ایل شاملو

در میان قزلباش، قبایل ترکمن از آناتولی شرقی و آذربایجان ایرانی که به اسماعیل اول کمک کرده بود تا قبیله آق‌قویونلو را شکست دهد از نظر تعداد و نفوذ از همه مهمتر بودند و نام قزلباش معمولاً منحصراً بر آنها اطلاق می شد. برخی از این قبایل بزرگتر تورکمان به چند طایفه تقسیم شدند، از جمله:

• استاجلو
• روملو
• شاملو (قدرتمندترین ایل در زمان شاه اسماعیل اول)
• ذوالقدر
• افشار
• قاجار
• تکه‌لو

اقوام دیگر مانند ترکمانان، بهارلو، قهرامانلو، ورساک یا بیات، گه‌گاه در کنار این "هفت قبیله‌ی بزرگ" قرار می‌گیرند. امروز، بقایای اتحاد قزلباش در میان افشار، قشقایی، ترکمن، شاهسوان و دیگران دیده می‌شود. برخی از این نام‌ها از نام یک مکان با اضافه شدن پسوند ترکی "لو" تشکیل شده است، مانند شاملو یا بهارلو. قبایل غیرترك ایرانی در میان قزلباشها توسط ترکمان‌ها، تاجیک نامیده می شدند و عبارتند از :

• تالشیان
• لرها
• سیاه‌کوه
• برخی خانواده‌های کرد
• برخی خانواده‌های فارس

رقابت بین قبایل ترک و اشراف فارس یک مشکل بزرگ در پادشاهی صفویه بود. بر اساس نوشته‌های خاورشناس و ایران‌شناس روس ولادیمیر مینورسکی، اصطکاک بین این دو گروه اجتناب ناپذیر بود، زیرا ترکمن ها "هیچ جایی در سنت ملی پارسیان نداشتند". شاه اسماعیل سعی کرد با تعیین وکیل‌های ایرانی به عنوان فرمانده قبایل قزلباش مشکل را حل کند. ترکمن ها این را یک توهین دانستند و این موضوع باعث کشته شدن ۳ نفر از ۵ ایرانی منصوب در این سمت شد، عملی که بعدها انگیزه‌بخش شاه عباس اول برای محرومیت و تضعیف ترکمن‌ها شد.

شاه عباس کبیر، از طفولیت در میان طایفه‌ی شاملو بزرگ شد و به همین دلیل بزرگان ایل شاملو در سلطنت صفویان مصدر مشاغل مهم بودند. در سال ۱۵۸۸، زمانی که شاه عباس اول به قدرت رسید، فرماندار هرات و مربی سابق خود، علی‌قلی خان شاملو (همچنین شناخته شده با نام حاج علی قزلباش مازندرانی) را به عنوان رئیس کل نیروهای مسلح منصوب کرد. امرای شاملو در زمان ولیعهدی شاه عباس که در هرات زندگی می‌کرد، عبارت بودند از[4][5]:

1. عبدی خان شاملو، از سرداران شاه اسماعیل اول
2. دورمیش‌خان شاملو، والی اصفهان و هرات و شوهر خواهر شاه اسماعیل
3. سلطان حسین خان شاملو والی قزوین (پایتخت) در زمان شاه محمد خدابنده و ناجی شاه عباس
4. زینل‌خان شاملو، از امرای بزرگ صفوی
5. علی قلی خان شاملو، بیگلربیگی (استاندار هرات)
6. علی‌مردان‌خان شاملو، نادرشاه اورا به‌سفارت نزد محمدشاه پادشاه هندوستان فرستاد.

بعدها، واقایعی باعث بدبینی شاه عباس به ترکمان‌ها و تضعیف آنها شد. از جمله این وقایع می‌توان به نقش ترکمن‌ها در مبارزات جانشینی پس از مرگ پدرش و متعادل‌سازی اثر نفوذ سیدهای شیعه‌ی اثنی‌عشری اشاره کرد.

نقش شاملوها در دورة حکومت شاه اسماعیل به چند محور قابل تقسیم است: فعالیت­های نظامی، تصدّی مناصب و مقامات اداری، دراختیارداشتن حکومت ایالات و عهده­داری لَلَگی شاهزادگان، که در ادامه به تبیین آنها پرداخته می­شود.[6]

