خلخال (اردبیل)

شهر خلخال بزرگترین شهر استان اردبیل بعداز اردبیل است. شهر خلخال در ۴۸ درجه و ۳۱ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۷ درجه و ۳۷ دقیقه عرض جغرافیایی و ارتفاع ۱۸۴۳ متر از سطح دریا واقع شده‌است. خلخال در جنوب شرقی استان اردبیل واقع شده‌است و رودهای هروآباد و آرپاچایی در آن جریان دارند. خلخال منطقه‌ای کوهستانی با آب و هوای معتدل و نسبتاً سرد می‌باشد. کوهستان جنگلی و بلند طالش در خاور خلخال از شمال به جنوب در حکم سدی میان دریای خزر و استان گیلان و آذربایجان است که باران خزری در دامنه شرقی آن ریزش کرده و جنگل‌های طالش را به وجود آورده‌است.

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر 86743نفر (در 26501خانوار) بوده‌است.[1]

شایان ذکر است بخشی از شهرستان طارم در دوره قاجار به دستور مکتوب شاه قاجار از خلخال جدا و به زنجان واگذار شد، همچنین بخش کاغذکنان در سال ۱۳۵۹ به دلیل نبودن پل بروی رودخانه قزل اوزن در مسیر ارتباطی این بخش با خلخال، از این شهرستان جدا و به شهرستان میانه واگذار شد. به این ترتیب هم از وسعت خلخال کاسته شد هم از جمعیت آن.

در زمان آشوری‌ها به آن هرهار (Harhar) می‌گفتند.[2] برخی از نویسندگان نام خلخال را با نام شهر قدیم خلخال واقع در ناحیه اوتی در ماورای قفقاز که در منابع ارمنی میان قرن دوم و پنجم میلادی به عنوان اقامتگاه زمستانی شاهان ارمنستان و سپس آلبانی (آران) آمده‌است مرتبط می‌دانند، ناحیه اوتی بر ساحل راست رود کورا در حدود گنجه و شمکور کنونی واقع بوده‌است. محقق روس کیلاناوا نیز ایده ای مشابه دارد و خلخال را کلمه نیاترکی به معنی ییلاق و محل استراحت می‌داند.[3] مرکز ناحیه‌ای که بعدها به نام خلخال معروف شد در سابق فیروز آباد بود و چون ویران شد خلخال به جای آن بر پا شد.

خلخال از شهرهای قدیمی و تاریخی آذربایجان است. در کتاب‌های جغرافیایی و تاریخی سده‌های دوم و سوم هجری، مورخان و جغرافی دانان از جمله در کتاب «حدود العالم من المشرق الی مغرب» دربارهٔ خلخال چنین نوشته‌اند: «خلخال از شهرهای کوچک و از توابع آذربایجان بوده، محصول عمده آن گندم و جو بوده‌است و پلاس و گلیم و لباس پشمی و کرکی در آن بافند….» در معجم البلدان که اواخر سده ششم هجری نوشته شده آمده‌است: «خلخال شهری است در مشرق آذربایجان و نزدیک گیلان و مزارع و آبادی آن بیشتر در وسط کوه‌های بلند قرار دارد از آن جا تا شهر قزوین هفت روز و تا اردبیل دو روز راه‌است و در این ولایت قلاعی بلند قرار دارد که مردمان آن هنگام حمله مغول به آنجا عزیمت نموده‌اند» در «نزهه القلوب» که حمدلله مستوفی در اوایل سده هشتم هجری نوشته، دربارهٔ این شهر چنین آمده‌است: «خلخال شهر وسط بوده و اکنون دیهی است کما بیش صد موضع و به چهار ناحیه تقسیم می‌شود: خانندبیل، سنجبد، انجیل آباد و هشتچین.

