بابک خرمدین

بابک خرمدین (مرگ ۶ صفر ۲۲۳ قمری/۷ ژانویه ۸۳۸ میلادی/۱۷ دی ۲۱۶ خورشیدی)[17] رهبر اصلی مبارزان ایرانی خرمدین بود که پس از مرگ ابومسلم بر خلافت عباسی شوریدند. خرمدینان مرگ ابومسلم را انکار کرده و معتقد بودند که ابومسلم باز خواهد گشت تا عدالت را در جهان برقرار نماید.[18] در دوران خلافت عباسیان آذربایجان کانون شورش طولانی‌مدت و خطرناک علیه خلافت بود که توسط بابک خرمدین رهبری می‌شده‌است و بر شمال غرب ایران تأثیر گذاشته و بیش از ۲۰ سال - از ۲۰۱ ه‍.ق/۸۱۶ م تا ۲۲۲ ه‍.ق /۸۳۷ م - طول کشید. از نگاه باسورث این شورش قطعاً پایه‌های دینی داشته ولی ممکن است که پایه‌های سیاسی-اجتماعی نیز داشته باشد. شورش او به روشنی از حس ضد عربی ایرانیان در آذربایجان بهره می‌برده‌است.[19] تعداد نیروهای لشکر بابک را در ابوالمعالی ۱۰۰ هزار نفر،[20][21] در تنبیه الاشراف مسعودی ۲۰۰ هزار نفر،[22] در تاریخ بغدادی ۳۰۰ هزار نفر[23] یا بیشمار[24] و در تبصره العوام بیشمار ذکر کرده‌اند[25] که بی شک مبالغه آمیز است ولی حداقل دلالت بر بزرگ بودن آن دارد.[26][27]

«بابک» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای دیگر کاربردها، بابک (ابهام‌زدایی) را ببینید.
برای نویسنده و کارگردان ایرانی، بابک خرمدین (کارگردان) را ببینید.
بابک
تندیس بابک در جمهوری آذربایجان
زادهٔ۱۰ تیر ۱۷۷ خورشیدی
اردبیل[1][2]
درگذشت۱۷ دی ۲۱۶ خورشیدی[3]
کنیسه بابک
علت درگذشتبریده شدن دست‌ها و پاهایش
آرامگاهندارد
ملیتایرانی[4][5][6][7][8][9][10][11][12]
شناخته‌شده برایمبارزه بر ضد خلفای عباسی
پس از حملهٔ اعراب به ایران
شهر زادگاهاردبیل
عنوانخرمدین
جنبشرهبر انقلابی، جنبش سرخ‌جامگان
مخالف(ها)۲ خلیفه عباسی: مأمون و معتصم و سرداران سپاه خلافت
دینخرمدین[13]
والدینمادر: ماه‌رو[14][15]
پدر: عبدالله یا عامر بن عبدالله یا عامر بن احد[16]

او زندگی گمنامی در آذربایجان داشت تا اینکه مورد توجه جاویدان بن سهل، رهبر خرمی‌ها-که مدت کوتاهی بعد درگذشت-، قرار گرفت. بابک ادعا کرد که روح جاویدان در کالبد او وارد شده و تحریک ساکنین بذ را آغاز کرد. او قدرت جدیدی به جنبش دینی-اجتماعی که ریشه در مذهب مزدک داشت، بخشید و از روش‌های خشونت‌آمیزِ ویژه‌ای بهره گرفت. به نظر می‌رسد که قیام او از ۲۰۱ ه‍.ق/۸۱۶ م آغاز و با نقشهٔ حاتم پسر هرثمه، یاری شده بود و با مشکلات مختلفی در استان‌های شرقی که به دنبال آن مأمون به بغداد بازگشت، آسان گشته بود.[28]

در ۲۰۴ ه‍.ق/ ۸۱۹–۸۲۰ م مأمون، یحیی بن معاذ را به سوی بابک فرستاد که با درگیری بی‌نتیجه در موقعیت‌های مختلف (جنگی) همراه بود؛ همان‌طور که تلاش دیگر فرماندهان خلافت، شانس بهتری نداشتند. در پایان خلافت مأمون شورش تا جبال هم کشیده شد، که این باعث نخستین نگرانی خلیفه معتصم گردید و باعث شد تا او شورش این ناحیه را ریشه کن کند. در ۲۲۰ ه‍.ق / ۸۳۵ م معتصم، افشین را مأمور سرکوب بابک کرد. این فرمانده قلعه‌های جادهٔ بذ را که بابک ویران کرده بود را تعمیر کرد و علی‌رغم شکست بغای کبیر در هشتادسر، توانست طرخان، یکی از فرماندهان شورشی را غافلگیر کند. سپس با نیروهای تحت فرماندهی جعفر خیاط و داوطلبان ابودلف تجدید قوا کرد و در ۲۲۲ ه‍.ق /۸۳۷ م اردوگاهی را تحت حفاظت دیده‌بان‌ها برپا کرد. (چرا که مکرراً از بذ مورد هجوم واقع شده‌بود) بعد از حملهٔ ناموفق داوطلبان، بذ در ۹ رمضان ۲۲۲ ه‍.ق/۱۵ اوت ۸۳۷ م توسط نیروهای فرغانه‌ای فتح و غارت شد. بابک فرار کرد ولی توسط سهل بن سنباط - که به او پناه داده‌بود، دستگیر شد و به افشین تحویل داده‌شد. او به سامرا فرستاده شد و در ۳ صفر ۲۲۳ / ۴ ژانویه ۸۳۸ به سامرا رسید. معتصم او را سوار بر فیل به معرض نمایش گذاشت و نخست دست‌هایش را قطع کردند و سپس او را اعدام کردند.[29] جنازهٔ او بر چوبهٔ دارش باقی ماند و منجر شد تا نامش به این منطقهٔ شهر اطلاق گردد.[30]

دستگیری و اعدام بابک پایان جنبش خرمدینان نبوده و آن‌ها ادامه حیات دادند تا مدرکی گواه بر حیاتشان در قرن ۳ ه‍.ق/۹ م باشند. داوطلبان شورش گذشته، که خود را بابکیه نام نهادند، در بذ تا قرن ۵ ه‍.ق/۱۱ م ادامه حیات دادند و به انتظار او ماندند و آئین خاصی انجام می‌دادند.[31]

نقاشی از بابک خرمدین

منابع برای تاریخ‌نگاری زندگی بابک
منظرهٔ قلعه بابک، از بالای قلعه

نخستین گزارش زندگانی بابک توسط واقدی، در «اخبار بابک» نوشته شده بود که اکنون در دست نیست. این نوشتار توسط ابن ندیم در کتاب الفهرست هم نقل شده‌است و احتمالاً توسط مقدسی مورد استفاده قرار گرفته‌است.[32][33][34] بقیهٔ منابع کمتر در این باره توضیح داده‌اند و میانشان اختلافی وجود دارد.[35]

جدای از ملل و نحل نویسان، متونی که بیش از همه جنبش خرمدینی را یاد می‌کند آثار ابن ندیم، طبری —به ویژه در مورد قیام بابک— و خواجه نظام الملک است. اخباری که نظام الملک و طبری —مخصوصاً در مورد دستگیری و اعدام بابک— روایت می‌کنند، اختلاف کمی با یکدیگر دارند.[36]

علی بهرامیان معتقد است که با وجود شهرت بابک، آنچه به خانواده و تبار و عقاید و اهداف او مربوط می‌شود، در مأخذ کهن بسیار اندک است و در مجموع نمی‌توان به نتیجه قانع کننده‌ای دست یافت. گو اینکه هر یک از روایت‌ها به نحوی بخشی باور عمومی را از موضوع باز می‌تاباند.[37]

جزئیات جنگ‌های بیشماری که بین مردان بابک و نیروهای افشین پیش از سقوط «بذ» توسط طبری و ابن اثیر نقل شده‌اند، توسط نفیسی در کتابش گردآوری شده‌است.[38] غلامحسین صدیقی در کتاب خود زیر عنوان «جنبش‌های مذهبی ایران در قرن دوم و سوم هجری» در مورد تاریخ خرمیان و شورش‌های آنان نیز سخن به میان آورده‌است.[39]

صدیقی تعدادی از منابعی که زندگانی بابک را ذکر کرده‌اند را شرح می‌دهد:

  1. ابن قتیبه (ابومحمد عبدالله متولد به سال ۲۱۳ ه‍.ق/ ۸۲۸ م و متوفی به سال ۲۷۶ ه‍.ق / ۸۸۹ م) در کتاب المعارف که سبب خروج بابک را آن طور که در میان بعض مردم رایج بوده نقل کرده‌است و از اولین جنگ‌های بابک با سرهنگان مأمون نام برده‌است.[40]
  2. بلاذری در فتوح البلدان در فصل راجع به فتح آذربایجان که دربارهٔ شهرهای این ایالت ذکر مختصری کرده، محل‌هایی که در ایام جنگ میان بابک و افشین، مراکز معاندان بوده را نام برده‌است.[41]
  3. دینوری (ابوحنیفه احمد متوفی به سال ۲۸۲ ه‍.ق/ ۸۹۸ م) شرح این شورش را در اخبارالطوال ضبط کرده و در بعض مسائل اطلاعاتی بدست می‌دهد که در جاهای دیگر یافت نمی‌شود.[42]
  4. یعقوبی (متوفی به سال ۲۸۴ ه‍.ق/ ۸۹۷ م) در تاریخ خود به ذکر این واقعه پرداخته و گفته‌های او حاوی جزئیاتی است که در مصادر دیگر موجود نیست.[43]
  5. مفصلترین شرحی که دربازهٔ این شورش داریم، در تاریخ عظیم القدر محمد بن جریر طبری است ولی تقریباً تمام مسطورات این سالنامه مربوط به جنگ‌ها و اعمال لشکرکشی و ترتیب لشکر و ترتیب فتوح است.[44]
  6. مسعودی در مروج الذهب، مختصری از شورش بابک سخن رانده و بعد به تفضیل گرفتاری او را بیان کرده‌است و در تنبیه الاشراف، به این حادثه اشارت نموده و از تقسیمات فرقهٔ خرمدینان و مباحثات ایشان در میان خود و با خارجیان و مساکن ایشان و اصل ایشان، بحث کرده‌است.[45]
  7. بلعمی در ترجمه طبری خود به تفضیل این واقعه را ذکر کرده‌است.[46]
  8. کتاب البدء و التاریخ مقدسی برای آگاهی از عقاید خرمدینان بهترین مأخذ است. همین مؤلف فصلی نیز در کتاب خود دربارهٔ شورش بابک و دفع او آورده‌است.[47]
  9. ابن ندیم در کتاب الفهرست، تقسیمات فرقهٔ خرمدینی و آراء ایشان و مساکنشان را شرح داده و احوال بابک در کودکی و ریاست یافتن و ابداعات او را در دین خرمی ذکر کرده‌است.[48]
  10. بغدادی در فرق بین الفرق، تقسیمات فرقهٔ خرمدینان و آراء ایشان و شورش بابک و حالت دینی این فرقه را در زمان خود به اختصار روایت کرده و قسمت اخیر بیان‌های این مؤلف برای آگاهی به تطور عقاید خرمدینان بسیار مفید است.[49]
  11. همین بیان‌های بغدادی را اسفراینی در کتاب التعبیر ضبط نموده‌است.[50]
  12. نظام‌الملک شرحی دربارهٔ شورش خرمدینان از آغاز قرن دوم تا آخر قرن سوم جمع کرده و در کتاب سیاست‌نامه جا داده‌است.[51]
  13. مؤلف مجمع التواریخ، به اختصار از اصل فرقهٔ خرمدینان سخن گفته و شورش بابک و قتل او را ذکر کرده‌است.[52]
  14. ابن جوزی (متوفی ۵۹۷ ه‍.ق) در نقد العلم و العلماء، یا تلبیس ابلیس از فرقهٔ بابکیان نام برده و دربارهٔ رئیس ایشان و شورش او و حالت دینی این فرقه در قرون بعد بیاناتی کرده‌است.[53]
  15. ابن‌اثیر در کتاب الکامل فی التاریخ، شرح حال مبسوطی از حرکت دینی بابک و جنگ‌ها و فتوحات و شکست و گرفتاری و قتل او ضبط کرده‌است.[54]
  16. عوفی در جوامع الحکایات، سه حالت دربارهٔ اصل بابک و سرکشی و کشتن او آورده‌است.[55]
  17. سبط بن الجوزی (متوفی ۶۵۴ ه‍.ق/ ۱۲۵۷ م) در مرأت الزمان از اصل بابک و شورش او قتل او و وضع دینی این فرقه در قرن‌های بعد بحث کرده‌است.[56]
  18. ابوالفرج بن العبری در تاریخ مختصرالدول، از شورش خرمدینان و گردنکشان بابک و عاقبت کار و او سخن رانده‌است.[57]
  19. ابن شاکر فخرالدین در عیون التواریخ، از جنبش بابک و دفع او و اصل او و آغاز کارش و عقاید خرمدینان بحث کرده‌است.[58]
  20. در عفیف الدین ابی محمد عبدالله مؤلف مرآت الجنان، به اختصار از اصل بابک و شورش او و جنگ‌ها و انجام کارش یاد کرده‌است.[59]
  21. ابن‌خلدون در کتاب العبر، شرح نسبتاً مبسوطی دربارهٔ شورش بابک و جنگ‌ها و پایان کارش آورده‌است.[60]

