ایل چهاردولی

چهاردولی‌ها با گویش ریزه وندی، یکی از شاخه‌های زبان کردی صحبت می‌کنند. کلهری، یکی از گویش‌های زبان کردی است که خود شامل لهجه‌های مختلف و متعددی از جمله: کلیایی، زنگنه‌ای، ریزه‌وندی(چهاردولی)(چرداوری)، قصری، کرماشانی، فیلی، سنجابی، خزلی، خانقینی و… می‌باشد[2]همچنین چهار دولی‌های ساکن در آذربایجان غربی به زبان‌های آذری، کردی، لکی و فارسی تکلم می‌نمایند.

ئیل چاردولی سه لام وه ناوت * ایل چرداولی سلام به نامت

من بومه قوربان دو دانه چاوت * من به قربان دو تا چشمت

به یره قی دیری ناوی گاوه سه ر * پرچمی (نماد) داری به اسم سرگاو

دلت وه ک ده ریا، ناوت قه شه نگه هه ر * دلت مثل دریا و اسمت قشنگه

تای چاردولی هه س، بیگانه چه کاره س؟ * تا وقتی چرداولی هست بیگانه کاری نمی‌تواند بکند

تای دلاور هه س، بی غیره ت چه کاره س؟ * تا دلاور مرد است بی غیرتی بی‌معنی است.

ایل چرداولی بر گرفته از چهار دول ایل ریزوند است که قسمتی از ایل باستانی ریزه وند می‌باشند. سه ایل ریزوند و عالیبیگی و سورمیری (سرخه میری)، از ایلات باستانی ایلام هستند که نسب آن‌ها به بهرام گور (یکی از شاهان ساسانی) می‌رسد.[4] ... قسمتی از ریزوندها که به طرف وسط ایران مهاجرت کرده‌اند، اسم منطقه خود که به چرداول (چهار دول ریزوند) معروف بوده را برای خود برگزیده‌اند. درکتاب تاریخ گیتی گشا در خاندان زندیه می‌گوید: «که آقامحمد خان مدت دو ماه در اصفهان توقف داشته و به اخذ مالیات … وبرخی از چهاردولی‌ها را که مانده بودند کوچ و بنه ایشان را روانه مازندران و کرمانشاهان کرد.» پس از شکست زند چهارداولی‌ها که از ایلات متحد زندیه بودند و جز زند حساب می‌شدند مورد تعقیب قاجارها قرارگرفتند رئیس طایفه‌ای از چهاردولی‌ها به نام نوروزخان ازترس کشته شدن فرار اختیار کرد. وی در آغاز قرن(۱۹ میلادی) برابر با دهه دوم قرن(۱۳ هجری قمری) راهی دیار شمال غرب کشور شد و در دره رود جغاتو (زرینه رود) با گروه بزرگی از طوایف خود ساکن گردید (دائره المعارف بزرگ اسلامی، مقاله استاد راولینسون). یکی دیگر از رؤسای چهاردولی‌ها بنام سردار قاسم خان به طرف شرق سنندج (اسفند آباد) فرارکرد گروهی دیگر نیز مانند جاسم خان در قره چال ملکان آذربایجان شرقی سکنی گزیده، که حاج سیف‌الله بنابی تمامی این وقایع را در کتابی به نام خاطرات حاج سیف‌الله بنابی گردآوری کرده‌است. امروزه این عده را به نام چهاردولی (چاردولی یا چرداولی) می‌شناسند عده‌ای نیز به همدان کوچ کردند که در مناطقی از اسدآباد همدان و حدود ۱۵ آبادی در ملایر به زندگی خودشان ادامه می‌دهند. همین طوایف بنا به مقتضای محل زندگیشان و مردم اطرافشان تا حدودی از گویش اصلی خود دور شده‌اند.

یکی دیگر از سرداران ایل چهار دول به نام سردار مظفر، رئیس قریه محمودجقمحمودجق واقع در۵کیلومتری شاهین دژ می‌باشد، که در دوره محمد علی شاه قاجار و رضا شاه پهلوی می‌زیست. از زندگی این سردار اطلاعات زیادی موجود نمی‌باشد ولی در کتاب "هیجده ساله آذربایجان " نوشته احمد کسروی اشاراتی به آن شده‌است (صفحه693).[5]

• 
  سردار مظفر، شخص ایستاده که دست بر شانه مهمان خود گذاشته‌است.

