اورامان

هورامان[1] (هه‌ورامان یا Hewraman) نام منطقه‌ای کوهستانی در غرب ایران و شرق عراق است که ساکنان آن به گویش هورامی یکی از شاخه های زبان گورانی سخن می‌گویند.[2][3] و دارای مناظری بسیار زیبا و بکر می باشد.

اورمانات
برای دیگر کاربردها، اورامان (ابهام‌زدایی) را ببینید.

جغرافیای طبیعی و سیاسی

این منطقه بیشتر کوهستانی و دارای دره‌های پرپیچ و خم و عمیق و رودبارهای بی شمار است. از مجموع آب این چشمه‌ها و رودبارها دو رودخانه سیروان و لیله پایه‌ریزی می‌شوند که در نقطه‌ای به نام دروله در نزدیکی مرز ایران و عراق به هم می‌پیوندند. از میان این چشمه‌ها می‌توان چشمه بل را نام برد که با دبی ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ لیتر در ثانیه پرآب‌ترین آنهاست و به سیروان می‌ریزد و از سویی رودی که از آن پایه‌ریزی می‌شود کوتاهترین رود جهان است.[4][5]

یک روستای تیپیک در اورامان با معماری پله‌ای

هر چند که بخش بزرگی از منطقه اورامان ( هورامان ) از کوه‌های بلند و پربرف ساخته می‌شود. اما در ارتفاعات پائین‌تر و در دامنه همین کوه‌ها جنگلهای متراکم کم و بیش وسیعی وجود دارند. پوشش جنگلی این ناحیه همچون پوشش عمومی رشته‌کوه زاگرس بیشتر از درختان بلوط است. درختان دیگری مانند گلابی‌وحشی و زالزالک نیز به تعداد چشمگیری یافت می‌شود. این جنگلها از دیرباز تأمین‌کننده سوخت زمستانی اهالی منطقه بوده‌اند.

بخش بزرگی از اورامان در استان کرمانشاه و کردستان و بخش کوچکتری در حلبچه در خاک عراق واقع است. از مناطق مهم شهری آن نیز می‌توان به پاوه، نوسود، نودشه، بیاره و حلبچه اشاره کرد، که البته در شهرهایی نظیر مریوان، کامیاران، سنندج، کرمانشاه، جوانرود و تهران نیز از طریق مهاجرت مردم هورامی زبان ساکن شده‌اند. هورامان روی هم رفته خود به چند بخش تقسیم می‌شود که عبارت اند از هورامان لهون، هورامان تخت و ژاورو.

باستان‌شناسی و تاریخ

بر اساس تحقیقات باستان‌شناسی قدیمی‌ترین ساکنین غرب ایران که اورامان امروزه نیز جزئی از آن است؛ مردمانی به نام کرتو (کردو؟) در حدود هزاره هشتم قبل از میلاد بودند که معیشتی مبتنی بردامداری و زندگی ای کوچ نشینی داشتند که بعدها و در حدود هزاره دوم قبل از میلاد اولین دسته از آنان یکجانشین شدند و اولین شهر را در اورامان بنا نهادندکه این شهر معروف باستانی «ءاتوور» نام داشت که توسط آشوریان حدود سه هزار سال پیش به آتش کشیده شده‌است که اکنون در زیر تلی از خاک مدفون است و در منطقه ای به نام آتورگه قرار داشته‌است که آتورگه نام قدیمی مکانی در مجاورت پاوه امروزه است که شامل «حد فاصل بانوره تا روستای زردوئی» می‌باشد که حتی نام روستای زردوئی تا حدود ۲۰۰ سال پیش «آتورگه» بوده‌است که بعدها به زردوئی تغییر نام یافت بنابراین اولین یکجانشینان مردم هورامان اجداد مردم زردوئی هستند.[6][7]