نام و تبار و طول زندگانی بابک
نمایی از قلعه بابک
نوشتار اصلی: ریشه نام بابک

بابک در آذربایجان متولد شد. بی‌گمان او از ایرانیان بوده‌است. ابن حزم، مورخ عرب‌تبار، نویسد: «ایرانیان از نظر وسعت و ممالک و فزونی نیرو بر همهٔ ملت‌ها برتری داشتند، و خود را برترین ذات بشری می‌دانستند و خود را آزادگان نام نهاده و اقوام دیگر را بندگان می‌شمردند. چون دولتشان برافتاد و عرب که نزد آنها دون‌پایه‌ترین قوم جهان بود بر آنها مستولی گردید این امر بر آنها گران آمد و خود به مصیبت تحمل نشدنی روبرو یافتند، و بر آن شدند که با راه‌های مختلف به جنگ اسلام برخیزند؛ ولی هربار خدای تعالی حق را نصرت داد. از جمله رهبران آنان (= ایرانیان) سنباد، مقنع، استادسیس، بابک و دیگران بودند».[61] زبان مادری او نیز پهلویِ آذری یعنی همان زبان باستانی آذربایجان پیش از ترکی بوده‌است.[62] وارتان، مورخ ارمنی، در حوادث سال ۸۲۶ میلادی و ۲۱۱ قمری می‌نویسد: «درین روزها مردی از نژاد ایرانی به نام باب که از بغتات (بغداد) بیرون آمده بود بسیاری از نژاد اسماعیل (ارمنیان در آن زمان به تازیان اسماعیلی و از اسماعیلی‌نژاد می‌گفتند) را به شمشیر از میان برد و بسیاری از ایشان را برده کرد و خود را جاودان می‌دانست. در جنگی که با اسماعیلیان کرد به یکبار سی هزار تن را نابود کرد. تاگغارخونی آمد و خرد و بزرگ را با شمشیر از میان برد. مأمون هفت سال در سرزمین یونانیان (خاک روم) بود و دژ ناگرفتنی لولوا را گرفت و به بین‌النهرین بازگشت …»[63]

نام بابک معرب نام ایرانی «پاپک» است.[64][65] به گفته مایکل هِش (آذربایجان‌شناس آلمانی)، نام بابا نخست در زبان فارسی نو (فارسی دری یا فارسی امروزین) به کار رفته، سپس وارد زبان‌های دیگر (از جمله ترکی آذربایجان) گشته‌است. حتی کلمه چینی 爸爸 به معنی بابا، در ادبیات کلاسیک چینی غایب است. آغازین‌ترین مثال این دانشمند برای ادعایش، بابک خرمدین (درگذشت ۸۳۸ میلادی) است.[66]

در تمامی منابع نام بابک یافت می‌شود، اما مسعودی نام او را حسن ذکر کرده‌است.[67] مورخین ارمنی بابک خرمدین را گاهی «باب»، گاهی «بابن» و گاهی «بابک» ضبط کرده‌اند.[68] بنابر برخی روایات پدر بابک مرد مسلمانی بود به نام عبدالله یا عامر بن عبدالله یا عامر بن احد از شهر مدائن که روغن فروشی می‌کرد؛[69] و مادرش زنی تک چشم بود که «ماه‌رو» نام داشت و از اهالی آذربایجان بود.[پانویس 1][70] نام اصلی که بر بابک (در دوران تولد) گذاشته شده بود، حسن بود؛ و برادران بابک، عبدالله و معاویه (به گزارش طبری) و اسحاق (در فرق بین الفرق بغدادی) بودند که نشان می‌دهد که نام‌های آن‌ها اسلامی بود.[71] به اعتقاد کرون، حسن هنگام ورود به دژ بذ، نام بابک را بر خود برگزید.[72] چرا که بابک یا پاپک به معنی پدر است و نام نیای ساسانیان نیز بوده‌است.[73]

تبار و طبقه اجتماعی بابک مبهم و متناقض، گاهی شگفت‌انگیز و باورنکردنی است. واقدی و طبری بابک را فردی از طبقه پائین جامعه معرفی می‌کنند ولی جواب بابک به نامه پسرش (بعد از فرار) و کلماتی که عبدالله، برادر بابک به ابن شروین طبری - کسی که او را به بغداد منتقل کرده - گفته‌است، نشان می‌دهد که بابک اشراف‌زاده بوده‌است.[74] به عقیده زرینکوب، مجرد نام بابک، جاویدان و شهرک نیز به رغم آنچه روایات دشمنان قوم القاء می‌کنند این تصور را که رهبران نهضت منحصراً از طبقات بی‌مایه و پست یا از طایفه‌های غیر ایرانی بوده‌اند، چندان پذیرفتنی نمی‌دهد.[75]

به عقیدهٔ بهرامیان، بابک به زبان آذری باستان سخن می‌گفته‌است.[76]

بهرامیان معتقد است، در منابع موجود، روایتی که بتوان با توجه بدان سالزاد بابک را تعیین یا تحدید کرد، وجود ندارد.[77] اما سعید نفیسی تخمین می‌زند، با توجه به اینکه از سال ۲۰۱ تا ۲۲۳ هجری قمری مشغول درگیری با نیروهای خلیفه بوده و اگر سن بابک در زمان شروع قیامش را ۲۰ سال در نظر بگیریم، بایستی ۴۲ سال زیسته باشد.[78]

تولد و جوانی
قلعه بابک از سمت کمپ.
نمایی از قلعه بابک

به گفته واقدی عبدالله پدر بابک روغن فروش دوره‌گردی بود آرامی نژاد[79] که زادگاهش مدائن را به قصد مرز آذربایجان ترک کرده بود و در روستای بلال آباد در استان میمذ در مجاورت کوه سبلان و اردبیل ساکن شده بود.[80] پدر بابک بعد از تولد بابک در سفری که به ناحیه سبلان در اردبیل داشت زخمی شد و از دنیا رفت. همسر بیوه‌اش برای کار دایگی بچه‌های مردم را به عهده گرفته بود در حالی که بابک تا ۱۲ سالگی گاوچرانی می‌کرد. به ما گفته شده که «روزی مادر بابک بیرون رفت و در پی پسر می‌گشت. بابک در آن زمان گاوهای مردم را به چراگاهی می‌برد. مادر، وی را در زیر درختی یافت که خفته و برهنه بود و از بن هر مویی از سینه و سر وی خون می‌تراوید. چون بابک از خواب برآمد دیگر اثری از خون ندید، دانست که دیری برنخواهد آمد که کار پسر بالا گیرد».[81]زرین کوب این روایت را هم تراز افسانه دانیال و بخت‌النصر دانسته و آن را جعل دشمنان بابک می‌داند.[82] واقدی اضافه می‌کند که بابک در دوران جوانی‌اش به عنوان خدمتکار و تیمارگر اسب برای شبل بن منقی در روستای سراب کار می‌کرد و تنبور زدن را یادگرفت. این (مطلب) باید منبع گزارش ابوالمعالی باشد که آورده‌است بابک تنبور می‌زد و آواز می‌خواند درحالی که در روستا میوه‌فروشی می‌کرد. وقتی او بزرگ شد به تبریز رفت و ۲ سال را صرف خدمت به محمد بن رواد ازدی کرد و سپس در ۱۸ سالگی به خانه‌اش در بلال‌آباد بازگشت.[83]

دو مرد ثروتمند به نام جاویدان بن شهرک و ابوعمران در بلندی‌های اطراف کوهستان بذ زندگی می‌کردند و برای رهبری خرمدینان ساکن در آن مناطق مرتفع می‌جنگیدند. جاویدان وقتی در مسیر زنجان به بذ در برف گیر کرد به دنبال سرپناهی در بلال‌آباد گشت و به خانه مادر بابک رفت. به دلیل فقر مادر بابک فقط برایشان آتش روشن کرد در حالی که بابک به اسب‌ها و نوکرهای جاویدان رسیدگی می‌کرد و برایشان آب آورد. جاویدان بابک را برای خرید غذا، شراب و علوفه فرستاد و وقتی بابک برگشت و با جاویدان سخن گفت، جاویدان تحت تأثیر زیرکی‌اش (علی‌رغم لکنت زبان‌اش) قرار گرفت. بعد از آن جاویدان از مادر بابک اجازه خواست تا بابک را برای مدیریت زمین‌های کشاورزی و دارائی‌هایش با خود ببرد و پیشنهاد کرد که در عوض ۵۰ درهم ماهانه به عنوان حقوق بابک برای او بفرستد. مادر بابک پذیرفت و اجازه داد بابک برود. از آن موقع است که بابک به خرمدینان ملحق شده‌است.[84]

بعد از ورود بابک به خدمتگزاری جاویدان، رقیبش ابوعمران از بیرون از قلمروی جاویدان به او شبیخون زد و شکست خورد و کشته شد؛ ولی جاویدان سه روز پس از آن بر اثر جراحت وارد شده از دنیا رفت. زن جاویدان خبر مرگ شوهرش را به بابک داد و اضافه کرد که خبر را فردا در جامعه منتشر خواهد کرد؛ و همچنین بابک را به عنوان جانشین جاویدان معرفی خواهد کرد و کسی که دین مزدک را برمی‌گرداند و جامعه را به سوی پیروزی و موفقیت رهبری می‌کند. در روز بعد، بابک قبل از پیروان و جنگجویان جاویدان ظاهر شد. آن‌ها پرسیدند «چرا جاویدان آنها را قبل از به زبان راندن وصیت‌نامه خبر نکرده‌است»، همسرش جواب داد «چون شما در مکان‌های مختلف بودید، انتشار پیام منجر به پخش شدن خبر می‌شد که امنیت شما را به خطر می‌انداخت». بعد از بدست آوردن فرمانبرداری آن‌ها به دستورالعمل جاویدان، همسرش گفت بر طبق وصیت شب قبل از مرگ روحش از جسمش خارج شده و به جسم بابک درآمده و با روح بابک درآمیخته‌است و هرکسی که این وصیت را زیر سؤال ببرد تکفیر خواهد شد. تمام کسانی که حاضر بودند، فرمان جاویدان را قبول کردند و خودشان را مقید به سوگند خوردن دربارهٔ بابک کردند که همان‌گونه که از روح جاویدان پشتیبانی می‌کردند از روح بابک هم بکنند. سپس بابک و بیوه جاویدان در حضور همگان در تشریفات ساده با هم ازدواج کردند.[85]

برخی مورخین بر این باورند زن جاویدان از قبل عاشق بابک شده بوده که گفته شده پسربچه خوش‌صدا داشته‌است. این اتهام ریشه در ازدواج آن دو بعد از مرگ جاویدان دارد. ابوالمعالی ادعا می‌کند که زن جاویدان به همسرش زهر خورانیده‌است درحالی که طبری و ابن اثیر ادعا می‌کنند که جاویدان پسری داشت که بدست مسلمان دستگیر و بعد از آن آزاد شد. صدیقی تعجب می‌کند که چرا این پسر جانشین جاویدان نشده‌است.[86]

قلعه بابک در قلهٔ کوه

پایگاه بابک
نوشتار اصلی: قلعه بابک

شهر بذ، منطقه و قلعه‌ای در شمال آذربایجان، به خاطر قیام بابک معروف شد.[87] این شهر مرکز اصلی مقاومت خرمدینان و بابک در برابر خلفای عباسی (به ویژه معتصم) بود.[88] شهر بذ که فاصلهٔ کمی با رود ارس دارد، امروزه فاقد حیات است.[89]

به خاطر غیرقابل دسترس بودن موقعیت جایگاه بابک، قدرت او بسیار زیاد بود، چنان‌که بُحتُری - شاعر عرب - در شعرهایش به این موضوع اشاره می‌کند. بذ تنها قلعه بابک نبود، قلعه‌های دیگری هم ذکر شده که خرابه‌های آن‌ها امروزه هم قابل شناسایی است. محدوده قلمرو بابک ارتفاعاتی بود که از شرق به دریای کاسپین و ناحیه شروان و شماخی، از غرب تا ناحیه جلفا و نخجوان و مرند، از شمال تا ساحل رود ارس و دشت مغان و از جنوب تا نزدیک اردبیل و مرند کشیده شده‌است. قلعه او - بذ – در کوهستان نفوذناپذیر با گذرگاه باریک و پیچیده واقع شده‌است بطوری که بلعمی می‌گوید یه مشت مرد جنگی می‌توانند هزار نفر از مهاجمین را متوقف کنند. آب و هوای طاقت فرسا زمستان و برف و باران سنگین امکان تسخیر بذ را در زمستان غیرممکن می‌کند. گاهی بابک از فرصت غافلگیری برای شبیخون زدن و کشتن تعداد زیادی از دشمنانش استفاده می‌کرد.[90]

بابک با پشتوانه زمین کوهستانی، لشگریان خلیفه را یکی پس از دیگری شکست می‌داد. نیروهایش قادر بودند جلوی کاروان‌ها را بگیرند، مأمورین مالیات را بکشند، حریفان محلی را نابود کنند و گاه‌وبیگاه به لشکر دشمن شبیخون بزنند، سپس بلافاصله به قلعه غیرقابل دسترسشان و پناهگاه کوهستانی‌شان عقب‌نشینی کنند.[91]

قیام خرمدینان
قلعه بابک

خرمدینان در آذربایجان، طبرستان، خراسان، بلخ، خراسان، کاشان، قم، قزوین، ری، کرج، همدان، لرستان، خوزستان و بصره پراکنده بودند و قبل از بابک شورش‌هایی کرده بودند. خرمدینان در گرگان همراه با سرخ‌علمان باطنی در زمان خلافت مهدی در سال ۱۶۲ه‍.ق/۷۷۸–۷۷۹ م شورش کردند که عمر بن علاء، حکمران طبرستان مأمور دفع شورش آن‌ها شد و در زمان حکومت هارون الرشید در اصفهان، ری، همدان و… شورش شد که عبدالله بن مالک و ابودلف عجلی از جانب خلافت آن‌ها را سرکوب کردند ولی هیچ‌کدام از این شورش‌ها شدت و مدت شورش ۲۰ ساله بابک را نداشتند. بعد از ظهور بابک، آذربایجان کانون شورش جنبش خرمدینان شد و از مناطق دیگر داوطلبان به تقویت جنبش آمدند که احتمالاً شامل نوادگان حامیان ابومسلم و سایر دشمنان خلافت عباسی می‌شد.[92]