از میان هنرهای دستی معروف این شهرستان می‌توان به تهیه شال، جاجیم‌های ابریشمی و پشمی، گلیم بافی، پلاس، لباس‌های پشمی و کرکی و بافت مسند اشاره نمود. متأسفانه بعد از متروک شدن نوغان داری (پرورش کرم ابریشم) بافت جاجیم‌های ابریشمی نیز متروک شد و حالا در هر کجا جاجیم‌های خلخال پیدا شود باید آن را جزو اشیای عتیقه محسوب نمود. شال پشمی خلخال که قسمت عمده آن در بخش شاهرود تهیه می‌شود از صادرات مهم خلخال بوده که آن هم فعلاً کاهش یافته‌است. بافت گلیم و مسند نیز در خلخال رواج دارد. در این منطقه گاه مسندهای بسیار نفیس دیده می‌شود که هنرمندان خلخالی آن را به صورت برجسته می‌بافند. فرش خلخال که در گذشته رواج بسیاری داشته و از رونق افتاده، در سال‌های اخیر برای احیا این صنعت کارهای صورت گرفته.

• آبگینه
• بافته و نساجی سنتی
• رودوزی‌های سنتی
• سفال و سرامیک سنتی
• صنایع دستی تلفیقی
• صنایع دستی چرمی
• صنایع دستی چوبی و حصیری
• صنایع دستی سنگی
• نمد مالی
• ملیله کاری
• گلیم بافی
• ورنی (گلیم)
• چرم اردبیل
• معرق(نمین)
• جاجیم(خلخال)
• مرصع چوب(خلخال)
• معرق چوب(خلخال)
• گلیم عنبران
• ساز سنتی[4]

این مسیر ۷۰ کیلومتری از اسالم به سمت خلخال در استان گیلان را با طبیعت زیبا و چشم‌انداز چشم هر انسانی را به خود خیره می‌کند. نصف مسیر جنگل و نصف مسیر نیز ییلاقات تالش می‌باشد. نام برخی از مکان‌های محلی این مسیر که برخی از مناطق در استان اردبیل و برخی در استان گیلان هستند، عبارتند از؛ ۱-خرجگیل ۲-شرشر ۳-یالَ پیچ (پیچ بزرگ) ۴- شوندَوْل ۵- معدن ۶- وَرگَه دَرَه ۷- اسب هونی ۸- مَتَش ۹- لَرزَره ۱۰- چَرَه سو ۱۱- کرمان ۱۲-گردنه معروف الماس ۱۳- مجره ۱۴- خوجین.

مسیر پیچ در پیچی که در اسالم گیلان واقع شده است، یکی از زیباترین جاده‌های ایران است. دامنه‌های سرسبز و گله‌های سفید گوسفندی که در دوردستها حرکت می‌کنند؛ چشم‌انداز ییلاق و کلبه‌های چوبی روستاییان و مه‌ای که دره‌ها را سفیدپوش می‌کند و گاهی حتی تا روی جاده می‌آید و درختان بلند و انبوه که سایه‌شان جاده کوهستانی را گاهی تاریک می‌کند؛ این‌ها از تابلوهای زیبای این مسیر هستند. انگار واقعاً در دنیای دیگری قدم گذاشته‌اید.

• جاده اسالم به همان اندازه که معروف است ناشناخته مانده‌است. راه‌های فرعی آن به آبشارها و چشمه‌سارهایی می‌رسد که کمتر کسی می‌شناسد. محلی‌ها اعتقاد دارند که حتی سازمان میراث فرهنگی هم از بسیاری از جاذبه‌های طبیعی منطقه خبر ندارد.[5]
• هم‌اکنون تلاش می‌شود تا این جاده در یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت شود.

آبشار سبیه خانی روستای لرد

چشم انداز روستای گردشگری لرد در بخش شاهرود

چشم‌اندازی از خلخال

• امامزاده دانیال بن موسی کاظم در روستای خانگاه سادات
• روستای گردشگری لرد با قدمتی چند هزار ساله و یکی از خوش آب و هوا ترین روستاهای شهر خلخال که در بخش شاهرود واقع است