در سال ۱۳۰۵ شمسی به صورت اتفاقی در غاری واقع دره تنگیور پالنگان در کامیاران کنونی خمره ای پر از دانه ارزن پیدا شد که در میان آن نوشته‌ای به خط یونانی (تمدن هلنیسیم) و پهلوی اشکانی بر پوست آهو وجود داشت؛ این نوشته که به (بنچاق اورامان) مشهور شد که تا کنون و در کل هورامان کنونی این سند نوشتاری قدیمی‌ترین سند کشف شده در کل منطقه است که مربوط به منطقه پالنگان است که نشان از قدمت طولانی‌تر پالنگان نسبت به کل مناطق هورامان دارد و بیانگر آن است که قدیمی‌ترین ساکنین پالنگان زبانی شبیه مردم حاشیه دریای خزر (پارتی اشکانی)آن زمان داشته‌اند و از آن مناطق به پالنگان آمده‌اند که این منطقه بعدها سکونت گاه اولیه مردمان گوران گردید که این مردمان گوران هنگام مهاجرت از حاشیه دریای مازندران به غرب ایران در حدود ۳۰۰۰ سال قبل؛ بعلت اینکه منطقه پالنگان دارای چشمه‌های پرآب و دره‌های زیبا مانند دره زیبای تنگیور بوده‌است در این قلعه و مناطق مجاور آن ساکن شده و به مرور زمان با ازدیاد جمعیت در سرتاسر سرزمین کنونی هورامان پراکنده گشتنه که به مرور زمان روستاه‌های فراوانی را ایجاد کردند و بعدها این مردمان گوران به هورامی معروف شدند و در واقع ریشه‌های تمامی مردم هورامی زبان کنونی ساکن در خطه هورامان که شامل شهرهای پاوه و سروآباد تا نوسود و نودشه و هورامان تخت و … هستند به منطقه پالنگان برمی گردد که در حقیقت اجداد تمامی مردمان هورامی زبان کنونی ساکن در آن منطقه بوده‌اند که بعدها و به مرور زمان در سرتاسر خطه هورامان پراکنده گشتند.[6][7]

بخشی از یک نقش برجسته آشوری کشف شده در شرق کوسالان، هورامان، موزه باستان شناسی سنندج[8]

کهن‌ترین آثار سکونت انسان در بررسی‌ها و کاوشهای باستان‌شناسی در اطراف روستای هجیج، ناو و اسپریز یافت شده و مربوط به دوران پارینه سنگی است که طبق گزارش باستان شناسان بیش از چهل هزار سال تا حدود ۱۲ هزار سال قدمت دارند.[9] آثار کشف شده شامل ابزارهای سنگی غارنشینان اولیه، استخوان حیوانات شکار شده که بیشتر متعلق به بز کوهی بوده و بقایای اجاق است که در چند غار از جمله گیلوان و مرو دارای کشف شده‌است. طبق نظر باستان شناسان انسان‌های نئاندرتال که اسکلت آن‌ها در غارهای بیستون و شانیدر یافت شده در پیش از چهل هزار سال پیش در این منطقه می‌زیستند و پس از انقراض آن‌ها انسان هوشمند جدید در این منطقه سکنا گزیده‌است که آثار آن‌ها در غار کناچه کشف شده‌است.[10]

آثاری از سکونت انسان در عصر آهن در نزدیکی روستای روآر یافت شده شامل چند سکونتگاه و یک گور بزرگ سنگی با سقف گنبدی شکل است که حدود سه هزار سال قدمت دارد.[11] این گور سنگی احتمالاً از قدیمی‌ترین شواهد گنبد سازی در غرب زاگرس است که با شیوه خشکه‌چین ساخته شده‌است. از دیگر آثار عصر آهن در اورامان سنگ‌نبشته اورامان در نزدیکی تنگی ور است. این کتیبه مربوط به دوره آشوری‌ها است که نقش سارگون دوم شاه آشور بر آن نمایش داده شده که همراه با کتیبه‌ای میخی به زبان آشوری در شرح لشکرکشی‌های وی در غرب زاگرس و اورامان است. بخشی از یک نقش برجسته آشوری در سالهای اخیر در شرق کوسالان یافت شده که نمایشگر یک شاه آشوری است[12].

از دوره سلوکی و اشکانی چند پوست نوشته کشف شده که با عنوان بنچاق اورامان از آن‌ها یاد می‌شود. این مجموعه در درون یک ظرف سفالی در غاری نزدیک روستای پالنگان در دره تنگی ور کشف و به وسیلهٔ دکتر سعید خان کردستانی به موزه بریتانیا در لندن اهدا شد که در نهایت به کتابخانه بریتانیا منتقل شده‌اند. این پوست نوشته‌ها به زبان یونانی و پهلوی اشکانی نوشته شده‌اند و سند فروش تاکستان و زمین اند که در آن‌ها به اسامی ساکنان منطقه مانند پاتسپار، تیراک پسر آپن و اویل پسر بشنین اشاره شده‌است. طبق این اسناد در آن دوره اشخاص با نام پدر شناخته می‌شدند.