آغاز قیام
قلعه بابک
قلعه بابک

در بیشتر منابع شروع شورش بابک از سال ۲۰۱ ه‍.ق/ ۸۱۶–۸۱۷ م در دوران حکمرانی مأمون بوده که خرمدینان شروع به رخنه و ایجاد ناامنی در آذربایجان کرده‌اند. قبل یا همزمان با آن، بر طبق برخی منابع حاتم بن هرثمه حکمران ارمنستان فهمید، که پدرش هرثمه بن اعین علی‌رغم اینکه به مأمون وفادار بود، به دستور مأمون زندانی شد و به دستور فضل بن سهل وزیر در زندان به قتل رسید. از اینرو حاتم بن هرثمه نقشه‌ای برای شورش کشید و به فرماندهان محلی نوشت تا آن‌ها را به نافرمانی علیه مأمون وادارد؛ ولی در این لحظه او درگذشت. یکی از مخاطبین نامه‌نویسی حاتم بن هرثمه، بابک (یا شاید جاویدان) بود که او را بسیار تشویق کرده بود.[93] نخستین اقدام بابک تهاجم وسیع به یک روستای مسلمان‌نشین بود که بسیار بی‌رحمانه صورت گرفت. تمامی ناحیه بذ در اختیار بابک بود و مسلمانان به مراغه عقب نشستند. بابک به دلیل‌های امنیتی روستاها و شهرک‌های اطراف قلعه خود را ویران کرد.[94]

در آغاز مأمون به شورش بابک کم توجهی کرد. از قرار معلوم دلیل این امر این بود که او در خراسان حضور داشت که فاصله زیادی با بابک داشت و درگیر موضوع‌های مهمتری مثل انتصاب جانشینی اش، اقدامات فضل بن سهل و شورش بغداد بود؛ بنابراین شرایط محیط معاصر در همه گیر بودن نفرت از عرب به محبوبیت بابک و پیروانش انجامید.[95]

قیام در زمان خلافت مأمون

در سال ۲۰۴ ه‍.ق/ ۸۱۹–۸۲۰ م مأمون به بغداد رفت و بعد از مواجهه با مخالفت سیاسی در بغداد، یحیی بن معاذ را مأمور سرکوب شورش کرد. این فرمانده در چندین نبرد خود با بابک هیچ موفقیتی کسب نکرد. پس از آن مأمون نگرانی بیشتر خود را با اعزام پیاپی لشکرهای مجهز به آذربایجان نشان داد. در ۲۰۵ ه‍.ق/۸۲۰–۸۲۱م عیسی بن محمد بن ابی خالد به حکمرانی ارمنستان و آذربایجان با مسئولیت سرکوب بابک منصوب شد اما لشکرش در گذرگاه باریک توسط مردان بابک به دام افتاد و متلاشی شد[96] و ناگزیر به ارمنستان بازگشت. شکست عیسی از بابک به قول طبری در ۲۰۶ بوده‌است.[97]

در ۲۰۹ ه‍.ق / ۸۲۴–۸۲۵ م مأمون زریق بن علی بن صدقه را به حکمرانی آذربایجان و ارمنستان و فرماندهی جنگ علیه بابک منصوب کرد و احمد بن جنید اسکافی را به فرماندهی لشکرکشی علیه بابک منصوب کرد. احمد بن جنید بدست بابک اسیر شد درحالی که زریق در ادامه جنگ شکست خورده بود و مأمون ابراهیم لیث بن فضل را مسئول سرکوب شورش بابک کرد.[98]

در ۲۱۲ه‍.ق/۸۲۷–۸۲۸ م خلیفه لشکری به فرماندهی محمد بن حمید طوسی برای مجازات زریق و همچنین سرکوب بابک فرستاد، چرا که زریق شورش به پا کرده بود. این فرمانده بعد از مدتی تأخیر موفق شد زریق را دستگیر و شورشیانش را پراکنده‌سازد و بعد از آن، با دریافت نیروهای کمکی برای نبرد با بابک آماده شد. در درگیری بین این ۲ نفر که ۶ ماه طول کشید محمد بن حمید چندین پیروزی به دست آورد ولی در آخرین نبردش در ۲۱۴ه‍.ق/۸۲۹ م لشکرش که به خاطر پیروی از استراتژی او ۳ فرسنگ داخل کوهستان رفتند با هجوم مردان بابک که در ارتفاعات بالاتر کمین کرده بودند در گذرگاه شیبدار مواجه شدند. لشکر او فرار کرد و تنها محمد بن حمید و چند افسر باقی‌ماندند، که همگی کشته شدند. مرگ این فرمانده سوگواری شاعران را برانگیخت که برای مثال از قصیده ابوتمام که ۲ شعر از آن توسط دینوری نقل شده‌است.[99]

مأمون پس از آن عبداللّه بن طاهر را مأمور جبال و آذربایجان و ارمنستان کرد. عبداللّه بن طاهر تا دینور رفت و از آنجا به فرماندهانی که با محمدبن حمید بودند دستور داد تا در مواضع خود بمانند. در این میان طلحه بن طاهر که حاکم خراسان بود درگذشت و مأمون عبداللّه بن طاهر را به جای او مأمور خراسان کرد و عبداللّه به خراسان رفت. به گفتهٔ طبری، مأمون او را میان جنگ با بابک و رفتن به خراسان مخیّر ساخت و او حکومت خراسان را برگزید.[100] ولی طبق سیاست نامه او ابتدا به جنگ با بابک رفت که بابک به قلعه‌اش پناه برد. خلیفه علی بن هشام را همراه با مسئولیت سرکوبی بابک حکمران جبال، قم، اصفهان و آذربایجان کرد.[101]

علی بن هشام به ساکنین زورگویی می‌کرد، مردان را می‌کشت و اموالشان را مصادره می‌کرد و حتی نقشه قتل فرستاده مأمون – عجیف بن عنبسه – و پس از آن پیوستن به بابک را کشید ولی توسط عجیف دستگیر شد و به پیش مأمون فرستاده شد که مأمون در سال ۲۱۷ ه‍.ق/۸۳۲ فرمان اعدامش را صادر کرد.[102]

مأمون حکمرانی جبال و مأموریت سرکوب خرمدینان را به طاهر بن ابراهیم سپرد. درگیری بین بیزانس و خلیفه عباسی مانع از برخورد با شورشیان خرمدین شد که باعث شد خرمدینان اراضی بیشتری را تصاحب کنند. مأمون در جریان نبرد با بیزانس در سال ۲۱۸ ه‍.ق / ۸۳۳ م درگذشت. فعالیتش در مقابله با خرمدینان با شکست مواجه شد ولی نگرانی او در مورد این مشکل در وصیت‌نامه‌اش بروز کرد. در وصیت‌نامه او به جانشینش معتصم توصیه کرد که از هیچ تلاش و هزینه‌ای برای متلاشی کردن شورش بابک دریغ نکند.[103]

گرفتاری‌های مأمون در ۲۱۶ و ۲۱۷ و ۲۱۸ در جنگ با روم شرقی و مرگ او در ۲۱۸ موجب شد که خرّمیان در قسمت‌های دیگر ایران یعنی در اصفهان و ری و ماسبذان و مهرجان کذک (لرستان) سر برآوردند و شاید این امر به تشویق و تحریک بابک بوده‌است. شورش خرّمیان در این قسمت از ایران در جنگ خونینی که میان ایشان و سردار معتصم به نام اسحاق بن ابراهیم بن مُصْعَب درگرفت به شکست خرّمیان و کشتار عظیم ایشان منجر شد.[104]

قیام در زمان خلافت معتصم

در سال ۲۱۸ ه قمری / ۸۳۳ م بابک بعد از ۴ جنگ، کنترل بیشتر آذربایجان و جبال را به دست گرفت.[105] خطر خرمدین‌ها نگرانی جدی معتصم در آغاز خلافتش در رجب ۲۱۸ ه‍.ق/اوت ۸۳۳ بود و در همان سال تعداد زیادی از مردم در جبال، همدان و اصفهان به خرمدین‌ها پیوستند و نزدیک همدان اردو زدند. معتصم برای مقابله با آن‌ها نیروی نظامی تحت فرمان اسحاق بن ابراهیم بم مصعب، فرماندار جبال را فرستاد. در نبرد متعاقب نزدیک همدان، هزاران خرمدینی (به گفته طبری و ابن اثیر ۶۰ هزار نفر) کشته شدند ولی تعداد زیادی از آن‌ها به سرزمین‌های امپراتوری بیزانس فرار کردند. در جمادی‌الاول ۲۱۹ ه‍.ق/ می۸۳۴ م خرمدین‌های زندانی توسط اسحاق بن ابراهیم به بغداد فرستاده شدند. شورش بابک، جریان داشت و قتل‌عام خرمدین‌ها به نظر می‌رسد انگیزه جنگیدن را در آن‌ها شدت بخشید. در سال ۲۲۰ ه‍.ق / ۸۳۵ م معتصم خیدر بن کاووس فرمانده و پسر شاهزاده باج‌گزار اشروسنه را مسئول سرکوب بابک کرد. معتصم نه تنها افشین را حکمران آذربایجان کرد و افسرهای عالی‌رتبه را تحت فرمان او کرد، بلکه حقوق و جیره غذایی و مقرری فوق‌العاده به او داد. افشین ۱۰ هزار درهم برای هر روزی که سوار اسب می‌بود و ۵ هزار درهم برای هر روزی که پیاده می‌بود حقوق می‌گرفت. برای انتقال پیام معتصم دستور داد تا سوارکار با اسب چابک در هر فرسنگ در فاصله سامرا حلوان (امروزه پای‌طاق) قرار دهند و آن سوی حلوان تا آذربایجان بالای هر تپه‌ای یک دیدبان گذاشته شد تا به محض نزدیک شدن پیک فریاد بلندی سر دهد که سوارکاری که در نزدیکی او بود آماده باشد تا خریطه را گرفته و تا ایستگاه بعدی برساند. در این مسیر خریطهها از کمپ افشین تا سامرا طی ۴ روز یا کمتر حمل می‌شدند.[106]

نبرد با فرمانده افشین
تندیس بابک در جمهوری آذربایجان

قبل از حرکت افشین، معتصم ابو سعید محمد بن یوسف مروزی را به اردبیل فرستاد با این دستور که قلعه‌های بین زنجان و اردبیل که به دست بابک ویران شده بودند را بازسازی کند و جاده‌ها را با نگهبانان پست بازرسی امن کند. ابوسعید موجبات این کار را فراهم کرد. یک باند سازماندهی شده خرمدین‌ها که توسط معاویه فرماندهی می‌شوند با هدف غافلگیری ابوسعید محمد به آن‌ها در یک منطقه عملیاتی شبیخون زدند؛ ولی ابوسعید و سربازانش فهمیدند و راه معاویه را سد کردند. در نبردهای پیاپی برخی از خرمدین‌ها کشته شدند و باقی دستگیر شدند. سرهای بریده همراه با اسیران به بغداد فرستاده شدند. طبری این را اولین شکست بابک روایت می‌کند.[107]

چون امرای محلّی آذربایجان دریافتند که معتصم با تمام قوا تصمیم به برانداختن بابک گرفته‌است، از بابک روی برتافتند یا از کمک به او خودداری کردند. محمّدبن البعیث که از امرای محلّی آذربایجان بود و از مرند تا کنار دریاچه ارومیه و تبریز در تصرف او بود و در ایّام شوکتِ بابک ناچار از او اطاعت می‌کرد چون از لشکرکشی بی سابقهٔ افشین آگاهی یافت روی از بابک برتافت و عصمت کردی یکی از فرستادگان و «اسپهبدان» بابک را به غدر گرفت[108] و او را در غل و زنجیر کرد و سربازانش را فریفت و یکی یکی به داخل قلعه کشانید و اکثر آن‌ها را کشت و تعداد کمی قادر به فرار از آنجا شدند. او عصمت را برای معتصم فرستاده شد و معتصم از او اطلاعات مفیدی دربارهٔ سرزمین و تاکتیک بابک و جاده‌های آن منطقه پرسید و سپس او را زندانی کرد.[109]

افشین عمل‌های احتیاط آمیز مختلفی در این زمان گرفت از جمله کندن خندق، گشت‌زنی، استخدام مرتفع نشینان محلی برای جاسوسی و فرستادن گروه اعزامی نظامی در نقاط استراتژیک. او هر وقت نیاز به پول یا تدارکات داشت با قاصد چابک و تندرو به معتصم خبر می‌داد و خواسته‌اش را دریافت می‌کرد. خلیفه به‌طور منظم دستورهای احتیاطی و تاکتیکی به او می‌داد و هیچ گونه کمکی از او دریغ نمی‌کرد. در یکی از مناسبت معتصم جعفر دینار معروف به خیاط و ایتاخ ترک - برده نظامی که بر آشپزخانه نظارت می‌کرد - را همراه با پول و نیروهای کمکی برای افشین و همچنین خارهای آهنی برای پخش کردن در اطراف اردوگاه به منظور جلوگیری از شبیخون فرستاد. وقتی بابک شنید که جعفر خیاط و ایتاخ ترک به آذربایجان رسیدند به تئوفیل پیغام داد که «هیچ‌کس برای معتصم باقی نمانده، او خیاط و آشپز خود را برای جنگ من فرستاده‌است».[110]

