شهرستان خلخال

شهرستان خلخال یک منطقه کوهستانی است که ارتفاع آن از شرق به غرب و از شمال به جنوب کاهش می‌یابد رشته کوه‌های تالش در شرق آن از شمال به جنوب کشیده شده‌است که مانند سدی میان دریای کاسپین و استان گیلان و آذربایجان قرار گرفته‌است به‌طوری‌که بر خلاف دامنه‌های شرق در استان گیلان که پربارش است ، در دامنه‌های غربی آن در منطقه خلخال به جهت کاهش باران و خشکی هوا پوشش گیاهی انبوه و چشمگیری دیده نمی‌شود. در این شهرستان رود مهم قزل‌اوزن و شاخه‌های آن مانند هیروچایی (محل اتصال در دربند مشکول) شاهرود (محل اتصال در سرخ آباد طارم) و آرپاچائی (از شاخه های هیروچایی) و سنگ‌آباد به طرف جنوب جریان داشته و سرانجام به دریای خزر می‌ریزد این منطقه از لحاظ آب وهوا دارای تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد است به لحاظ موقعیت‌های جغرافیایی و شرایط کوهستانی این منطقه دارای جالبترین منابع آب‌های گرم معدنی است که مهم‌ترین آن‌ها آب گرم معدنی خلخال سویی با نام محلی ایستی سو در بخش سنجد در فاصله شهرهای گیوی و خلخال و آبگرم تیل در بخش شاهرود می‌باشد.

برابر با سرشماری سال ۱۳۹۵ شهرستان خلخال ۸۶۷۳۱ نفر جمعیت داشت. بر اساس این سرشماری  نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ شهرستان خلخال دارای ۸۶۷۳۱ نفر جمعت بوده‌است . در آبان ماه ۱۳۹۵، جمعيت شهرستان ۸۶۷۳۱ نفر بوده است كه از اين تعداد ۵۵ درصد در نقاط شهري و ۴۵ درصد در نقاط روستايي سكونت داشته و بقيه غير ساكن بوده‌اند . در آبان ماه ۱۳۹۵، از ۸۶۷۳۱ نفر جمعيت، ۴۳۷۹۱ نفر مرد و ۴۲۹۴۰ نفر زن بوده‌اند كه در نتيجه، نسبت جنسي برابر ۱۰۲ به‌دست مي‌آيد. به عبارت ديگر، در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن، ۱۰۲ نفر مرد وجود داشته است . این نسبت برای اطفال کمتر از یکساله ۱۰۳ و برای بزرگسالان ( ۶۵ ساله و بیشتر )  ۱۰۴ بوده ‌است . از کل جمعيت، ۲۲ درصد در گروه سني كمتر از ۱۵ ساله ، ۶۸ درصد در گروه سني ۱۵ تا ۶۴ ساله و ۱۰ درصد در گروه سني ۶۵ ساله و بيش‌تر قرار داشته‌اند . شهرستان خلخال دارای ۲۶۷۷۹ خانوار بوده که از این تعداد خانوار ۱۴۰۴۲  خانوار شهری و ۱۲۷۱۷ خانوار روستایی بوده‌اند.

سهم جمعیت شهرستان خلخال از جمعیت کل استان در سال ۱۳۹۵ برابر ۸/۶ درصد وسهم جمعیت شهری و روستایی این شهرستان از جمعیت شهری و روستایی کل استان به ترتیب برابر ۷/۲ درصد و ۱۱/۴ درصد بوده‌است.

• بخش مرکزی شهرستان خلخال
  • دهستان خانندبیل شرقی
  • دهستان خانندبیل غربی
  • دهستان سنجبد شرقی

شهرها: خلخال

• بخش خورش رستم
  • دهستان خورش رستم جنوبی
  • دهستان خورش رستم شمالی

شهرها: هشجین

• بخش شاهرود شهرستان خلخال
  • دهستان پلنگا
  • دهستان شال
  • دهستان شاهرود

شهرها: کلور

وسعت، شهرستان خلخال تا دوره قاجار فراتراز این نقشه بوده که در دوره قاجار طی حکم حکومتی منطقه طارم ازخلخال جدا و به شهرستان زنجان واگذار گردیده، در انقلاب سفید شاه و با قانون آخارباخار مرزهای خلخال از سمت شرق محدود تر شده تا جای که از نزدیکی‌های دهستان خرجگیل تالش به گردنه الماس و کرمان محدود شده و از سمت غرب بخش‌های تَرک و روستاهای اطراف به شهرستان سراب واگذار شده

پس از انقلاب اسلامی ایران بخش بزرگی از خلخال به اسم کاغذکنان به دلیل نبود یک پل بر روی رودخانه قزل اوزن از خلخال جدا و به شهرستان میانه واگذار شد