ایل چرداولی که شاخه‌ای از قوم باستانی ریزه وند در غرب ایران و به ویژه استان ایلام و کرمانشاه بوده[6] بارها از طرف شاهان و خوانین محلی مورد تاخت و تاز قرار گرفته‌اند و به همین منوال شاخه‌هایی از آن در جای جای ایران منشعب شده و مهاجرت کرده‌اند که یکی از این انشعابات چاردولی‌ها هستند که از استان فارس تا شمال ایران گسترده‌اند آخرین تهاجمی که به ایل چاردولی ریزه‌وند شد همگام بود با سیطره والیان لر بر منطقه ایلام که در نتیجه آن ایل ریزوند بشدت در مقابل ورود آنان واکنش نشان داده که در نتیجه تهاجمات پی در پی ایل ریزوند چرداولی دچار فروپاشی شده بود اما در صدوبیست سال پیش تشمال صیدرضا احمدی[7] در منطقه چرداول مجدداً این ایل باستانی را بازسازی کرد و آن را از نابودی کامل نجات داد. همچنین ایشان دوباره قلمرو ایل ریزوند را تعیین کرد و زمین‌های از دست رفته ایل را دوباره از سایر ایلات بازپسگیری کرد

اصالت این ایل در استان ایلام منطقه چهار دول ریزوند است که به چرداول معروف است این منطقه از لحاظ استراتیژیک بهترین جای ایلام است مزارع خوب امنیت مکانی برای زندگی جالب … ایل چهاردولی ساکن شهرستان قروه و شهرستان اسدآباد و شهرستان محمود اباد (شاهین دژ) هستند. شهرستان قروه در جنوب شرقی استان کردستان قرار گرفته و از شرق به استان همدان و از جنوب به استان کرمانشاه محدود است. شهرستان قروه از شمال به دهستان اسفندآباد همین بخش، از خاور به شهرستان بهار از جنوب به شهرستان اسدآباد و از باختر به بخش سنقر از شهرستان کرمانشاه می‌پیوندد، ریشه چرداولی‌ها در شهرستان چرداول به نام ایل ریزوند که ساکنان بومی و باستانی چرداول بوده‌اند قرار دارد؛ و به زبان کردی کلهری گویش ریزوندی (چرداولی) که به گویش چرداولی ایل چرداولی بسیار شباهت دارد.

چهاردولی‌ها در «شهرمحمودآباد»، دهستان احمدآباد و قسمت شرقی دهستان کشاورز در شهرستان شاهین‌دژ در جنوب آذربایجان غربی ساکن هستند. موقعیت آن کوهستانی است. قراء دهستان از چشمه سارها و قنات و آب‌های برف و باران آبیاری می‌شود. محصول عمده اش غلات و لبنیات است. شغل ساکنین قراء دهستان کشاورزی و گله داری، و صنایع دستی و جاجیم وجوراب بافی است. مناطقی که چهاردولی‌ها در آن ساکن هستند از ۵۱ آبادی بزرگ و کوچک تشکیل شده‌است. راه شوسهٔ میاندوآب به شاهین دژ از قسمت جنوب باختری این دهستان عبور می‌کند. ابنیهٔ قدیمی این دهستان به شرح زیر است:قلعهٔ طاعون آباد در دهستان احمدآباد. قلعه شیره سرمحمودآباد، حمام باستانی محمودآباد، قبرستان تاریخی محمودآباد، آسیاب‌های قدیمی محمودآباد، خانه اربابی موسوم به قه لادر روستای آغچه مسجد، در قریهٔ چچک لو خرابه‌های سه قلعه و آثار شهر هلاکوخان باقی است. در قریهٔ فتور خرابه‌های قلعهٔ ساری داش و در قریهٔ خلج قلعهٔ جرم داش و در قریهٔ خوشانی بالا غار بزرگی است که بیشتر اهالی آثار مزبور را منسوب به دوره مغول می‌دانند. اخیراً کتابی تحت عنوان … تاریخ چاردولی … در ۵۲۳ صفحه توسط آقای محسن یاری چاپ گردیده که به پراکندگی، نژاد و زبان چاردولیان و شرح تاریخ مستند سواران چاردولی با تصاویر و مستندات مربوطه پرداخته‌است.[8]