هنگام رسیدن افشین به آذربایجان، افشین در ۱۵ فرسنگی اردبیل بر روی برزند اردو زد. او قلعه‌هایی بین برزند و اردبیل را تعمیر کرد و حمل و نقل را با فراهم کردن نگهبانان جاده، محافظین کاروان و ایستگاه‌های ایست و بازرسی ممکن ساخت. او یک ماه وقت صرف کرد تا اطلاعاتی در مورد جغرافیا و جاده‌ها از جاسوس‌ها و خبرچین‌ها جمع‌آوری کند. اگر جاسوسی از بابک دستگیر می‌کرد، او را عفو می‌کرد و ۲ برابر پولی که بابک به او می‌داد، به او پرداخت می‌کرد. یکی از گزارش‌های زیرکانه‌ای این بود که بابک می‌دانست، که معتصم، بغای کبیر را با مقدار زیادی پول برای دستمزد و هزینه نیروهایش فرستاده و نقشه کشیده تا به این پول دستبرد بزند. افشین از این اطلاعات استفاده کرد تا بابک را وسوسه کند تا بابک را کاملاً درگیر جنگ سازد که در این جنگ تعداد زیادی از یاران بابک کشته شدند و بابک به دشت مغان و سپس به بذ فرار کرد.[111] گرچه یکی از فرماندهان بابک - آذین یا طرخان- در هشتادسر نیروهای تحت فرماندهی بغای کبیر در ۲۲۱ ه‍.ق/۸۳۶ م شکست داد.[112]

بابک و مردانش کنترل ارتفاعات را بدست گرفته‌اند و با شبیخون‌های خود نقشه‌های افشین را نقش بر آب کردند. آن‌ها بارها تدارکاتی که به دستور افشین از مراغه و شروان می‌رسید را غارت می‌کردند. تاکتیک‌های افشین این بود که مردان بابک را وسوسه کند تا از پناهگاه‌های کوهستانی خود بیرون بیایند و در محیط باز درگیر شوند تا با تجسس‌های کارآمد شبیخون‌های آن‌ها را ناکارآمد کند. اما افسرهای زیردست افشین از انفعال و کندی عملیات توسط افشین گله کردند و حتی او را متهم کردند که با بابک همدست شده‌است. درگیری‌های دیگری با تلفات سنگین به دو طرف رخ داد.[113]

نبرد در قلعهٔ بذ
مذاکره بابک خرمدین با افشین

پس از جنگ‌های سخت که به کندی پیش می‌رفت، سرانجام سپاه افشین به کوه بَذ رسید. بابک بر سر راه دشمن چاه‌ها و حفره‌ها کنده بود و پای اسب‌های سپاه افشین در آن‌ها فرومی‌رفت. در این‌جا دستهٔ «گِلْغَریّه» به کمک رسیدند و دیوارهای خانه‌های سر راه را خراب کردند و چاه‌ها را پرکردند. بابک گردونه‌ای پر از سنگ بر بالای کوه آماده کرده بود و چون سپاهیان افشین خواستند از کوه بالا بروند آن گردونه را بر سر ایشان غلتاند، ولی این تدبیر نیز مفید نیفتاد و سرانجام سپاهیان و داوطلبان جهاد به درون قلعهٔ بذ راه یافتند.[114] بابک که امیدش را از دست داده بود، به ملاقات افشین رفت و از خلیفه امان خواست. وقتی افشین گروگان خواست، بابک پسرش و دیگر پیروانش را پیشنهاد کرد و از افشین خواست تا جلوی حمله نیروهایش را بگیرد. در همان زمان درگیری شدید بین مدافعین قلعه با نیروهای افشین درگرفت و در نهایت نیروهای افشین از دیوارهای قلعه بذ بالا رفتند و پرچم‌هایشان را بالا کشیدند.[115] در نهایت قلعه در ۹ رمضان ۲۲۲ ه‍.ق/۱۵ اوت ۸۳۷ م سقوط کرد. اصحابِ بابک سخت دفاع کردند و افشین دستور داد تا خانه‌ها و کاخ‌های ایشان را آتش زدند. بابک از درِ دیگر قلعه وارد شد و پس از آن مقداری مال و توشه با خود برداشت و بیرون رفت و از رود ارس گذشت و خود را در پناه تپه‌ها و بیشه‌ها به ارمنستان رساند. افشین دستور داده بود که سر راه‌ها و گردنه‌ها و راه‌های خروج از بیشه‌ها را بگیرند.[116] بابک با بعضی از اعضای خانواده و تعداد کمی از جنگجویانش از راه ناهموار کوهستان فرار کردند و به سمت ارمنستان رفتند.[117]

فرار به ارمنستان

افشین درخواستی برای خلیفه جهت دریافت امان نامه برای بابک ارسال کرده بود. او از طریق جاسوسانش دریافت که بابک و گروهش در دره پوشیده شده از درخت دز مرز آذربایجان-ارمنستان مخفی شده‌است. وقتی امان نامه خلیفه رسید، او ۲ تن از خرمدین‌ها را مسئول حمل امان نامه به همراه نامه پسر بابک - که زندانی افشین بود - به بابک کرد. بابک مدارک را بدون بازکردن آن بازپس فرستاد و بعد از فرستادن پیغامبران با ۴ یا ۵ بادی مرد و یک زن خانواده‌اش به همراه محافظ به ارمنستان گریخت. همگی اطرافیان او جز برادرش عبدالله و محافظش به دست سربازان افشین افتادند. به خاطر گرسنگی بابک محافظ را به روستا فرستاد تا غذا پیدا کند. حکمران آنجا سهل بن سنباط حضور بابک را فهمید و به گرمی از او استقبال کرد. با این حال بابک جانب احتیاط را به عمل آورد و برادرش عبدالله را به سمت عیسی بن یوسف اصطفانوس فرستاد. افشین نامه‌هایی به این ناحیه فرستاد و قول پاداش بزرگ در ازای دستگیری بابک داد و سهل بن سنباط حضور بابک را به افشین اطلاع داد. بعد از اثبات حضور بابک، افشین نیروی بزرگی به سرپرستی ابوسعید محمد بن یوسف برای دستگیری بابک فرستاد. بابک در حالی که به پیشنهاد سهل بن سنباط برای شکار رفته بود دستگیر شد و در غل و زنجیر شد و در ۱۰ شوال ۲۲۲ ه‍.ق/ ۱۵ سپتامبر ۸۳۷ به کمپ افشین در برزند برده شد.[118] عیسی بن یوسف هم عبداللّه را گرفت و تسلیم افشین کرد.[119] افشین خبر موفقیتش را به معتصم داد که معتصم دستور داد بی درنگ اسیران را به سامرا بیاورند.[120]

دستگیری و اعدام
حدود قیام بابک (زرد) و مازیار (سرخ)

تعداد مردان جنگجوی بابک که زندانی شدند را ۳۰۳۹ و تعداد مردان و زنان خانواده وی را ۳۰ تن اعلام کرده‌اند. تعداد زیادی مرد، زن و کودک از طرف بابک به دست افشین افتاد. آمارهایی که داده شده آن‌ها را ۱۳۰۰ تا ۷۶۰۰ نفر ذکر کرده‌اند. افشین مردها را آزاد کرده و زن‌ها را به شوهرانشان یا پدرانشان یا قیم آن‌ها برگردانید و سپس بابک و برادرش و برخی از خرمدین‌های زندانی را به تختگاه معتصم - سامرا - فرستاد. آن‌ها سه‌شنبه یا چهارشنبه شب، ۳ صفر ۲۲۳ ه‍.ق / ۴ ژانویه ۸۳۸ م رسیدند. الواثق، جانشین معتصم و دیگر خویشاوندان معتصم و مقامات عالی‌رتبه به دستور خلیفه بیرون آمدند تا افشین را ببینند. بیهقی گزارش می‌دهد که وزیر حسن بن سهل مثل خیلی از مقامات عالی‌رتبه دیگر از اینکه پائین بیایند و خوش‌آمد گویی کنند ناراضی بودند ولی جرئت نداشتند از فرمان خلیفه سرپیچی کنند. افشین در مطیره (یا طاثول ۵ فرسنگی سامرا) اردو زد و گفته شده قاضی احمد بن ابی داوود و سپس خود معتصم مخفیانه به داخل اردوگاه رفتند چرا که بی صبرانه منتظر دیدار کوتاه بابک بودند. داستانی که اگر حقیقت داشته باشد، نشان دهنده این است که سقوط بابک چه آرامشی برای دستگاه خلافت آورده‌است.[121]

رژه‌ای در هفته بعد - به احتمال زیاد در ۶ صفر ۲۲۳ ه‍.ق / ۷ ژانویه ۸۳۸ - برگزار شد، که در آن بابک با لباسی از دیبا و کلاهی از سمور، سوار بر فیل - که هدیه پادشاه هند به مأمون بود - ظاهر گشت، در حالی که برادرش همانند بابک با لباس و کلاه سوار بر شتر ظاهر شده بود. ۲ شعر از محمد زَیّات دربارهٔ فیل توسط طبری نقل شده‌است. کل طول خیابان باب‌العامه در هر دو طرف با سواره نظام و پیاده‌نظام و جمعیت زیادی از مردم پر شده بود. معتصم دستور داد تا جلاد کارش را شروع کند. ابتدا دست‌ها و پاهای بابک قطع شدند و سپس با دستور خلیفه جنازه تکه‌تکه شده بابک در حومه شهر سامرا به دار آویخته شد. سرش برای نمایش به دیگر شهرها و به خراسان فرستاده شد. بابک در همان مکانی به دار آویخته شد که بعدها مازیار پسر قارن، شاهزاده شورشی طبرستان و یاطس رومی (Aetios)، بطریق عموریه - که در زندان درگذشت - به دار آویخته شدند. عبدالله برادر بابک به بغداد فرستاده شد که در آنجا به‌طور مشابه اعدام شد و توسط اسحاق بن ابراهیم مثعبی به دار آویخته شد. بعضی منابع مانند خواجه نظام الملک طوسی در کتاب سیاست‌نامه نقل می‌کنند که در هنگامی که دست اول بابک را می‌بریدند، بابک صورتش را با دست دیگرش به خون می‌آلود. وقتی معتصم علت آن را پرسید، بابک پاسخ داد، که چون خونریزی باعث رنگ پریدگی صورت می‌شود، من صورتم را خونین می‌کنم که کسی گمان نکند، که بابک ترسی به دل راه داده‌است. به گفته طبری عبدالله برادر بابک با خونسردی مشابه به استقبال مرگ رفت.[122] کرون نوشته‌است که ۲ سال پس از اعدام بابک، برادرش اسحاق هم دستگیر شد و به همراهی با مازیار در سال ۲۲۵ هجری/۸۴۰ میلادی اعدام گشت و جنازه‌شان پس از اعدام در بغداد به صلیب کشیده شد.[123]

معتصم دختران بابک را به عنوان کنیزان (همخوابه‌ها) گرفت و برخی از پسران بابک را عضو ارتش خودش کرد.[124][125] معتصم تمامی یا برخی از پسران بابک خرمدین را با تهدید مجبور کرد که در ارتش او ثبت نام کنند و عضو شوند. همان کاری را که با ابن بعیث انجام داده بود.[126]

خواجه نظام الملک در سیاست نامه گوید: «روزی معتصم به مجلس شراب برخاست و در حجره‌ای شد، زمانی بود، بیرون آمد و شرابی بخورد، باز برخاست و در حجره‌ای دیگر شد و باز بیرون آمد و شرابی بخورد و سه بار در سه حجره شد و در گرمابه شد و غسل بکرد و بر مصلی شد و دو رکعت نماز بکرد و به مجلس بازآمد و گفت قاضی یحیی را که دانی این چه نماز بود؟ گفت: نه. گفت: این نماز شکر نعمتی از نعمت هائی است که خدای عزوجل امروز مرا ارزانی داشت که این سه ساعت پرده بکارت از سه دختر برداشتم که هر سه دختر سه دشمن من بودند: یکی دختر ملک روم و یکی دختر بابک و یکی دختر مازیار گبر».[127]

یاقوت در معجم الادبا از حمدون بن اسماعیل روایت کرد: «در مجلس معتصم سه کنیزک بودند، مرا پرسید که: ایشان را می‌شناسی؟ گفتم: نه. گفت: یکی از آن‌ها دختر بابک خرمی و دیگری دختر مازیار و سومی دختر بطریق عموریه است».[128]

سرانجام خرمدین‌ها و مزدکیان

نظام الملک شکست بابک، مازیار و امپراتوری بیزانس را ۳ پیروزی بزرگ برای اسلام در زمان معتصم به حساب آورده‌است. شکست بابک ضربه سختی به خرمدینان زد، اما باعث نابودی شان نشد. نوادگان پیروان بابک، به‌طور آشکار در بذ به ادامهٔ حیات پرداختند، بگونه‌ای که ابودُلف مسعر بن مهلهل آن‌ها را در نیمه ۴ ه‍.ق / ۱۰ م دیده‌است.[129] با نابودی بابک امید مزدکیان در براندازی عباسیان و از پیش بردن برنامه انقلابی بر باد رفت. آن‌ها با پشتکار فراوان در راه براندازی امویان کوشیدند، اما هنگامی که چنین می‌نمود که به کام دل رسیده‌اند، دریافتند که عباسیان محافظه‌کار سد استواری در برابر تحقق آرزوهایشان هستند. تعقیب و آزار بی‌رحمانه آن‌ها به نام‌های خرمی، رافضی، زندیق و مانند آن‌ها ایشان را ناگزیر ساخت که پیش از گذشته به پنهانکاری روی آورند و ایشان را برانگیخت تا جذب فرقه‌های اسلامی‌شوند. اما ردپای آن‌ها را به نام‌های مزدکی و خرمی تا دوره مغول و پس از آن نیز می‌توان دنبال کرد. نظام‌الملک به شورش پراکندهٔ آن‌ها تا پایان سده سوم هجری/نهم میلادی اشاره می‌کند و مقدسی و مسعودی که هر دو در سده ۴ هجری/۱۰ میلادی می‌زیسته‌اند شخصاً با خرمیان در تماس بوده‌اند. اما جالبتر از آن گزارش حمدالله مستوفی است که می‌گوید در میان مردم رودبار که روزگاری مذهب باطنی می‌ورزیدند و اکنون (سده ۷ هجری/۱۴ میلادی) خود را مسلمان می‌شمارند، جماعتی زندگی می‌کردند که مراغیان نام داشتند و خود را به مزدکیان نسبت می‌دادند… پس از سده سوم هجری بقایای خرمی را بیشتر از همه باید در میان باطنیان و برخی از دیگر غلات شیعه جست.[130]