• چشمه و آبشار سیبیه خانی طولانی ترین چشمه آبشار ایران در روستای گردشگری لرد بخش شاهرود خلخال
• منطقه گردشگری ازناو
• آبشار نره گر
• روستای گردشگری کزج
• اندبیل(خلخال)
• قله آق داغ(خلخال)
• قله عجم
• موزه گنجینه خلخال شامل آثارباستانی مربوط به حفاری‌های منطقه خلخال و اردبیل.
• غار کوخول عنبر روستای لرد
• روستای گردشگری برندق
• روستای گردشگری و توریستی نمهیل
• منطقه حفاظت شده آق داغ در روستای لرد که دارای گونه های مختلف جانوری است.
• رودخانه قزل اوزن نیز از کنار روستای نمهیل جاریست.
• ییلاق سرسبز و زیبای روستای کلستان که دارای آب معدنی با خاصیت درمان سنگ کلیه که معروف است به آب کلیه.
• چشمه آب سرد میرعادل (یا به زبان ساکنین محلی بیلدیر) که در روستای شده‌است.
• چشمه آب سرد ازناو که در روستای خوجین واقع شده‌است.
• آبشار نره گر
• بوزلو کؤهول
• مسیر قدیم خلخال - گیلان
• ییلاق‌های معرف خلخال به‌نام، ییلاق سردول که در روستای وهرآورد قرار دارد و ییلاق تابستانی طایفه‌های گوناگون از جمله ایل شاهسون می‌باشد.
• طبیعت زیبای روستای آلهاشم
• فنا رود در روستای خوجین
• حاجت بولاغی (ائللر باغی)
• آبگرم روستای گرمخانه
• آب گرم روستای تیل
• کوه‌های روستای بلوکان
• روستای گیلوان از زیباترین روستاهای این شهر با قدمتی چند هزار ساله
• آبشار قاراقوش قایاسی واقع در روستای کلی
• چشمه قیرخ بولاغ (چهل چشمه) واقع در روستای کلی

از اماکن و هتلهایی که برای مسافران و توریست‌ها به این منطقه سفر می‌نمایند می‌توان به هتل فلور خلخال و هتل پرنیان خلخال[6] و هتل جهانگردی خلخال[7] و مجتمع بام خلخال تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی استان اردبیل اشاره نمود.

همچنین تعداد زیادی مسافرخانه و خانه‌های ویلایی شخصی جهت اجاره به مسافران وجود دارد.

• نان‌های روغنی (نزیک - تل تل - چای چورگی و …)
• عسل طبیعی خلخال که به لحاظ بکر بودن و کوهستانی بودن منطقه، یکی از غنی‌ترین و طبیعی‌ترین عسل‌های کشور می‌باشد و فراورده خاص عسل عبارتند از: شیرعسل، هویج عسل و پرتقال عسل
• شیرینی‌های محلی
• صنایع دستی همچون گلیم، جوراب‌های پشمی دست باف، شال، قالیچه و جاجیم خلخال
• انواع میوه‌ها که عبارتند از: (انواع سیب، گلابی، زرد آلو، هلو، انواع آلو، گیلاس، آلبالو، گردو، انگور، توت، خیار، کمبزه (خیرچا)، شاتوت، ریواس (اوشقون) و…

برابر با سرشماری سال ۱۳۷۵ شهرستان خلخال ۱۳۷٬۹۹۲ نفر جمعیت داشت. شغل اصلی مردم این منطقه کشاورزی، دامداری و پرورش زنبور عسل است. زبان مردم شهر خلخال زبان ترکی آذربایجانی و تالشی است.[8] زبان مردم بخش مرکزی و عمده روستاهای این شهرستان نیز ترکی آذربایجانی و تالشی می‌باشد.

در شهرستان خلخال هم چون سایر شهرستان‌های استان اردبیل هنرهای دستی از رواج و قدمت زیادی برخوردار است که بیشتر این صنایع توسط زنان و دختران محلی انجام می‌گیرد. بیشتر مردم شهرستان خلخال مسلمان و اکثریت دارای مذهب شیعه هستند و اقلیتی نیز دارای مذهب سنی هستند.[9]

از ضرب‌المثل‌های رایج خلخال «منده ایننی گورور ازونده تبننی گورمور» است.

