکمری. این سه از شاگردان آخوند خراسانی بوده‌اند. برای عدم اشتباه باید از آیات ثلاث نجف در قبال آیات ثلاث قم استفاده کرد.

• مهادی اربعه

• نقباء البشر، شیخ آقابزرگ تهرانی، جلد دوم، سوم و پنجم، بیروت، دارالکتب
• معارف الرجال، شیخ محمد حرزالدین نجفی، قم، ۱۴۰۴قمری
• گلشن ابرار، ج اول، ص۴۳۲(شرح حال خراسانی)
• گلشن ابرار، ج۵، ص۲۶۱(شرح حال خلیلی)
• گلشن ابرار، ج۷، ۳ص۱۹۳(شرح حال مازندرانی)
• لغتنامه دهخدا، ذیل اسامی خلیلی و خراسانی و مازندرانی.
• رجال ایران، مهدی بامداد.