ابن حوقل و اصطخری اظهار می‌کنند که خرمدینان در مساجد قرآن می‌خواندند، ولی بغدادی می‌گوید این حیلهٔ آنهاست تا وانمود کنند که مسلمانانند تا بی ایمانی شان را بپوشانند. بسیاری از تاریخ نویسان - مخصوصاً سنی مذهب – ادعا کردند که خرمدینان تغییر مذهب داده و به قرمطی‌ها و اسماعیلیه پیوستند. برخی تاریخ‌پژوهان هم با این ادعا هم عقیده هستند در حالی که بقیه تاریخ‌پژوهان محتاطانه به این قضیه می‌نگرند. سوء ظن بدین خاطر است که مدعیان از این اتهام نفع می‌بردند چرا که هر ۳ جنبش دشمنی مشترکی با عباسیان داشته‌اند و گه گاه با هم متحد می‌شدند.[131]

باوجود شکست شورش‌های عمده خرمی‌ها در اوایل خلافت عباسی، اعضای پراکنده خرمی، درگیر شورش‌های تک و توک و کمتر در اواخر دوره عباسیان در قسمت‌های مختلف ایران، به ویژه در آذربایجان، طبرستان و خراسان می‌شدند. احتمال دارد در قرن نهم میلادی، برخی از خرمی‌ها، به ویژه در خراسان و ماوراءالنهر به جنبش انقلابی اسماعیلی پیوسته باشند. با وجود ادعای نظام‌الملک و باقی سنی‌های کینه‌ورز اسماعیلی، اسماعیلی‌ها ادامه جنبش نئومزدکی نبودند، گرچه ۲ جنبش، خصومت مشترکی نسبت به عباسیان داشتند. نیازی به گفتن نیست که، همانند مسلمانان شیعه، اسماعیلی‌ها نمی‌توانستند تفکرات ضد عربی و مهمتر از آن، ضداسلامی خرمدینان را بپذیرند.[132]

شخصیت بابک

«یک روز شاهی به از ۴۰ سال بردگی… مهم نیست که زنده مانم یا بمیرم، هر جا که من باشم یا از من یاد شود، من آنجا پادشاهم.»[133]

«
»

جسارت، زیرکی و استعداد بابک در فرماندهی نظامی در مبارزه طولانی و اعتمادی که پیروانش به او داشتند، بی تردید استثنائی است. طبری می‌گوید هیچ‌یک از خرمدین‌ها جرئت این را نداشتند که امان نامه خلیفه را به فرمان افشین به بابک برسانند.[134] گفته شده‌است که در گیرودار نبردی که به تصرف بذ انجامید، بابک با افشین دیدار و از خلیفه تقاضای امان کرد. اما با توجه به روحیه‌ای که بابک بعدها (هنگام اعدام شدن) از خود نشان داد، می‌توان حدس زد که از جانب او حیله‌ای در کار بوده‌است. بعد از اعدام بابک، سرش را به خراسان فرستادند که خود نشانه‌ای بر وجود هوادارانی از او در آن منطقه‌است.[135] وقتی فرستاده افشین به بابک رسید، بابک عصبانی گفت که این پیغام را به پسرم برسان: «ممکن است زنده بمانم یا نه. من به عنوان فرمانده شناخته شده‌ام. هر جا که من باشم یا از من یاد شود، من (آنجا) پادشاهم». این کلمات بلندپروازی و اراده وسیع بابک را نشان می‌دهد.[136] اما بهرامیان معتقد است که بابک در سودای پادشاهی بوده‌است.[137] همچنین به روایت طبری هنگامی که افشین خواست آذربایجان را (به سمت سامرا) ترک کند از بابک پرسید که آیا خواسته‌ای دارد یا نه. بابک جواب داد که می‌خواهد شهرش را ببیند. افشین در شب مهتابی بابک را با چند نگهبان به بذ فرستاد و اجازه داد که به دور شهر بگردد. این نشانه عشق بزرگش به وطنش است. ادعای طبری و ابن اثیر دربارهٔ خوشگذرانی همراه با مست کردن حتی در زمان جنگ به عنوان یکی از ویژگی‌های شناخته شده فرقه تأیید شده‌است.[138] به گفته بهرامیان بابک به هنگام قدرت، دختران و خواهران زیباروی بطریقان ارمنستان را به زور به زنی می‌خواست،[139] اما یوسفی داستان هرزگی بابک و ربایش دختران زیبای ارمنی با ادعای دیگر طبری - که در آن زنان هنگامی که بابک را اسیر دیدند گریستند - ناسازگار می‌داند.[140] روایاتی مبنی بر رفتار شجاعانه بابک به هنگام مرگ نقل شده‌است.[141]

تحلیل وضعیت اجتماعی-سیاسی ایرانیان

آمورتی می‌گوید با وجود ابهامی که دربارهٔ خرمدینان هست، اما نسبت به سایر قیام‌ها (به آفرید، راوندیان، سنباد مجوس، مقنع، اسحاق ترک، استاذسیس) اطلاعات بیشتری دربارهٔ عنصرهای اجتماعی و اهداف خود به ما می‌دهد.[142]

تحریف هویت بابک و خرمدینان
میر کریم موسوی: بابک خرم دین، کسی بود که اردبیل را تاراج کرد و در منطقه عرشه اردبیل به قدر موی سر به کشتار مردم اقدام کرد و تأثرانگیز است که بابک خرم دین به عنوان یکی از مفاخر اردبیل مطرح می‌شود در حالی که او مزدکی و آدم‌کش بوده‌است.
  • عباس زریاب روایت‌هایی را که در تاریخ الرسل و الملوک طبری و الفهرست ابن ندیم آمده و بابک را زنازاده معرفی می‌کند، ساخته و پرداختهٔ دشمنان بابک می‌داند. او همچنین عدهٔ کسانی را که به دست بابک کشته شده‌اند و زنانی را که اسیر شده‌بودند، مبالغه‌آمیز و جعل دشمنان بابک می‌داند.[143]
  • یوسفی در بیشتر منابع جز نوشته دینوری، آثار طعنه و دشمنی را دربارهٔ بابک می‌بیند و می‌گوید که اطلاعات ما دربارهٔ بابک و شورش او اکثراً از مخالفانش به ما می‌رسد. آمارهای متفاوتی از جلادهای بابک بدست آمده، در بیشتر منابع از کسانی که در طی این شورش طولانی کشته شده‌اند ۲۵۵۰۰۰ نفر یا بیشتر گزارش شده که به وضوح اغراق‌آمیز بوده‌است و تردیدی نیست که برنامه‌ریزی شده‌است تا قساوت و خون‌آشامی به بابک نسبت داده شود. تمام منابع در مورد زندگانی بابک تعصب ورزیده‌اند و داستان زندگی اش با ناسزاگویی علیه او شروع می‌کنند.[144]
  • بهرامیان در مورد روایت‌هایی که بابک را حرام‌زاده جلوه می‌دهند می‌گوید: «روشن است که در این روایت قصد تحقیر و طعن بابک در کار در میان بوده‌است».[145] بهرامیان در مورد خرمدینان می‌نویسند که کمتر پدیده‌ای در سده‌های نخست هجری قمری به اندازهٔ خرمیه یا خرم‌دینی، تا این حد مبهم و رازآلود به نظر می‌رسد. چنانچه که در آثار تاریخی و بیشتر فرقه‌شناسی، مجموعه فعالیت‌ها و نیز عقاید و باورهایی به خرم‌دینان منسوب شده‌است که بسیار متناقض است و دشمنی و عداوت و بی‌دقتی مؤلفان بعدی نیز، بر اطلاعات موجود سایه افکنده‌است.[146]
  • زرین‌کوب مطالبی را که در منابع موجود دربارهٔ بابک آورده‌اند غرض‌آلود و افسانه آمیز می‌داند. به همین خاطر وی معتقد است که به سختی می‌توان از ورای غبار افسانه‌ها، سیمای واقعی بابک را دید. نهضت بابک ظاهراً در بین عامهٔ مردم طرفدارانی داشت اما مورد علاقهٔ دهقانان و بزرگان نبود چون بابک در صدد احیای عقاید مزدکی بود. ناچار مسلمانان نیز نمی‌توانستند آن را تحمل کنند. تاریخ‌نویسان مسلمان کوشیده‌اند تا خاطرهٔ او را تیره و تباه کنند و از روی تعصب سعی کرده‌اند سیمای او را زشت و ناپسند جلوه دهند. افسانه‌هایی که در باب او جعل کرده‌اند به خوبی نشان می‌دهد که با غرض و نیت‌هایی سعی داشته‌اند نام بابک را آلوده کنند. بدین گونه قسمت‌های مهم تاریخ بابک و خرمدینان در ظلمت ابهام فرورفته‌است نکته دیگری که زرین‌کوب در روایت الفهرست اشاره می‌کند، اصراری است که برای رسوا کردن بابک به کار رفته‌است. مادر او را زنی یک چشم که مدتی با مرد روغن فروش به حرام گرد آمده‌بود معرفی کرده‌است. به اعتقاد زرین‌کوب آثار غرض و کینه راویان آشکار است.[147]
  • نفیسی هم معتقد است که جزئیات زندگی بابک در پس پردهٔ تعصب و خودخواهی و خویشتن‌بینی مورخان اسلامی پنهان مانده‌است[148] و آنچه دربارهٔ تاریخ دین خرمی نوشته‌اند همه آلوده به غرض و تهمت است.[149]
  • آمورتی می‌گوید: در مورد خرمدین‌ها نوشته‌هایی داریم که اگر چه مثل همیشه تعصب آمیز و جانبدارانه‌است ولی تعدادشان زیاد است.[150]

خشونت خرمدینان

تحت حکومت بابک، خرمیان که تا پیش از زمان بابک کشاورزانی صلح‌جو توصیف شده بودند و از کشتن و آزار رساندن به دیگران خودداری می‌کردند، به سربازان جنگی تبدیل شدند که مشتاق جنگیدن و کشتن، تخریب آبادی‌ها و حمله به روستاها و غارت آن‌ها و حمله به کاروان‌ها بودند. بابک پیروانش را تحریک می‌کرد که از مسلمانان متنفر باشند و برای شورش علیه رژیم خلافت قیام کنند. گزارش‌ها حاکی از آن است که بابک به مردانش دستور می‌داد که مسلح شوند و به قلعه‌ها و نقاط استراتژی حمله کنند و به مردان جنگی خود دستور می‌داد تا مردم را بکشند و آبادی‌ها را ویران کنند. بدین وسیله جاده دشمنانشان را مسدود کرده و ترس و وحشت را پراکنده‌می‌ساختند.[151] همین برخوردهای خونین سبب تحریک مسلمانان شهرهای برای جنگ با خرمیان که آن را جهاد می‌دانستند شد. چنان‌که در منابع آمده‌است، در سپاه افشین عده زیادی از داوطلبان جهاد بوده‌اند.[152]

این تناقض (منع خونریزی در دین مزدک و جنگ‌هایی که بابک و پیروانش می‌کردند) را یارشاطر هم بدان اشاره می‌کند و می‌گوید که پاسخ این تناقض را مقدسی از زبان خرمیانی که می‌شناخته، داده‌است: "هرگاه اوضاع و احوال خیزش را ایجاب کند خونریزی نیز رواست. باید فرض کنیم که چنان‌که بیشتر گفته شد، اوضاع روزگار کواد را مزدکیان مردمی رزمنده و پیکارجو ساخت و سنت خیزش را در میان آنها گذاشت.[153]

ماهیت خرمدینان آذربایجان
اگر ما اسم فردی را که در طول تاریخ از او جز دشمنی و کینه نسبت به اسلام چیز دیگری سراغ نداریم و هیچ فضیلتی در او نمی‌بینیم، جز اینکه با مسلمین می‌جنگیده، روی بچه‌مان بگذاریم، مثلاً اسم او را بابک بگذاریم، بچه‌مان فردا بزرگ می‌شود، با خود می‌گوید اسم دوستانم را حسن، حسین، عباس، علی و مرتضی گذاشته‌اند، اسم من هم بابک است؛ من هم بروم سراغ هم اسم خودم ببینم او کیست وقتی می‌رود سراغ او، می‌بیند در زندگی آن آدم از نظر انسانی چیزی نیست و جز جنایت و مبارزه با اسلام چیز دیگری وجود ندارد. به دروغ از او تعریف می‌کنند، می‌گویند بابک با اعراب می‌جنگید. کجا بابک با اعراب می‌جنگید ؟! بابک با ایرانیها می‌جنگید نه اعراب. بابک را ایرانیها کشتند و دویست و پنجاه هزار کشته دادند. عرب اصلاً یک نژاد کوچکی بود و افراد زیادی نداشت. سردارشان یک ایرانی به نام افشین بود که با بابک می‌جنگید، نفراتش هم همه ایرانی بودند. تاریخ را شما بخوانید می‌بینید شعارها ایرانی است، اسمها همه ایرانی است. ایرانیهایی که با بابک می‌جنگیدند گرزی داشتند اسمش را گذاشته بودند کافرکوب. بابک با اسلام و مسلمین می‌جنگید، با عرب نمی‌جنگید، عربی در کار نبود. معتصم خلیفه بود ولی او که با معتصم نمی‌جنگید. اگر ایرانیهای مسلمان بابک را یک عنصر ضداسلامی تشخیص نمی‌دادند که با او به نفع معتصم نمی‌جنگیدند. ایرانیها از معتصم نهایت تنفر را داشتند ولی حاضر نبودند به قیمت جنگیدن با معتصم بیایند بابک‌ها را تأیید کنند. می‌دیدند اگر امر دائر بشود میان بابک و معتصم، باز معتصم از بابک بهتر است.