شهرستان خلخال یک منطقه کوهستانی است که ارتفاع آن از شرق به غرب و از شمال به جنوب کاهش می‌یابد، اختلاف ارتفاع در خلخال از ۳۰۰ متر الی ۳۳۳۳ متر است. رشته کوه‌های باغرو (تالش) در شرق آن از شمال به جنوب کشیده شده‌است که مانند سدی میان دریای خزر و استان گیلان و آذربایجان قرار گرفته‌است به‌طوری‌که بر خلاف دامنه‌های شرق در دامنه‌های غربی آن در منطقه خلخال به جهت کاهش باران و خشکی هوا پوشش گیاهی انبوه و چشمگیری دیده نمی‌شود در این شهرستان رود مهم قزل‌اوزن و شاخه‌های آن مانند شاهرود آرپاچای و شنگ‌آباد به طرف جنوب جریان داشته و سرانجام به دریای مازندران می‌ریزد این منطقه از لحاظ آب وهوا دارای تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد است به لحاظ موقعیت‌های جغرافیایی و شرایط کوهستانی این منطقه دارای جالبترین منابع آب‌های گرم معدنی است که مهم‌ترین آن‌ها آب گرم معدنی گیوی سویی در بخش سنجد در فاصله شهرهای گیوی و خلخال می‌باشد مقدار بارندگی سالانه ثبت شده در ایستگاه‌ها در سال ۱۳۷۹ حدود ۸ /۳۱۲ میلی‌متر بوده‌است که نسبت به سال پیش از آن در حدود ۱۰ درصد نشان می‌دهد. شهر خلخال دارای سه رود جاری به نام‌های نورعلی چایی، قز باخان و هرو چایی که از داخل شهر می‌گذرند می‌باشد.

مهم‌ترین صنایع شهرستان خلخال را صنایع دستی تشکیل می‌دهند. شهرستان خلخال یکی از مراکز مهم صنایع دستی استان اردبیل و نیز کل کشور محسوب می‌شود. انواع جاجیم، گلیم، اشیای منبت کاری شده و صنایع چوبی از عمده‌ترین صنایع دستی این شهرستان است. جاجیم بافی در اکثر روستاهای ایران به ویژه اغلب روستاهای آذربایجان مرسوم است و در هر منطقه دارای ویژگی‌های خاص می‌باشد در شهرستان خلخال جاجیم دارای ویژگی‌های خاص می‌باشد. در گذشته جاجیم مناسب‌ترین چیزی بود که مردم منطقه روی کرسی می‌انداختند که در این میان جاجیم چیچکلمه CHICHAKLAMEH با ترکیبی از رنگ‌های متنوع و نقوش لوزی داخل الوان راه راه آن در ده و شهر از همه مشهور بود با متروک شدن کرسی زغالی بافت و مصرف جاجیم در شهرها و حتی در شهرستان‌های دور و نزدیک نیز به فراموشی می‌رفت ولی روستاییان طبق عادت قدیمی مناسب‌ترین روانداز کرسی زمستانی را رها نساخته‌اند.

به دلیل دارا بودن اختلاف ارتفاع ۳۰۰الی ۳۳۳۳ متری به‌طورکلی خلخال از مناطق کشاورزی، باغ داری و دام پروری استان اردبیل است و محصولات عمده اش گندم، جو و حبوبات، برنج، گردو، سیب، گلابی، انگور و پنبه‌است. خلخال به لحاظ داشتن مراتع نسبتاً خوب از دامداری پیشرفته‌ای برخوردار است و انواع فراورده‌های شیری از قبیل: خامه، ماست، کره و پنیر و… هم چنین پشم، پوست و عسل از عمده‌ترین تولیدات دامی این منطقه به‌شمار می‌آیند.

• قازان داش
• آشاقی‌کوچه
• قاضی‌لر
• یوخاری‌کوچه
• قلعه‌باشی
• روشن‌محله
• بازار
• حمزه آباد
• پوچ دیبی
• خرابه حصار
• ائیشنه کوچه
• چول دره
• گونئی

• امام زاده سید الیاس و سید هاشم روستای زاویه سادات
• امام زاده سید دانیال
• امام زاده قاضی‌لر
• امام زاده پیر سلیمان (زنجیرلی امامزادا)
• امام زاده روستای کالار
• مقبره سید محمد آقا
• امامزادگان الهاشم (روستای الشما)
• امام زادگان روستای خوجین
• امام زاده سید ابراهیم روستای خمس

• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: مؤسسه گیتاشناسی ۱۳۸۳ خ.
• مختصات و ارتفاع
• «خدرنبی آیینی سنتی در خلخال». پایگاه خبری سلام اردبیل. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۹.