در دوره افشار و قاجار برخی از طوایف ساکن اورامانات برای تقویت قوای نظامی نواحی شرقی مازندران و جلوگیری از حملات ازبکان، به نزدیکی گرگان کوچانده شدند.

اورامان پس از ورود اسلام

تنها اشاره ای که به رابطه کردها با اسلام می‌شود که سندیت دارد و در قدیمی‌ترین کتاب‌ها به آن اشاره می‌گردد و کاملاً در ارتباط با هورامان آن زمان دارد مطلبی است در خصوص یکی از اصحاب پیامبر است که در آن زمان و در آستانه ظهور پیامبر از منطقه ای در اطراف شهر زوور آن زمان به مدینه در نزد پیامبر اکرم می‌رود و موفق به ملاقات پیامبر می‌گردد و به دین اسلام در می‌آید که به صورت خلاصه این شخص با نام "گاوان (کاوان)" از طایفه ای به نام "طایفه گاوانی" در "شهر زوور" در "ولایت جبال" بوده‌است و در نزد اعراب بانام جابان الکردی معروف می‌شود که در مدینه باقی می‌ماند و در آنجا صاحب فرزندی می‌گردد که نام او را "ابوبصیر" می‌گذارد که در منابع تاریخی صدر اسلام این شخص به "ابوبصیرالصردی" معروف است که تنها طایفه از مردمان کنونی هورامان که در این اسناد از آن‌ها نام برده می‌شود و گاوان را از آن طایفه می‌داند طایفه گلالی‌ها است که در گذشته گاوانی نام داشته‌اند اما در سیر تطور خود به گلال تبدیل شده‌است.[6][7]

بعد از اسلام زمانی که مسلمانان به ایران حمله کردند "قلعه پالنگان" نیز از این حملات در امان نماند حدود سه ماه این قلعه به محاصرهٔ مسلمانان درآمد و بعد از سه ماه با همکاری چندین نفر از ساکنان قلعه دروازه‌های قلعه باز شده و مسلمانان توانستند قلعه را تصرف کنند اما مسلمانان به زور ساکنان قلعه را مجبور به پذیرش اسلام نکردند چون تا قرن‌ها بعد ساکنان بر آیین قدیمی خود که همان آیین"یاری"الحق"که شاخه ای از آیین زرتشت بود ماندند. حاکمین گورانی که قبل از اردلانی‌ها در این منطقه حکمرانی می‌کردند همین آیین را داشتند اما با تغییر مذهب در دوران صفوی‌ها و قبول کردن مذهب صفوی هاًشیعه اثنا عشری"از جانب حاکمان اردلان، ساکنین این قلعه به زور به مناطق دیگری کوچ داده شدند مناطقی همچون"دالا هو"؛ "دینور" که تا کنون نیز بر آیین خود مانده‌اند و به نام "الحقی هاً مشهورند.[6][7]

"عبد الصمد توداری" در کتاب نور الانوار می‌گوید پالنگان در قدیم پایتخت یکی از خان‌های مغول بوده‌است و شهری آباد و پر رونق، البته روشن‌ترین دوران پالنگان بر می‌گردد به دوران صفوی ها؛ «دکتر صدیق صفی‌زاده» در کتاب کرد و کردستان چنین می‌گوید: در آن دوران سه نفر با نام‌های "محمد بیگ""غیب الله بیگ"؛"امیر اسکندر پالنگانی" در پالنگان حکمرانی می‌کردند و قلعه‌های "دیوزناو"، "مروارید" ؛"عین"، "نشور"، "پیلانه" زیر سلطهٔ این افراد بوده است، از آن پس تاکنون شهر پالنگان از رونق افتاده و به صورت یک روستای بزرگ باقی مانده‌است.[6][7]

زبان

.[13][14][15][16] زبان مردم پاوه هورامی است.[17] هورامی دارای چند زیر شاخه شامل لهونی، تختی، بیسارانی، حلبچه‌ای و شیخانی و پاوه ای است. در مورد ماهیت زبان هورامی و جایگاه آن در گروه زبان‌های شمال غربی ایران دیدگاه‌ها گوناگون وجود دارد از جمله اُرانسکی که آن را گونه‌ای از گویش‌های گورانی و زازا شاخهٔ زبان‌های پارتی اشکانی می‌داند.