تاریخ شناسان همانند صدیقی یا گرونبائوم جنبش بابک را دینی-سیاسی به حساب آورده‌اند ولی ذبیح‌الله صفا و سعید نفیسی و همائی بر جنبه ملی گرایانه آن تأکید دارند.[154] زریاب دلیل‌هایی برای شورش خرمدینان می‌نویسد:[155]

  1. علت سیاسی: به استناد مقدسی، خرّمدینان پس از کشته شدن ابومسلم به دست منصور خلیفهٔ عبّاسی سخت به خشم آمده بودند و این امر ظاهراً برای آن بود که ابومسلم را همچون کسی می‌دیدند که در برابر عرب قیام کرده بود و به همین دلیل پس از قتل او در پی تحقّق آرزوهایش بودند و می‌خواستند ملک و سلطنت را به ایرانیان بازگردانند.
  2. علت اقتصادی: به استناد مقدسی اصحاب بابک و خرّمدینان در تنگدستی می‌زیستند. این تنگدستی به‌طور کلّی ناشی از زورگویی عمّال دولتی و جنگهای امرای محلی با یکدیگر بوده‌است.
  3. علت مذهبی: خرمدینان را ظاهراً مسلمانان، اعمّ از عرب و ایرانی، تحقیر می‌کردند. داستان رفتار توهین آمیز کدخدای بلال آباد با جاویدان حاکی از این معنی است. مقدسی می‌نویسد که اصحاب بابک در فقر و ذلّت به سر می‌بردند. ظاهراً مردم خرمی مذهب آن روستاها و نواحی، که از ذلّت و خواری رنج می‌برده و بنا به عقاید دینی خود منتظر قیام بوده‌اند، به دستور بابک شوریده و عمّال و مأموران خلیفه را به شرحی که در البدء والتاریخ آمده به قتل رسانده‌اند.

یوسفی معتقد است که جنبش بابک ضد خلافت، ضد عرب و تا حد و اندازه‌ای ضداسلامی بود.[156] به گفته مادلونگ اگرچه بنابر روایتی بیشتر مردم آذربایجان قبول اسلام کرده بودند و در زمان خلافت علی «قرآن می‌خواندند» اما شکی نیست که این روایت به جای‌های محدودی اشاره دارد و شاید خصوصاً منظور اردبیل بوده باشد، زیرا قدرت جنبش خرمدینان در آذربایجان بقدر کفایت گواه بر دوام احساسات ضداسلامی و ضد عرب در میان جمعی از مردم آذربایجان است.[157]

قیام بابک که در راس خرمدین‌های ناراضی، شورشگر و دست از جان شسته ضد دستگاه حکومت و برای سرنگون کردن سازمان دیوانی و اجتماعی موجود برخاست، برای زمینداران و صاحبان اقطاع که در بهره‌کشی از رعیت هیچ کونه انصاف و شفقت نمی‌شناختند بشدت مایه وحشت شد. دسته‌های روستاییان و شبانکارگان خشمگین و پرخاشگر که طی سال‌ها از پرداخت جزیه و خراج و بیگاری و بهره‌های سنگین به ستوه آمده بودند، برای آنکه از هر جایی به جمع یاران بابک بپیوندند ناچار شدند در سر راه هر گونه مانعی را از پیش بردارند. لاجرم از کشتن زمینداران، غارت دهقانان بزرگ و حتی از قتل زنان و کودکان آن‌ها خودداری نکردند. آوارگان، ستمدیدگان، راهزنان و کسانی که از زندان‌های سخت بیرون آمده بودند نیز همه جا در بین راه به آن‌ها ملحق شدند و با این عناصر ناهمگون درهم آمیخته که نیروی انقلاب از آن‌ها تشکیل می‌شد توقیف مخالفان، مصادره اموال، شکنجه کردن و مثله کردن مالکان و صاحبان اقطاع که ناظر به دستیابی بر اموال آن‌ها بود اجتناب ناپذیر شد. بابک با چنین نیرویی به زودی در تمام آذربایجان موجب وحشت عام شد و وقتی بر بذ دست یافت اکثر مخالفان از بیم آن‌ها به مراغه پناه بردند و آنجا متحصن شدند. بابک برای آنکه لشکر خلیفه به یاران وی به آسانی دسترس نیابد شهرها و دیه‌های اطراف را هم به دست ویرانی سپرد و از آن‌ها جز خرابه‌های سوخته و ویران چیزی باقی نگذاشت.[158]

بلعمی و دیگر مورخین می‌گوید که پیروان بابک از مردم فقیر، روستائیان محلی تشکیل می‌شدند و مورخین مختلفی پیروان بابک را «اسرافکار و ولخرج، مرتد و سارق» خطاب می‌کنند. می‌توان نتیجه گرفت که بابک حمایت گسترده‌ای از کشاورزان و روستائیان فقیر آذربایجان داشته‌است کسانی که امید به آینده بهتری از طریق پیروزی شورش داشته‌اند ولی غیر محتمل است که آن‌ها از روی ترس یا مصلحت‌اندیشی به شورش پیوسته باشند.[159]

شورش‌های متعدد در ۲ یا ۳ قرن بعد از حمله مسلمانان به نارضایتی گسترده در بین عناصر ایرانی و شاید تمایل به برگشت به گذشته اشاره دارد که بابک اینگونه حمایتشان را جذب کرده بود. اهداف بابک با این حال، به‌طور شفاف با اهداف شاهزادگانی مثل افشین (به جز مازیار) مشترک نبود و با جاه طلبی‌های آنان برای بدست آوردن ثروت و قدرت ناسازگار بود. بیشتر آنان (که افشین یکی از آنان بود) اقدام خلیفه علیه بابک را حمایت می‌کردند.[160]

جایگاه زن در بین خرمدینان

زرینکوب به این دلیل که خرمدینان که از پیروان مزدک بودند آن‌ها را به اشتراک در دارائی و زن نسبت داده‌است.[161] برخی از تاریخ نویسان گفته‌اند که ریشه اصطلاح خرمدین از آنجاست که همه لذت‌ها را مباح می‌دانستند و از اینرو آن‌ها را «اباحیه» می‌شمردند، اما نفیسی این اتهام را رد می‌کند و آن را انتساب مخالفان می‌داند[162] آمورتی می‌گوید برای بدگویی از این جنبش آن را فاقد قیدهای شرعی یا اخلاقی و برای توجیه وابستگی آن به آئین مزدک که تصور می‌شد از نظر اخلاق بسیار سهل‌گیر است معرفی کردند.[163]مقدسی در مورد عقاید خرمدینان می‌نویسد: «در میانشان کسانی به اباحه زنان به شرط رضای ایشان اعتقاد داشتند و هر چه را که نفس از آن لذت گیرد و طبع بدان میل کند به کس ضرر نرساند را مباح می‌شمرند». با وجود این ابن حوقل به اباحه گری آنان اشاره می‌کند ولی بغدادی می‌گوید روایت اباحه گری و آزادی جنسی خرمدینان اعتباری ندارد و دلیل مطمئنی برای آن آرا اقامه نشده‌است.[164] مادلونگ به استناد مطهر بن طاهر مقدسی معتقد است خرمدین‌ها به آزادی رابطه جنسی عقیده داشتند اما به شرطی که زنان با رابطه با آنان راضی باشند و همچنین به لذت بردن از همه خوشی‌ها تا زمانی که به کسی آسیب نرسد را نیز تأیید می‌کند، اما انتساب ابتذال افراطی را که دربارهٔ رابطه جنسی شان در برخی منابع آمده‌است را باورنکردنی وصف می‌کند.[165] بی بند و باری خرمدینان از نظر یوسفی نیز اغراق‌آمیز است برای مثال، حضور علنی بابک و بیوه جاویدان در مراسم ازدواجشان به معنی بی‌توجهی آن‌ها به حرمت ازدواج نیست و یوسفی هیچ‌کدام از اتهامات بی بند و باری علیه بابک و پیروانش را موثق و معتبر نمی‌داند.[166] به گفته یارشاطر هم نوبختی و هم مقدسی رواج اباحه در میان مزدکیان را بدیهی دانسته‌اند، اما این گفته با سخن ایشان دربارهٔ علاقه‌مندی خرمیان به پاکی، درستی، پرهیز از دیگران و وجود نهادهای زناشویی و نماز در میان آن‌ها آشکارا تناقض دارد. بدیهی است که خرمیان خود را مکلف به انجام فرایض دینی می‌دیدند، اما چیزی که هست فرایض دینی آن‌ها با مسلمانان فرق می‌کرد.[167]

به گفته آمورتی گرایش زن آزادخواهی ظاهراً اساس جنبش خرمدینان است. همسر جاویدان تدبیر انتقال قدرت را اندیشید و کلیه منابع نقش وی را در این زمینه می‌پذیرند. کلیه منابع اگر هم ضد و نقیض، ذکری از پایگاه اجتماعی زنان می‌کنند و به حق زنان در گزینش شوهر دوم اشاره می‌نمایند و نیز می‌گویند کلیه فرزندانی که از این ازدواج دوم به دنیا می‌آمدند از همان حقوق فرزندان شوهر اول برخوردار بودند. از این گذشته بابک قاعده برجسته‌ای نهاد که می‌گفت مرد باید به خانه زن برود. کاملاً محتمل است که این قاعده بر ملاحظات بسیار بنیادی دوره پدرسالاری و کشاورزی متکی بود که روی‌هم رفته نباید برای زنان نامطلوب بوده باشد.[168]

افشین، بابک و مازیار
آخرین تاریخ‌نویس (کپی نویس) ارمنی گزارش داد که بابک، سربازانش را گارد جاویدان می‌نامید؛ نامی که هخامنشیان بر سپاه زبده خود گذاشته بودند و ساسانیان نیز از آنها پیروی کردند.[169]

این را ویلفرد مادلونگ هم پذیرفته‌است که «خرمیان نمایندگان احساسات ملی ایران بودند که مشتاقانه در انتظار بازگرداندن حکومت پادشاهی ایران، در مقابل گرایش‌های جهان‌گرائی (جهان‌وطنی) مانویان بودند»؛ ولی برای جمعیت ایران، بابک و جنبش او مفهوم دیگری داشت؛ زیرا از آن زمان هویت جمعی دینی، شیوه عمده معرفی به‌شمار می‌رفت. اشپولر به درستی گفته‌است که منابع بومی دربارهٔ جریان‌های پنهان ملی و دینی دربارهٔ اندیشه احیای پادشاهی ایرانی خاموشند و منابع پیشگویانه فارسی میانه خطر بابک را آشکار می‌کنند و نظر مبهمی دربارهٔ خرمیه دارند».[170]

این گفته به مازیار منسوب است که «من و افشین و بابک هر سه از دیرباز عهد و بیعت کرده‌ایم و قرار داده بر آنکه دولت از عرب بازستانیم و ملک و جهانداری با خاندان کسرویان کنیم».[171][172]مازیار هنگامی که در دادگاه افشین، با افشین رو در رو شده بود، مدعی شد که افشین به او پیغام فرستاده بود که بابک خود را از روی حماقت به کشتن داد و من هرچه کوشیدم تا مرگ را از او بازگردانم ممکن نشد. زریاب احتمال می‌دهد سخن افشین، اشاره به امان نامه‌ای بوده‌است که هنگام حمله به قلعه بذ برای بابک فرستاده بود. از گزارش‌های طبری برمی آید که خود معتصم، دستورهای جنگی صادر می‌کرد و دربارهٔ اداره امور جنگ به افشین پیامهایی می‌فرستاد، تا آنجا که بسیاری از داوطلبان این کندی را از خود افشین دانستند و او را به اهمال و تعلّل در نبرد با بابک متهم ساختند.[173] این ادعا که افشین بابک را با پیام‌های آشتی‌جویانه فریفت از این شایعه نشئت می‌گیرد که افشین پنهانی با رهبران ضد عباسی مثل بابک و مازیار و شاید با امپراتور بیزانس - تئوفیل - ارتباط داشته‌است.[174] علت خیانت افشین به بابک از نگاه نفیسی، این بود که معتصم پنداشت افشین از پس بابک بر نمی‌آید و می‌خواست سرکوب بابک را به طاهریان بسپارد، افشین که با طاهریان در بدست آوردن مقام در دربار خلیفه رقابت می‌کرد، ترجیح داد خود به جای طاهریان بابک را دستگیر کند.[175]

از ملاحظه مجموع روایت‌های مربوط به آن عهد می‌توان حدس زد که در میان ایرانیان نوعی احساس استقلال‌طلبی از عنصر اسلامی و حتی برپایی گونه‌ای پادشاهی همچون ساسانیان وجود داشت که در وجوه گوناگون سیاسی و مذهبی مجال ظهور می‌یافت. چنان‌که محققان به درستی گفته‌اند، خرمیان و در رأس ایشان بابک در این عهد - دست کم نزد بخشی از مردم - نمایندهٔ چنین احساسی شمرده می‌شدند. شاید درک همین نکته بوده‌است که در همان روزگار نیز بابک و افشین و مازیار را یکسو دانسته، میان ایشان به نحوی باب ارتباط را باز بینگارند.[176]