چهاردولیها در شهرستان قروه در جنوب شرقی استان کردستان ساکن بخش چهاردولی هستند. هوای دهستان سردسیر است. (زمستان طولانی، تابستان معتدل). آبادی‌های دهستان از چشمه آبیاری می‌شود؛ و محصول عمده آن غلات و لبنیات است. ارتفاعات در باختر این دهستان کوه‌های شمالی و خاوری بخش سنقر کلیائی و کوه‌های جنوبی دهستان اسفندآباد واقع است و خرسرنه - سنگ سوراخ - بنصیری نامیده می‌شوند. ارتفاع قله خرسرنه ۲۵۶۷، سنگ سوراخ ۲۹۲۷ و بنصیر ۲۸۰۲ گز است. کوه‌های دهستان خدابنده لو در خاور دهستان کشیده شده و به سلسلهٔ اصلی الوند متصل می‌گردد. گردنهٔ همه کسی بین قروه و همدان پست‌ترین نقطهٔ کوه مذکور می‌باشد و ارتفاع آن ۲۱۶۵ گز است. رودخانهٔ مهمی در این دهستان وجود ندارد. تنها رودخانه کوچک شیروانه و تکیه‌است که از ارتفاعات باختری سرچشمه گرفته به طرف شمال جریان پیدا می‌کند و به رودخانهٔ شور می‌پیوندد. آب رودخانه‌های کوچک دیگر دهستان که در بهار و مواقع بارندگی زنده و آب دارند به رودخانه بالا منتهی می‌شوند. دهستان چهاردولی از ۳۱ آبادی بزرگ و کوچک تشکیل شده و ۱۲۰۰۰ تن سکنه دارد و قریه‌های مهم آن عبارت است از: صندوق آباد، دزج، سوتپه، شهابدین، زرینه، برمه تپه، نارنجک، آقبلاغ، باباشیداله، کمک علیا، گندآب بالا و پائین. راه شوسهٔ سنندج به همدان از وسط دهستان می‌گذرد. آبادی‌های ناظم آباد دوسر، وی نسار، و داش بلاغ این دهستان کنار راه شوسه واقع شده‌اند. (از فرهنگ جغرافیائی ایران ج ۵).

چندین هزار نفر از چهاردولی ها در شهرستان ملایر, در روستاهای شوشاب, اسکنان, جیجان رود, کلیل آباد, میانزولان,موداران ,جریا, بلرتو, دهنو آورزمان, آورزمان,دوریجان, لولوهر, دهلق, حسین آباد ناظم, مُحرا, چشمه پهن, و دهها روستای دیگر ساکن هستند. در مجلس دهم, علی نعمت چهاردولی, از طرف مردم شهرستان ملایر به عنوان نماینده مردم انتخاب گردید.

سایر چهاردولی‌ها در شهرستان اسدآباد در غرب استان همدان ساکن هستند.

چهاردولی اسدآباد یکی از دهستان‌های چهارگانه شهرستان اسدآباد است. این دهستان در شمال بخش واقع شده و از شمال به دهستان چهاردولی بخش قروه، از جنوب به دهستان جلگه افشار، از خاوربه کوه آلماقولاغ و از جانب باختر به دهستان کلیائی اسدآباد محدود است. قسمت مرکزی شمال دهستان دشت، و جنوب باختر و خاور آن کوهستانی است. سردسیر است. زمستان‌های آن طولانی و تابستان‌های آن معتدل است. قریه‌های کوهستانی از چشمه‌ها و قریه هائی که در دشت واقع اند ازرودخانهٔ شهاب آبیاری می‌شوند. محصول عمدهٔ دهستان: غلات، حبوبات، پیاز، توتون و لبنیات است. این دهستان از ۳۰ آبادی بزرگ و کوچک تشکیل شده و جمعیت آن در حدود ۸ هزار نفر است؛ و قراء مهم آن: کمک سفلی، قمشانه، حسن‌آباد امام، پیرملو، ایوراع، قره بلاغ و آهوتپه می‌باشد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج ۵). همچنین گروهی از چهاردولی‌ها در روستای کوسج خلیل ملایر ساکن می‌باشند. شرق استان همدان روستای (رزج) بیشتراهالی چهاردولی هستند. رزج از توابع دهستان جیحون دشت از بخش شرا٬بیشتر چهاردولی‌ها در زمان انفلاب سفید به تهران و همدان کوچ کردند٬اخرین خان رزج بهادرخان چهاردولی پسر افراسیاب پنجه باشی بود. چهاردولی‌های رزج ترک‌زبان هستند.