• فعالیت­های نظامی: دولتی که شاه اسماعیل بنیاد نهاد، در آغاز ماهیتی نظامی داشت و ساختار ارتش آن قبیله­ای بود. اساس ارتش بر نیروهای ایلی قزلباش قرار داشت که در یاری رهبر خود به هم می­پیوستند و در ازای این خدمات نظامی، هر طایفه ایالتی از کشور را به تیول خود درمی­آوردند. به سبب ضرورت جنگ­های اولیة اسماعیل برای تصرف کشور و بنیاد گذاشتن سلسلة صفویه، یکی از عرصه­های فعالیت شاملوها در این عصر، حضور در جنگ­ها و امور نظامی بود. در دوران حکومت شاه اسماعیل در بیشتر نبردهای نظامی، فرماندهی سپاه که نقشی بسیار مهم بود، در اختیار افراد زبده و باتجربه قرار می­گرفت و به علت سابقة طولانی شاملوها، بیشتر به افراد این طایفه واگذار می­شد. شاه اسماعیل در بسیاری از موارد؛ به خصوص در امور نظامی با این فرماندهان باتجربه مشورت می­کرد و نظر آنان را به کار می­بست. دلیل این حضور پررنگ در سمت فرماندهی آن بود که این طایفه از لحاظ فعالیت­های نظامی دارای تجارب زیادی بوده و خدمات برجسته­ای ارائه داده بودند.[6]
• فعالیت دیوانی: چون در ابتدای تشکیل دولت صفویه، بنیه  نظامی دولت بر روی اتحادیة ایلی قزلباشان استوار بود؛ از این­رو، رؤسای طوایف قزلباش (ایلات ترکمن حامی دولت صفویه) انتظار داشتند که مناصب مهم سیاسی، نظامی و اداری را در دست بگیرند تا از این طریق نفوذ خود را در دولت اِعمال کنند. بنابراین، در سال­های آغازین دولت صفویه، شاه اسماعیل به ناچار و با آگاهی از این مسأله، بیشتر مناصب اداری، سیاسی، نظامی و حتی مذهبی را به امرای قزلباش سپرد. دراین میان، شاملوها که خود را مسؤول به قدرت رسیدن دولت صفویه و نسبت به دیگر طوایف سزاوارتر می­دانستند و تشکیل دولت را مرهون تلاش­های خود می­دانستند، پاداش خدماتی را که انجام داده بودند، تصدّی مقامات اصلی دولت می­دانستند.[6]
• حکومت ایالات: شاملوها چون در به قدرت رساندن صفویه نقش مهمی داشتند، پس از قدرت­گیری شاه اسماعیل از او انتظار داشتند علاوه بر مناصب مهم اداری، حکومت برخی از ایالات مهم را نیز به آنان واگذار کند تا علاوه بر نفوذ سیاسی، نفوذ اقتصادی را هم کسب کنند.[6]
• لَلَگی شاهزادگان:‌ یکی دیگر از زمینه­هایی که شاملوها در آن فعالیت داشتند، منصب اتابکی یا لَلَگی شاهزادگان بود. نخستین کسی که این منصب را برعهده داشت، حسین بیگ از طایفه شاملوها بود. مقام لَله مانند مشاوری زبده و باتجربه از هر لحاظ (امور تربیتی و نظامی) وقتیه شاهزاده خردسال بود، عمل می­کرد و همیشه در هر کاری مورد مشورت شخص شاه قرار می­گرفت.[6]

در زمان افشاریه و زندیه خاندان شاملو تضعیف شدند و نتوانستند آنطور که باید و شاید تعداد قابل توجهی سرکرده و سردار و والی در میان رجال قدرتمند افشار و زند نداشتند. در این دوره، ایل شاملو به تدریج به خاندان‌ها و دسته‌های کوچکتر تقسیم شدند و خوی و خصلت جنگاوری را از دست دادند. [7]

در زمان حکومت قاجار، بزرگان کشور خود را در اطاعت ادشاه وقت یعنی آغا محمد خانن قاجار در می‌گذارند. شاملوها هم از این قاعده مستثنا نبوده‌اند و در اردوکشی‌های متعددی شهریاران قاجار را همراهی نموده‌اند. در این دوران این شاملو هم مانند ایلات دیگر ایران اسکان می‌گزیند و هر شاخه از این این مستقلاً به فعالیت پرداخته و دیگر آن جنبه‌ی تحرک دسته‌جمعی در رفتارهای جمعی آنها مشاهده نمی‌شود. این شاخه‌ها در قم، ساوه، قزوین، ملایر، همدان، تویسرکان، زنجان، میاندوآب، مغان، دزفول، اهواز، مشهد، هرات، تركمنستان، عراق، شامات و ترکیه سکنی گزیدند. خاندان‌های سپهری شاملو، علماء شاملو، غیابی شاملو و غیایی شاملو در این دوران بوجود آمدند. [7]

در دوره‌ی پهلوی اول و دوم هر کدام از شاخه‌های ایل شاملو بر اساس محل زندگی و نوع فرهنگی که در آن زیست می‌کردند، راهی را برای خود برگزیدند. در این دوره برخی از شاخه‌هایی که در ایران بودند به خارج از ایران (یک شاخه به آمریکا، یک شاخه به جنوب فرانسه)‌ کوچ کردند و در آنجا سکنا گزیدند.[7]

امروزه خاندان‌های متفاوتی از نوادگان خان‌های ایل شاملو در اقصا نقاط ایران، ایالات متحده آمریکا و اروپا به خصوص جنوب فرانسه زندگی می‌کنند. از این میان می‌توان به مرتضی خان سپهری شاملو والی موقوفات عباسقلی‌خان شاملو در مشهد[8]، ایو فرهاد خان غیایی معمار نیویورکی، ابوالقاسم شاملو منتظر مَقدَم والی حمام بیگلر بیگی[9] و رضا غیابی فعال اقتصادی در شهر تهران اشاره کرد.[7]