بعضی نویسندگان کوشیده‌اند افشین و بابک و مازیار را ۳ شاخه یک راه با هدف احیای روزگار باستانی ایران قلمداد کنند. تردید نیست که در آن روزگار کسانی - به ویژه آن‌ها که از خاندان‌های نژاده بودند - می‌کوشیدند تا قدرت را از دست مسلمانان بازستانند و دولتی مرکزی، همچون پادشاهی ساسانیان بر پا دارند؛ یا دست‌کم استقلال ناحیهٔ تحت تسلط خود را که سابقهٔ آن به روزگار کهن بازمی‌گشت، حفظ یا تجدید کنند. با اینهمه، چنان‌که دیدیم بابک به دست افشین سرکوب شد و همکاری او با مازیار نیز در پرده ابهام است؛ بنابراین، نمی‌توان ایشان را نه از حیث شیوه‌ها و نه اهداف، همسو دید. البته این اندازه درست است که این قیام‌ها و تلاش‌ها رنگ ضد عربی داشت و نه لزوماً ضداسلامی، چنان‌که وقتی برادر بابک را برای مجازات به یک ایرانی - از ناحیه طبرستان - سپردند، گفت خدای را سپاس که قتل من به دست دهقان زاده‌ای صورت می‌گیرد. همچنین با توجه به پاره‌ای روایات، از جمله سبب عداوت میان افشین و ابودلف عجلی، دشمنی وی با عنصر عرب آشکار است. با توجه به این قرائن برخی محققان حدس زده‌اند که افشین همچون آل طاهر در اندیشهٔ برپایی یک دولت ایرانی بوده‌است. اگر این روایت طبری درست باشد که افشین قصد داشت پس از فرار از مرکز خلافت، در بلاد شمالی ایران و ماوراءالنهر، در میان اقوام گوناگون به تبلیغ اسلام بپردازد، می‌توان گفت که وی شاید قصد داشته‌است با تمسک به دیانت اسلام، اهداف خود را به پیش ببرد و تفاوت اصلی او با آل طاهر در این بود که ایشان «مشروعیت سیاسی» خود را از «خلافت» می‌گرفتند.[177]

کرون نوشته‌است که یک منبعی برای اعتبار بخشی به بابک، مازیار و افشین نوشته‌است که این سه نفر با همدیگر توطئه کرده بودند تا حکومت اسلامی را سرنگون سازند و خاندان سلطنتی ساسانی را به قدرت برگردانند. از نظر کرون این ادعا صحت ندارد. از نظر کرون، این ادعا توسط طرفداران خلیفه ساخته شده تا مدعی شود که ایرانی‌ها با همدیگر قصد داشتند علیه اسلام طرح‌ریزی کنند. از نگاه کرون تنها کسانی که طرفدار تئوری توطئه هستند می‌توانند باور کنند که افشینی که در دستگیری بابک نقش داشته، با بابک همدست بوده‌است.[178]

بابک و امپراتور بیزانس
نوشتار(های) وابسته: تئوفوبوس

وقتی بابک از طرف افشین مورد هجوم قرار گرفت، گفته شده که به امپراتور بیزانس نامه نوشت[179] و از او خواست که به آذربایجان[180] یا دیگر سرزمین‌های اسلامی[181] لشگرکشی کند تا از فشار بر خود بکاهد.[182] ولی هجوم تئوفیل با نیروهای متشکل از خرمدین‌های فراری تا بعد از دستگیری و اعدام بابک در ۲۲۳ ه‍.ق/۸۳۸ م میلادی اتفاق نیفتاد[183] به اعتقاد زرینکوب تئوفیلوس بابک را حمایت می‌کرد. به همین دلیل مأمون برای اینکه نظر روم شرقی را از حمایت بابک به نگرانی‌های نزدیک‌تر و مهم‌تری معطوف دارد، به لشکر کشی به روم پرداخت (۲۱۵ و ۲۱۶ ه‍.ق) که این لشکرکشی‌ها تئوفیل را از حمایت بابک بازداشت.[184]

اعدام بابک و تجلیل از افشین

بابک در جواب سؤال معتصم (که چرا صورتش را با خون دستش می‌آلاید) پاسخ داد که فقدان خون باعث رنگ پریدگی می‌شود و من نمی‌خواهم که کسی فکر کند که من از ترس رنگم پریده‌است. عطار نیشابوری این رفتار را به صوفی حسین بن منصور حلاج هنگام به دار آویختنش نسبت می‌دهد. داستان متفاوتی دربارهٔ کلماتی که از بابک به معتصم گفته شده در جوامع الحکایات عوفی ظاهر شده‌است.[185]

در دربار اسحاق بن خلف و ابوتمام طائی برای شعرهایی که سرودند از معتصم جایزه گرفتند. در اشعار این ۲ نفر افشین به فریدون و بابک به ضحاک مرتبط شده بود. معتصم اترجه دختر اشناس سردار عالی‌رتبه ترک را به عقد حسن پسر افشین درآورد و مجلس باشکوهی برای عروسی این ۲ نفر تدارک دید و حسن بن سنباط هم ۱۰۰ هزار درهم با کمربند پر زرق و برق و تاج بطریقی (اشراف‌زادگی) جایزه گرفت و پسرش معاویه هم ۱۰۰ هزار درهم جایزه گرفت.[186]

افشین در برابر این خدمت صد هزار درهم به پسر سهل بن سنباط و یک میلیون درهم برای سهل بن سنباط از معتصم گرفت و کمربندی گوهرنشان و تاجی که علامت «بطریقان» بود به او داد و سهل بدین ترتیب به مقام بطریقی ارتقاء یافت.[187]

بابک در ادبیات معاصرش

شور و هیجان در نبرد بابک و شکست وی در ادبیات عربی معاصرش منعکس شده‌است. به عنوان مثال یک شعر توصیفی دربارهٔ به دار آویختن بابک توسط راغب اصفهانی نقل شده‌است، شعرهایی توسط ابومحمد اسحاق بن ابراهیم موصلی در تحسین اسحاق بن ابراهیم مصعبی، قصیده‌های دیوان ابوتمام، همچنین علیه افشین بعد از سقوطش و تحسین محمد بن حمید طوسی و نبردش علیه بابک در دیوان بحتری می‌توان نام برد.[188]

محمد بن عبدالملک الزیات این شعرها را (هنگام نمایش بابک سوار بر فیل) سرود:[189]

قد خضب الفیل کعادتةیحمل شیطان خراسان
والفیل لا تخضب اعضاؤهالا لذی شأن من الشأن

خرمدینان و ابومسلم
«خرمیان نمایندگان احساسات ملی ایران بودند که مشتاقانه در انتظار بازگرداندن حکومت پادشاهی ایران، در مقابل گرایش‌های جهانی مانویان بودند.» ولی برای جمعیت ایران بابک و جنبش او مفهوم دیگری داشت، زیرا از آن زمان هویت جمعی دینی، شیوه عمده معرفی به‌شمار می‌رفت. اشپولر به درستی گفته‌است که منابع بومی دربارهٔ جریان‌های پنهان ملی و دینی دربارهٔ اندیشه احیای شهریاری ایرانی خاموشدند و منابع پیشگویانه فارسی میانه خطر بابک را آشکار می‌کنند و نظر مبهمی دربارهٔ خرمیه دارند.[190]

به نوشتهٔ دینوری، برخی خرمدین‌ها معتقد بودند که بابک پسر مطهر، پسر فاطمه، دختر ابومسلم است.[191] دینوری در اخبارالطوال نوشته‌است: «آنچه بر من درست آمد و ثابت شد این است که بابک پسر فاطمه دخت ابومسلم است - نه دختر پیامبر اسلام - و از اینرو گروهی از خرمی‌ها خود را فاطمیه نامیدند».[192] اما زریاب این روایت را قبول ندارد و آن را جعل خرم‌دینان می‌داند. از نظر او جعل از آن‌جا نشئت گرفته‌است که خرمدینان انتظار داشتند فردی از نسل ابومسلم ظهور کند و حکومت را از بنی‌عباس پس بگیرد.[193]یوسفی می‌گوید معلوم نیست این انتساب حقیقی است یا اینکه توسط بابک (یا دیگر فرماندهان خرمی) جعل شده باشد تا پشتیبانی دوستداران ابومسلم را به خود جلب کند یا ممکن است که بعدها برای پیوند شورش بابک با شورش ابومسلم ساخته شده باشد یا اینکه در توجیه احترام گذاشتن خرمدینان به ابومسلم بوده باشد.[194]

به اعتقاد کرون بعد از شکست بابک، پیروان او مسلمان از نوع (ابو) مسلمیه شدند یعنی اینکه امامت به جای عباسیان به ابومسلم رسیده‌است و آن‌ها انتظار داشتند، مهدی از نسل او ظهور کند. در منابع اولیه در مورد زندگانی بابک، هیچ اثری از ابومسلم، امام‌ها، سرخ‌پوشان و سرخ‌علمان وجود ندارد.[195] تقریباً ۵۰ سال بعد از مرگ بابک، وی به عنوان نواده ابومسلم شناخته شد که بیانگر تفکر امامت برای پیروانش است. از آن پس طبیعت مسلمیان خرمدینی در آذربایجان و جای‌های دیگر در غرب ایران یک گواهی به‌شمار می‌رود.[196]

میراث

به گفته مایکل فیشر، مهدی عابدی و احمد هاشم، در ایران مدرن، به خاطر رشد ناسیونالیسم در قرن ۲۰ میلادی و تجدیدخاطر ایران باستان، در دوران رضا شاه، بابک خرمدین شناخته شد و به عنوان قهرمان ملی او را ستایش کردند. با این حال، بابک به عنوان چهره جدال‌برانگیز در جمهوری اسلامی باقی‌ماند که بت‌سازی از او مورد انتقاد روحانیون قرار گرفت.[197][198]

جستارهای وابسته

پی‌نوشت‌ها
  1. یوسفی زیبارو (ماهرو) بودن مادر بابک توأم با تک چشم را بودنش مضحک می‌داند. (ایرانیکا، ذیل «بابک خرمی»)

