محمدحسن‌خان قاجار

محمدحسن خان قاجار فرزند فتحعلی‌خان قاجار بود. با به سلطنت رسیدن شاه تهماسب دوم فرزند شاه سلطان حسین، فتحعلی‌خان به خدمت او درآمد و لقب امیرالامرایی گرفت و در لشکرکشی شاه تهماسب دوم به خراسان در رکاب او بود. او پیش از تصرف مشهد به تحریک نادرقلی افشار و به حکم شاه تهماسب دوم به دست یکی از مخالفانش که مهدی خان یوخاری‌باش نام داشت ،کشته شد . مهدی خان از سران شاخه یوخاری‌باش (بالادستی) ایل قاجار بود که در بالای رود گرگان سکونت داشتند و در رقابت با شاخه اشاغی‌باش (پایین‌دستی) که پایین رود سکونت داشتند بودند.

محمدحسن‌خان قاجار
فرمانده‌حاکم استرآباد و حاکم گرگان و مازندران و گیلان
دوران	۱۱۲۷–۱۱۳۸ (خورشیدی)
زاده	۱۰۹۴ خورشیدی ۱۱۲۷ قمری
درگذشته	۱۱۳۸ خورشیدی (۴۴ سال) ۱۱۷۲ قمری (۴۵ سال)
همسران	۶ همسر (فهرست را ببینید)
فرزند(ان)	۱۰ فرزند (فهرست را ببینید)
نام کامل محمدحسن‌بهادرقلی‌خان قاجار قویون‌لو
دودمان	دودمان قاجار
پدر	فتح‌علی‌خان قاجار

با به سلطنت رسیدن شاه تهماسب دوم فرزند شاه سلطان حسین صفوی، فتحعلی‌خان به خدمت او درآمد و لقب امیرالامرایی گرفت و در لشکرکشی شاه تهماسب دوم به خراسان در رکاب او بود. محمدحسن خان پس از پدر ریاست شاخه اشاغی‌باش قاجار را که در استرآباد (گرگان امروزی) ساکن بودند بر عهده گرفت و در اواخر حکومت نادرشاه به کمک ترکمانان ساکن در شمال مرزهای ایران سر به شورش برداشت اما با شکست شورش ترکمانان از سپاه اعزامی نادر محمدحسن خان موفق شد با حیله از اسارت سپاه اعزامی بگریزد و نادرشاه علی‌رغم تلاش‌هایی که کرد بر وی دست نیافت. با مرگ نادرشاه، در خراسان علیقلی‌خان افشار، برادرزاده نادر بسیاری از اولاد و خانواده نادر را قتل‌عام کرد و خود را عادلشاه نامید. وی که مردی خونریز و عیاش بود، محمدحسن خان قاجار را شکست داد و پسرش آقامحمد خان را مقطوع‌النسل کرد. در پی برکناری شاهرخ شاه نوه نادرشاه افشار و به قدرت رساندن شاه سلیمان دوم صفوی به کمک برخی از ایلات ترک‌زبان و به دست برخی از بازماندگان خاندان صفوی، محمدحسن‌خان به سمت ایشیک‌آقاسیگری و بیگلربیگیگری استرآباد گماشته شد. اندکی پس از برکناری شاه سلیمان دوم سه تن از سرداران (علیمردان خان بختیاری، ابوالفتح خان بختیاری و کریم خان زند) در اصفهان شاه اسماعیل سوم صفوی را به عنوان شاهی رساندند. در پی درگیری میان این سه سردار، کریم خان توانست قدرت را به دست بگیرد و وکیل‌الدولهٔ شاه شود. او به همراه شاه اسماعیل سوم عازم جنگ با محمدحسن خان شد و استرآباد را محاصره نمود. محمدحسن خان توانست کریم خان را شکست داده، به تهران بگریزاند و شاه اسماعیل سوم نیز به محمدحسن خان پناه برد و او را وکیل‌الدولهٔ خود نمود.

محمدحسن خان توانست دیگر سرداران را شکست دهد. آزاد خان افغان را که بر اصفهان حکومت می‌کرد فراری داد، و بار دیگر کریم خان زند را در هم کوفت و اصفهان را متصرف شد. وی برای تأمین آذوقهٔ سپاه خود، به تاراج مردم پرداخت و به قول رستم‌الحکما نویسندهٔ رستم‌التواریخ از شدت ظلم خان قاجار فریاد دادخواهی ستمدیدگان به سما می‌رسید.

تصویر پشت و روی یک سکه، ضرب‌شده در دوران محمدحسن‌خان قاجار

وی در محاصرهٔ شیراز به دلیل پایداری کریم خان و اختلاف سران قاجار مجبور به عقب‌نشینی شد و بعدها اصفهان را نیز از کف داد و به آمل و بارفروش (بابُل امروزی) گریخت. شاه اسماعیل سوم نیز بار دیگر به زندیان پناه برد و کریم خان برای بار دوم وکیل‌الدوله گردید. بنا به نوشتهٔ پرویز رجبی در کتاب «کریم خان زند و زمان او» محمدحسین قاجار (از یاران محمدحسن خان) که از سوی او حکومت اصفهان را داشت، با شکست خان قاجار اصفهان را ترک کرده، به مازندران، رفت تا خود قدرت را در دست بگیرد و بعد از تسخیر اصفهان توسط سپاه زند، برای تسریع در نابودی خان قاجار به همراه یاران و کسان خویش به شیخعلی خان زند که در تعقیب محمدحسن خان بود، پیوست. محمدحسن خان که به‌سرعت به طرف شمال پیش می‌رفت در نزدیکی اشرف به دست دشمن افتاد و به‌سختی شکست خورد و هنگام فرار پای اسبش در شکافی گیر کرد، علی آقا خان قاجار (برادر محمدحسین خان) سر رسیده، وی را کشت. رستم بیک کردلو، نوکر محمدحسن خان نیز سر ارباب خود را بریده و نزد شیخعلی خان برد.

در کتاب تاریخ اجتماعی ایران نوشتهٔ مرتضی راوندی آمده که سر وی برای کریم خان فرستاده شد اما خان زند از مشاهدهٔ سر متأثر شد و دستور داد که آن را برگردانده با بدنش در مقبرهٔ خانوادگی آن خاندان به خاک سپارند.