ایل چهاردوری یا چهاردولی با مهاجرت محمد خان چهاردولی فرزند شهباز از استان همدان به استان خوزستان صورت گرفت. وی رئیس ژاندارمری شهر شوش منصوب شد، وی به دلیل بخشندگی و عطوفت بالایی که داشت توسط مردمان محلی به محمد خان شلاله معروف گردید. نتیجهٔ ازدواج ان بزرگ‌مرد در خوزستان هشت فرزند بود پنج پسر و سه دختر که دو فرزند پسر او در زمان انقلاب به شهادت رسیدند وی نیز بعد از شهادت پسرانش فوت کرد، حال فرزند بزرگ وی به نام عبدالکریم چهاردوری بزرگ این طایفه به نام در خوزستان می‌باشد.

چرداولی‌های کرمانشاه در شهرستان ماهیدشت تحت عنوان ریزوندهای مایشت و طایفه شبانکاره زندگی می‌کنند که در زمان ورود والیان به پشتکوه به ماهیدشت مهاجرت کردند.

حمید چرداولی یکی از معروفترین پهلوانان ایل چرداولی کرمانشاه می‌باشد که در غرب کشور معروفیت دارد؛ و منتسب به ایل ریزوند چرداول است. سردار عبدالمحمد بوته از شهدای چاردولی در دفاع مقدس می‌باشد.

چرداولی‌ها (چرداوری‌ها) در استان ایلام در شهرستانی با همین نام زندگی می‌کند. ایل بزرگ ایل ریزه وند (ریزه ون)[9] که در این منطقه سکونت دارند قبلاً در کل پشتکوه سکونت داشتن و از زمانی که سلاطین صفوی طایفه فیلی را در پشت کوه حکومت دادند بر این طایفه (ریزوند) اطاعت از رؤسای فیلی سخت آمد و بسیاری از آنان از پشتکوه بسیاری از مناطق از جمله فارس وعرراق{ مندلی. خانقین. زرباتیه. کوهدشت.} مهاجرت کردند و در مرحله دوم در زمان انتقال قدرت والیان لرستان به پشتکوه در زمان قاجاریه (آقا محمدخان) به پشتکوه و جنگی که بین ساکنان و مالکان اولیه پشتکوه (ریزوندها) و والی رخ داد ریزوندها شکست خوردند و و اکثر ریزوندها (منجمله ریزوندهای چرداوری) مجبور به مهاجرت اجباری شدند؛ ولی در ۱۰۰سال پیش ایل ریزوند توسط توشمال (رئیس) صیدرضا احمدی آخرین تشمال از ریزوندهای چرداولی احیا شد و سروسامان داده شد، که اکنون در دهستان ریزه وند[10] و بخش زاگرس شهرستان چرداول و حوزه مرکزی شهرستان شیروان (شیروان)- میشخاص-بخش بولی- شهرستان مهران - طایفه سورگه شهر ایلام و بسیاری از مردم شهر ایلام-بخش چوار سکونت دارند مالکیت اصلی این منطقه می‌باشند که کوچ‌نشین نبودند. بسیاری از چرداولی‌ها در استان هایآذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، همدان، خانقین، مندعلی، سلیمانیه و اربیل و… ساکن شده‌اند.. و مردمان آن امروزه در این استان‌ها به عنوان ایل چهاردولی (چرداوری) شناخته می‌شوند. در زمان صفویان قبل از تسلط والیان بر پشت کوه رضاخان ریزوند بر شهرستان‌های کنونی شیروان و چرداول، ایلام، و میش خاص و بولی و قسمتی از چوار و مهران حکومت می‌کرد.

• چهاردولی در لغت‌نامه دهخدا

(فرهنگ جغرافیایی ایران ج. ۵، حسنعلی رزمآرا، تهران، دایره جغرافیایی ستاد ارتش، ۱۳۱ -.۱۳۲).