پانویس
  1. «بابک خرمدین نماد ایران دوستی یا دستاویز ایران ستیزی (بابک در نزدیکی کوه سبلان و در روستای بلال‌آباد در حومه اردبیل به دنیا آمد)». خبرگزاری تابناک رسمی جمهوری اسلامی ایران|. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۱۱.
  2. «The "Babak Khorramdin Organisation": A Mysterious Opposition Group in the Islamic Republic of Iran». The “Babak Khorramdin Organisation”: A Mysterious Opposition Group in the Islamic Republic of Iran|. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۱۱.
  3. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  4. Encyclopædia Britannica، Bābak، Online.
  5. Spuler، A History of the Muslim World: The age of the caliphs، ۵۵.
  6. larousse encyclopedie، Abbassides، Online.
  7. Arthur Goldschmidt, Lawrence Davidson, "A concise history of the Middle East", Westview Press; Eighth Edition (July 21, 2005). Pg 81: "..a Persian named Babak whose rebellion lasted twenty three years. Victorious in every battle, these uprisings were inspired by Persia's pre-Islamic religions, such as Zoroastrianism (The faith of Sassanid rulers) and a peasant movement called Mazdakism"
  8. Whittow (1996), The Making of Orthodox Byzantium, 600-1025. New studies in medieval history, London: Macmillan, pp. 195, 203 & 215
  9. Daniel Pipes, "Slave soldiers and Islam: the genesis of a military system ", Middle East Forum, 1981. pg 153: "Al-Mutasim undertook two military campaigns during his caliphate, the attack on Amorium (a town in Anatolia) and the suppression of the Persian rebel Babak."
  10. Bernard Lewis, "The Arabs in History", Oxford University Press, 2002. pp 109-110.
  11. Armenian historian Vardan Areweltsʻi, ca. 1198-1271 notes: In these days, a man of the PERSIAN race, named Bab, who had went from Baltat killed many of the race of Ismayil(what Armenians called Arabs) by sword and took many slaves and thought himself to be immortal... See: La domination arabe en Armènie, extrait de l’ histoire universelle de Vardan, traduit de l’armènian et annotè, J. Muyldermans, Louvain et Paris, 1927, pg 119: En ces jours-lá, un homme de la race PERSE, nomm é Bab, sortant de Baltat, faiser passer par le fil de l’épée beaucoup de la race d’Ismayēl tandis qu’il.. Original Grabar: Havoursn haynosig ayr mi hazkes Barsitz Pap anoun yelyal i Baghdada, arganer zpazoums i sour suseri hazken Ismayeli, zpazoums kerelov. yev anser zinkn anmah. yev i mium nvaki sadager yeresoun hazar i baderazmeln youroum ent Ismayeli
  12. The Arab historian ʻAlī ibn Aḥmad ibn Ḥazm (994-1064) mentions the different Iranian revolts against the Caliphate in Al-Faṣl fi l-Milal & l-Ahwāʾ & n-Niḥal. The Persians had the great land expanse and were greater than all other people and thought of themselves as better... after their defeated by Arabs, they rose up to fight against Islam but God did not give them victory. Among their leaders were Sunbādh, Muqanna‘, Ustasīs, Bābak and others. «أن الفرس کانوا من سعة الملک و علو الید علی جمیع الأمم وجلالة الخطیر فی أنفسهم حتی أنهم کانوا یسمون أنفسهم الأحرار والأبناء و کانوا یعدون سائر الناس عبیداً لهم فلما امتحنوا بزوال الدوله عنهم علی أیدی العرب وکانت العرب أقل الأمم عند الفرس خطراً تعاظمهم الأمر و تضاعفت لدیهم المصیبة و راموا کید الإسلام بالمحاربة فی اوقات شتی ففی کل ذلک یظهر الله سبحانه و تعالی الحق وکان من قائمتهم سنبادة و استاسیس والمقنع و بابک وغیرهم»Ibn Ḥazm, ʻAlī ibn Aḥmad (1995), Al-Faṣl Fī Al-Milal Wa-Al-Ahwāʾ Wa-Al-Niḥal (1st ed.), Bayrūt, Lubnān: Dār al-Jīl
  13. دانشنامه جهان اسلام https://rch.ac.ir/article/Details/5470?بابک-خرم-دین. پارامتر |first1= بدون |last1= در Authors list وارد شده‌است (کمک); پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  14. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  15. Crone، The Nativist Prophets of Early Islamic Iran، 47.
  16. Crone، The Nativist Prophets of Early Islamic Iran، 48.
  17. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  18. Encyclopædia Britannica، Bābak، Online.
  19. BOSWORTH، AZERBAIJAN iv. Islamic History to 1941، ۲۲۴–۲۳۱.
  20. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  21. رضازاده لنگرودی، خرمدینان، ۴۱۷–۴۲۲.
  22. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  23. رضازاده لنگرودی، خرمدینان، ۴۱۷–۴۲۲.
  24. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  25. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  26. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  27. رضازاده لنگرودی، خرمدینان، ۴۱۷–۴۲۲.
  28. SOURDEL، BĀBAK، ۸۴۴.
  29. روزی که بابک کشته شد
  30. SOURDEL، BĀBAK، ۸۴۴.
  31. SOURDEL، BĀBAK، ۸۴۴.
  32. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  33. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  34. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  35. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  36. AMORETTI، THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN، ۵۰۴.
  37. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  38. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  39. مادلونگ، فرقه‌های اسلامی، ۲۹.
  40. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۵.
  41. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۶.
  42. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۶.
  43. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۶.
  44. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۶.
  45. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۶.
  46. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۶.
  47. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۶و۲۷۷.
  48. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۷.
  49. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۷.
  50. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۷.
  51. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۷.
  52. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۷.
  53. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۷.
  54. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۸.
  55. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۸.
  56. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۸.
  57. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۸.
  58. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۸.
  59. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۸.
  60. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۸.
  61. «بابک خرم‌دین و پان‌ترکیسم».
  62. علی بهرامیان. «بابک خرم دین». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  63. نفیسی، سعید. بابک خرم‌دین. صص. ۱۱۷–۱۱۶.
  64. SOURDEL، BĀBAK، ۸۴۴.
  65. Huart، Bābek، Online.
  66. Heß, Michael R.. "Baba." Encyclopaedia of Islam, THREE. Edited by: Kate Fleet, Gudrun Krämer, Denis Matringe, John Nawas, Everett Rowson. Brill Online, 2015. Reference. 15 April 2015 <http://brillonline.nl/entries/encyclopaedia-of-islam-3/baba-COM_25077>
  67. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  68. نفیسی، بابک خرمدین، ۱۲۹.
  69. Crone، The Nativist Prophets of Early Islamic Iran، 47.
  70. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  71. Crone، The Nativist Prophets of Early Islamic Iran، 48.
  72. Crone، BĀBAK، online.
  73. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  74. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  75. زرین‌کوب، تاریخ مردم ایران، 2:‎ 67-68.
  76. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  77. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  78. نفیسی، بابک خرمدین، ۱۵۳.
  79. The Nativist Prophets of Early Islamic Iran,p 48
  80. «بابک خرمدین نماد ایران دوستی یا دستاویز ایران ستیزی (بابک در نزدیکی کوه سبلان و در روستای بلال‌آباد در حومه اردبیل به دنیا آمد)». خبرگزاری تابناک رسمی جمهوری اسلامی ایران|. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۱۱.
  81. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  82. زرین‌کوب، دو قرن سکوت، ۲۱۵–۲۱۷.
  83. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  84. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  85. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  86. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  87. BOSWORTH، AL-BADHDH، ۱۱۶.
  88. خسروی، بَذّ، ۵۷۰–۵۷۴.
  89. SOURDEL، BĀBAK، ۸۴۴.
  90. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  91. Crone، BĀBAK، online.
  92. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  93. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  94. AMORETTI، THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN، ۵۰۶.
  95. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  96. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  97. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  98. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  99. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  100. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  101. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  102. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  103. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  104. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  105. MOTTAHEDEH، THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN، ۷۵–۷۶.
  106. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  107. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  108. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  109. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  110. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  111. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  112. BOSWORTH، AFŠĪN، ۵۸۹–۵۹۱.
  113. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  114. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  115. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  116. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  117. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  118. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  119. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  120. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  121. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  122. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  123. Crone، The Nativist Prophets of Early Islamic Iran، 67.
  124. Crone، BĀBAK، online.
  125. Crone، The Nativist Prophets of Early Islamic Iran، 71-72.
  126. Crone، The Nativist Prophets of Early Islamic Iran، 71-72.
  127. نفیسی، بابک خرمدین، ۱۵۳–۱۵۴.
  128. نفیسی، بابک خرمدین، ۱۵۴.
  129. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  130. YARSHATER، THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN، ۱۰۰۵–۱۰۰۶.
  131. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  132. Daftary، Sectarian and National Movements in Iran, Khurasan and Transoxania During Umayyad and Early 'Abbasid Times.
  133. Crone، The Nativist Prophets of Early Islamic Iran، 72.
  134. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  135. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  136. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  137. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  138. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  139. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  140. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  141. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  142. AMORETTI، THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN، ۵۰۳.
  143. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  144. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  145. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  146. بهرامیان، خرم دینان، 326-330.
  147. زرین‌کوب، دو قرن سکوت، ۲۱۵–۲۱۷.
  148. نفیسی، بابک خرمدین، ۱۱–۱۲.
  149. نفیسی، بابک خرمدین، ۱۸.
  150. AMORETTI، THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN، ۵۰۴.
  151. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  152. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  153. YARSHATER، THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN، ۱۰۱۳.
  154. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  155. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  156. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  157. MADELUNG، THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN، ۲۲۸.
  158. زرین‌کوب، روزگاران، ۳۴۲–۳۴۳.
  159. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  160. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  161. زرین‌کوب، ایران پس از اسلام، ۴۵۹.
  162. نفیسی، بابک خرمدین، ۲۴.
  163. AMORETTI، THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN، ۵۰۴.
  164. رضازاده لنگرودی، خرمدینان، ۴۱۷–۴۲۲.
  165. MADELUNG، KHURRAMIYYA، ۶۳–۶۵.
  166. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  167. YARSHATER، THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN، ۱۰۱۳.
  168. AMORETTI، THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN، ۵۰۸.
  169. Crone، The Nativist Prophets of Early Islamic Iran، 66.
  170. دریایی، تاریخ و فرهنگ ساسانی، ۱۳۷–۱۱۳۸.
  171. نفیسی، بابک خرمدین، ۶۵.
  172. بهرامیان، افشین، ۵۰۴–۵۰۸.
  173. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  174. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  175. نفیسی، بابک خرمدین، ۶۷.
  176. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  177. بهرامیان، افشین، ۵۰۴–۵۰۸.
  178. Crone، The Nativist Prophets of Early Islamic Iran، 67.
  179. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  180. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  181. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  182. بهرامیان، بابک خرمدین، ۲۳–۲۶.
  183. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  184. زرین‌کوب، تاریخ مردم ایران، 2:‎ ۶۹–۷۰.
  185. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  186. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  187. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  188. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  189. صدیقی، جنبشهای دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ۲۷۶.
  190. دریایی، تورج. تاریخ و فرهنگ ساسانی. ترجمهٔ مهرداد قدرت دیزجی. تهران: انتشارات ققنوس، ۱۳۹۲. شابک ۲-۴۰۸-۳۱۱-۹۶۴، ۱۳۷–۱۱۳۸
  191. MADELUNG، KHURRAMIYYA، ۶۳–۶۵.
  192. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  193. زریاب، بابک خرّم دین، ۷۷–۸۱.
  194. Yūsofī، BĀBAK ḴORRAMI، ۲۹۹–۳۰۶.
  195. Crone، BĀBAK، online.
  196. Crone، ḴORRAMIS، online.
  197. Ahmed Hashim, International Institute for Strategic Studies, p80
  198. Michael M.J. Fischer, Mehdi Abedi, "Debating Muslims: cultural diologues in postmodern and tradition", University of Wisconsin Press, 1990. pg 191

منابع
  • AMORETTI, B.S (2007). "SECTS AND HERESIES". THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN. ۴. New York: CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS. ISBN 978-0-521-20093-6.
  • BOSWORTH, C.E (2004). "AL-BADHDH". Encyclopaedia of Islam. ۱۲ (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. ۱۱۶. ISBN 90-04-08114-3. Archived from the original|archive-url= requires |url= (help) on 16 January 2013. Check date values in: |تاریخ بازبینی= (help); |access-date= requires |url= (help)
  • BOSWORTH, C.E (1985). "AFŠĪN". Encyclopædia Iranica. ۱. Bibliotheca Persica Press. p. ۵۸۹–۵۹۱. ISBN 0-933273-81-9. Archived from the original|archive-url= requires |url= (help) on ۲۰۱۲–۰۷–۰۱. Check date values in: |تاریخ بازبینی=, |تاریخ بایگانی= (help); |access-date= requires |url= (help)
  • BOSWORTH, C.E (1989). "AZERBAIJAN iv. Islamic History to 1941". Encyclopædia Iranica. ۳. New York: Bibliotheca Persica Press. p. ۲۲۴–۲۳۱. ISBN 0-933273-81-9. Archived from the original|archive-url= requires |url= (help) on ۲۰۱۲–۰۷–۰۱. Check date values in: |تاریخ بازبینی=, |تاریخ بایگانی= (help); |access-date= requires |url= (help)
  • Crone, Patricia (2011). "ḴORRAMIS". Encyclopædia Iranica. new york: Bibliotheca Persica Press. Archived from the original on ۱۳–۴–۲۰۱۱. Retrieved ۱۳–۴–۲۰۱۱. Check date values in: |تاریخ بازبینی=, |تاریخ بایگانی= (help)
  • Crone, Patricia (2012). The Nativist Prophets of Early Islamic Iran. Cambridge: cambridge university press. ISBN 978-1-107-01879-2.
  • Crone, Patricia. "BĀBAK". Encyclopaedia of Islam (3nd ed.). Leiden: E. J. Brill. Archived from the original|archive-url= requires |url= (help) on 16 January 2013. Check date values in: |تاریخ بازبینی= (help); |access-date= requires |url= (help)
  • Daftary, F (2000). "Sectarian and national movements in Iran, Khurasan and Transoxanial during Umayyad in early Abbasid times". In M. S. Asimov and C. E. Bosworth. History of Civilizations of Central Asia (PDF). IV. Paris: UNESCO Publishing. p. ۴۱–۶۰. Retrieved 1 May 2015.
  • Huart, Cl. "Bābek". Encyclopaedia of Islam. ۱ (1nd ed.). Leiden: E. J. Brill. Archived from the original|archive-url= requires |url= (help) on 16 January 2013. Check date values in: |تاریخ بازبینی= (help); |access-date= requires |url= (help)
  • MADELUNG, w (2007). "THE MINOR DYNASTIES OF NORTHERN IRAN". THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN. ۴. New York: CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS. ISBN 978-0-521-20093-6.
  • MADELUNG, W (1986). "KHURRAMIYYA". Encyclopaedia of Islam. ۵ (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. ۶۳–۶۵. ISBN 90-04-07819-3.
  • MOTTAHEDEH, ROY (2007). "THE 'ABBASID CALIPHATE". THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN. ۴. New York: CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS. ISBN 978-0-521-20093-6.
  • SOURDEL, D (1986). "BĀBAK". Encyclopaedia of Islam. ۱ (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. ۸۴۴. ISBN 90-04-08114-3.
  • Spuler, Bertold (1969). A History of the Muslim World: The age of the caliphs. ۱. Leiden: E. J. Brill. ISBN 1-55876-095-4.
  • YARSHATER, EHSAN (2007). "MAZDAKISM". THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN. vol.3 - Part2. New York: CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS. ISBN 978-0-521-24693-4.
  • Yūsofī, Ḡ-Ḥ (2000). "BĀBAK ḴORRAMI". Encyclopædia Iranica. ۳. Bibliotheca Persica Press. p. ۲۹۹–۳۰۶. ISBN 0-933273-51-7. Archived from the original|archive-url= requires |url= (help) on 20۱۲-0۷–۰۱. Check date values in: |تاریخ بازبینی=, |تاریخ بایگانی= (help); |access-date= requires |url= (help)
  • Encyclopædia Britannica. Bābak. Archived from the original on 16 January 2013. Retrieved 20۱۱-0۴–۱۳. Check date values in: |تاریخ بازبینی= (help)
  • larousse encyclopedie. Abbassides (به فرانسوی). Archived from the original on 16 January 2013. Retrieved 20۱۱-0۶–۲۰. Check date values in: |تاریخ بازبینی= (help)

مقالات آنلاین برای مطالعه بیشتر
  1. دهخدا، علی‌اکبر. «بابک». لغت نامه دهخدا. بایگانی‌شده از اصلی در 16 ژانویه 2013. دریافت‌شده در 20۱۱-0۴–۲۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  2. دهخدا، علی‌اکبر. «بابک خرم دین». لغت نامه دهخدا. بایگانی‌شده از اصلی در 16 ژانویه 2013. دریافت‌شده در 20۱۱-0۴–۲۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  1. Evangelos Venetis (2005-05–28). "ḴORRAMIS IN BYZANTIUM". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 16 ژانویه 2013. Retrieved 20۱۱-۱۲-۲۴. Check date values in: |تاریخ= (help)
  2. EHSAN YARSHATER (2005-05-28). "IRAN ii. IRANIAN HISTORY (2) Islamic period". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 16 January 2013. Retrieved 2011-12-24.
  3. Ashraf, Ahmad (15 December 2006). "IRANIAN IDENTITY iii. MEDIEVAL ISLAMIC PERIOD". Encyclopædia Iranica. Retrieved 2011-12-26.

پیوند به بیرون
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به بابک خرمدین در ویکی‌گفتاورد موجود است.
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ بابک خرمدین موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.