با این تغییرات در طول دو قرن اخیر مرزهای کنونی خلخال شکل گرفت

زبان بخشی از مردم شهر خلخال ترکی آذربایجانی می‌باشد. با این‌حال زبان تاتی عمدتاً در بخش خورش رستم(روستای کجل)، بخش شاهرود و همچنین زبان تاتی که در روستای کجل صحبت می‌شود به مراتب بیشترین مقاومت دربرابر زبان ترکی را داشته و از لحاظ واژه شناسی اصیل‌ترین گویش زبان تاتی را دارا است. برخی پژوهشگران معتقدند زبان تاتی، زبان قدیم مردم آذربایجان بوده و آذری نامیده می‌شده‌ است.[3]

زبان تاتی که یکی از زبان‌های منحصر به فرد و باستانی می‌باشد در بیشتر بخش شاهرود و قسمتی از بخش خورش رستم (روستاهای کجل، دیز و کرنق) خلخال رواج دارد. گروهی از مردم تات در بخش شاهرود خلخال زندگی می‌کنند، زبان تاتی شباهت زیادی به زبان‌های تالشی و گیلکی دارد. زبان تاتی که یکی از زبان‌های منحصر به فرد و باستانی می‌باشد در بیشتر بخش شاهرود و قسمتی از بخش خورش رستم (روستاهای کجل، دیز و کرنق) خلخال رواج دارد. گروهی از مردم تات در بخش شاهرود خلخال زندگی می‌کنند، زبان تاتی شباهت زیادی به زبان‌های تالشی و گیلکی دارد.

امیل بئر در مورد زبان تاتی مردم شاهرود خلخال می‌گوید: «ناحیه دومی که در خلخال به واسطه روابط شخصی جلب نظر مرا نمود، شاهرود خلخال در جنوب شرقی آذربایجان بود. این زبان نیز که اهالی آن، آن را تات می‌خوانند از نظر علم زبان، فو‌قالعاده جالب توجه است. عده ای که این زبان را صحبت می‌کنند به درجات زیادتر از عده‌ای است که زبان هرزندی را صحبت می‌نمایند. این زبان در قراء دیگر، خلخال خارج از حدود شاهرود و در بعضی از قراء ناحیه زنجان نیز صحبت می‌شود. این زبان قوی‌ترین تحمل‌ها را در مقابل نفوذ زبان ترکی نشان داده‌ است و علت آن این است که روابط اهالی، این ناحیه بیشتر با اهالی نواحی کوه البرز (گیلان و طالش) است که زبان آرین را صحبت می‌کنند. لیکن به طوری که دیده می‌شود در این ناحیه نیز یک قریه بعد از دیگری در تحت نفوذ ترکی می‌رود. مثلاً اهالی خمیس که در پنجاه سال قبل زبان تاتی صحبت می‌کردند امروز به واسطه رابطه با هیروآباد که اهالی آن ترکی صحبت می‌کنند، عموماً ترکی حرف می‌زنند.»[4]

از روستاهای تات‌زبان بخش شاهرود می‌توان به اسبو، اسکستان، درو، شال، دیز، لرد، کرین، گیلوان ، طهارم دشت، خانقاه گیلوان ، کهل، دیلمده و گلوزان اشاره کرد.[5][6][7] شهر کلور نیز از شهرهای تات‌زبان و مرکز بخش شاهرود است.[8]

از میان هنرهای دستی معروف این شهرستان می‌توان به تهیه شال، جاجیم‌های ابریشمی و پشمی، گلیم بافی، پلاس، لباس‌های پشمی و کرکی و بافت مسند اشاره نمود. متأسفانه بعد از متروک شدن نوغان داری (پرورش کرم ابریشم) بافت جاجیم‌های ابریشمی نیز متروک شد و حالا در هر کجا جاجیم‌های خلخال پیدا شود باید آن را جزو اشیای عتیقه محسوب نمود. شال پشمی خلخال که قسمت عمده آن در بخش شاهرود تهیه می‌شود از صادرات مهم خلخال بوده که آن هم فعلاً کاهش یافته‌است. بافت گلیم و مسند نیز در خلخال رواج دارد. در این منطقه گاه مسندهای بسیار نفیس دیده می‌شود که هنرمندان خلخالی آن را به صورت برجسته می‌بافند.