یک دختربچه هورامی با لباس محلی

معماری و فرهنگ

معماری اورامانات کاملاً با کوهستان انطباق یافته و متکی بر ساخت و ساز با استفاده از سنگ و بصورت خشکه چین است و خانه‌ها در روستاهای منطقه با توجه به شیب تند دامنه‌های صخره‌ای به صورت پلکانی ساخته شده‌است. خانه‌ها در اکثر موارد در دو طبقه ساخته شده و براساس معیشت فضاهای خانه‌ها با یکدیگر متفاوت است و خانه‌های افراد باغ دار، کشاورز، دامدار کمابیش با هم متفاوت است. در بسیاری از موارد طبقه همکف به محل نگهداری گله و انبار اختصاص دارد. فضای اصلی مسکونی در طبقه بالاتر واقع است و از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود.

مردم منطقه بر این باورند اورامانات تخت زمانی شهری بزرگ بوده و مرکزیتی خاص داشته به همین دلیل از آن به عنوان تخت یا مرکز حکومت ناحیهٔ اورامان یاد می‌کرده‌اند. به غیر از وضعیت خاص روستا از نظر معماری، موقعیت چشمه‌های پرآب، مراسم خاص و آداب و رسوم و وجود مقبره و مسجد پیر شالیار و به ویژه جمعیت و تعداد سکنه قابل توجه آن نشانگر اهمیت منطقه از دوره‌های گذشته‌است. پیش از ورود پارچه و کفش‌های خارجی و سایر منسوجات داخلی به استان کردستان، بیشتر پارچه‌ها و پای‌افزار مورد نیاز آن‌ها توسط بافندگان و دوزندگان محلی بافته و ساخته می‌شده‌است.

نگارخانه

پانویس
  1. AVROMAN
  2. home.hum.uva.nl/oz/leezenberg/GInflCK.pd
  3. "KURDISH TRIBES – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org.
  4. "کانی بل:صدا و سیمای کردستان". Archived from the original on 26 August 2014. Retrieved 30 August 2014.
  5. "روداو:کانی بل در بحران". Archived from the original on 26 August 2014. Retrieved 30 August 2014.
  6. هادی محمودی (1397/09/21). «هورامان و پاوه از بامداد تاریخ (شکل‌گیری) تا ورود اسلام». پایگاه تحلیلی خبری پاوه پرس. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  7. «هورامان سرزمینی گم‌گشته در اعماق تاریخ». خبرگزاری تحلیلی ایران (خبر آنلاین). 1397/09/21. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
  8. Radner, K., Masoumian, M., Karimian, H., Azizi, E., & Omidi, K. (2020). Neo-Assyrian Royal Monuments from Lake Zeribar in Western Iran: A Stele of Sargon II and a Rock Relief of Shalmaneser III. Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie, 110(1), 84-93.
  9. "کاوش‌های باستان‌شناسی در غارها و پناهگاه‌های سنگی دره رودخانه سیروان".
  10. Biglari, F and S. Shidrang (2019) Rescuing the Paleolithic Heritage of Hawraman, Kurdistan, Iranian Zagros, Near Eastern Archaeology 82 (4): 226-235.https://doi.org/10.1086/706536
  11. "کشف گور منحصربه‌فرد 3000 ساله با ساختار سنگی و پلان مدور".
  12. Radner, K., Masoumian, M., Karimian, H., Azizi, E., & Omidi, K. (2020). Neo-Assyrian Royal Monuments from Lake Zeribar in Western Iran: A Stele of Sargon II and a Rock Relief of Shalmaneser III. Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie, 110(1), 84-93.
  13. Edmonds, Cecil. Kurds, Turks, and Arabs: politics, travel, and research in northeastern Iraq, 1919-1925. Oxford University Press, 1957.
  14. home.hum.uva.nl/oz/leezenberg/GInflCK.pd
  15. http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-tribes
  16. The Kurdish National Movement: Its Origins and Development by Wadie Jwaideh page 307
  17. ساخت‌های فعلی استمراری تأکیدی در زبان هورامی

جستارهای وابسته

منابع
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.