• روستاهای آلهاشمین (سفلی و علیا) همراه با جادهٔ چشم‌نواز، چمنزار وسیع و معروف، چشمه‌های بهشتی، باغات دیدنی و امامزادگان آلهاشمین
• چشمه باش بولاقی در روستای وارث آباد، بهترین نوع آب معدنی در خلخال است.
• چشمه قرخ بلاغ (بیوک گوز) در روستای کلی
• رودخانه قزل اوزن نیز از کنار روستای نیمه ائیل جاریست.
• رودخانه گوجلی (گوژلی) چای در روستای کلی
• آب چشمه ای که سنگ کلیه و مثانه را دفع می‌کند در روستای کلی به سمت آلهاشم
• طبیعت زیبا و بکر آلچا بلاغ در روستای کلی
• چشمه آب سرد میرعادل (یا به زبان ساکنین محلی بیلدیر) که در روستای اندبیل واقع شده‌است.
• گردنه‌های معروف الماس مجره در مسیر خلخال - اسالم
• چشمه آب سرد ازناو که در روستای خوجین واقع شده‌است.
• آبشار نره گر
• مسیر قدیم خلخال از روستای مجره به گیلان - گیلان
• طبیعت زیبای روستای مجره
• غار باستانی معروف ازناو (ازنو مسجدی) روستای مجره
• امتداد جاده اسالم به روستای مجره و شهر خلخال
• از جمله ییلاق‌های معرف خلخال ییلاقی به نام سردول که در روستای وهرآورد قرار دارد و ییلاق تابستانی طایفه‌های گوناگون از ایل شاهسون از چندین دهات اطراف و حتی از تالش گیلان است.
• طبیعت زیبای روستای کلی
• فنا رود در روستای خوجین
• حاجت بولاغی (ائلر باغی)
• آبگرم روستای گرمخانه
• باغ عسگری در روستای زاویه
• آبشار قاراگوش قیه سی و گور گور در روستای کلی
  

  آبشار قارا قوش قیسی در روستای کلی
  

  آبشار قاراگوش قیه سی در روستای کلی
• طبیعت زیبای روستای آل هاشم گیلوان
  

  یک سراسرنما از شهر خلخال.
• دریاچه قارا گول در بالای کوهای روستای وارث آباد
• قلعه باستانی یمن در شمال روستای خللر گیلوان

شهرستان خلخال یک منطقه کوهستانی است که ارتفاع آن از شرق به غرب و از شمال به جنوب کاهش می‌یابد رشته کوه‌های تالش در شرق آن از شمال به جنوب کشیده شده‌است که مانند سدی میان دریای مازندران و استان گیلان و آذربایجان قرار گرفته‌است به‌طوری‌که بر خلاف دامنه‌های شرق در دامنه‌های غربی آن در منطقه خلخال به جهت کاهش باران و خشکی هوا پوشش گیاهی انبوه و چشمگیری دیده نمی‌شود در این شهرستان رود مهم قزل‌اوزن و شاخه‌های آن مانند شاهرود آرپاچای و شنگ‌آباد به طرف جنوب جریان داشته و سرانجام به دریای مازندران می‌ریزد این منطقه از لحاظ آب وهوا دارای تابستان‌های معتدل و رمستان‌های سرد است به لحاظ موقعیت‌های جغرافیایی و شرایط کوهستانی این منطقه دارای جالبترین منابع آب‌های گرم معدنی است که مهم‌ترین آن‌ها آب گرم معدنی گیوی سویی در بخش سنجد در فاصله شهرهای گیوی و خلخال می‌باشد مقدار بارندگی سالانه خلخال حدود ۲۸۰میلی‌متر می باشد.

مهم‌ترین صنایع شهرستان خلخال را صنایع دستی تشکیل می‌دهند. شهرستان خلخال یکی از مراکز مهم صنایع دستی استان اردبیل و نیز کل کشور محسوب می‌شود. انواع جاجیم، گلیم، اشیای منبت کاری شده و صنایع چوبی از عمده‌ترین صنایع دستی این شهرستان است. جاجیم بافی در اکثر روستاهای ایران به ویژه اغلب روستاهای آذربایجان مرسوم است و در هر منطقه دارای ویژگی‌های خاص می‌باشد در شهرستان خلخال جاجیم دارای ویژگی‌های خاص می‌باشد. در گذشته جاجیم مناسب‌ترین چیزی بود که مردم منطقه روی کرسی می‌انداختند که در این میان جاجیم چیچکلمه CHICHAKLAMEH با ترکیبی از رنگ‌های متنوع و نقوش لوزی داخل الوان راه راه آن در ده و شهر از همه مشهور بود با متروک شدن کرسی زغالی بافت و مصرف جاجیم در شهرها و حتی در شهرستان‌های دور و نزدیک نیز به فراموشی می‌رفت ولی روستاییان طبق عادت قدیمی مناسب‌ترین روانداز کرسی زمستانی را رها نساخته‌اند.

شغل اصلی مردم این منطقه کشاورزی، دامداری و پرورش زنبور عسل است. به‌طورکلی خلخال از مناطق کشاورزی، باغ داری و دام پروری استان اردبیل است و محصولات عمده اش گندم، جو و حبوبات، برنج، گردو، سیب، گلابی، انگور و پنبه‌است. خلخال به لحاظ داشتن مراتع نسبتاً خوب از دامداری پیشرفته‌ای برخوردار است و انواع فرآورده‌های شیری از قبیل: خامه، ماست، کره و پنیر و… هم چنین پشم، پوست و عسل از عمده‌ترین تولیدات دامی این منطقه به‌شمار می‌آیند.

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای شهرستان خلخال دارد.

• وب سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد خلخال