ناحیه جبال

جبال جمع عربی لغت جبل (کوهستان یا تپه) نامی که عرب‌ها به منطقه‌ای که قبلاً ماد (سرزمین ماد) یا همدان امروزی که به آن عراق عجم هم گفته می‌شود که از عراق عرب - در جنوب میان رودان - تمایز داده شود[1]

موقعیت جبال در نقشه ایران در عصر خلفای عباسی برگرفته از کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی
ناحیه جبال یا عراق عجم (نارنجی)

دلیل این نام گذاری، کوهستان‌های آن - جز در ناحیه شمال شرقی اش - است. جبال از شرق به صحرای بزرگ خراسان، از جنوب خوزستان، از جنوب شرق استان فارس، از جنوب غرب عراق عرب، در شمال غرب آذربایجان و در شمال هم رشته کوه‌های البرز محدود شده‌است. مرزهای جبال به خوبی مشخص نشده و به‌طور مکرر تغییر می‌کرده‌است[2]

بر طبق اصطخری (۲۰۳ ه‍. ق) و ابن حوقل (۲۶۷ ه‍. ق) معدن‌های آنتیمونی (سنگ سرمه) در اصفهان وجود داشته‌است[3]

در سده‌های نخست پس از اسلام و دوران حکومت اموی و عباسی، به منطقه کوهستانی غرب ایران یعنی كردستان جبال (به معنای کوه‌ها یا رشته‌کوه) می‌گفتند. این ناحیه بین دو ناحیه عراق عرب (عراق کنونی) و عراق عجم (اصفهان و ری) قرار داشت.[4]

سعید نفیسی ، جبال را میان بغداد ، فارس ، کرمان ، خراسان ، آذربایجان ، خوزستان ، طبرستان می‌داند و آن را شامل ناحیه همدان، ری ، نهاوند ، سمنان، دامغان ، قزوین، کاشان و قم و اصفهان و اراک می‌داند[5] اما با دقت در نقشه جهان ترسیم شده توسط ابن حوقل ، محدوده سرزمین جبال را با دقت بیشتری می توان مشخص نمود.

نامگذاری و جغرافیا

دلیل نامگذاری این منطقه به جبال، به خاطر کوهستان‌ها و مکان‌نگاری سطح مرتفعش بود که دربرگیرنده مرکز رشته کوهستان زاگرس و شامل مناطق کردستان و لرستان، بین رودخانه سفیدرود و سلسله کوهستان البرز در شمال و ناحیه پست خوزستان در جنوب می‌شود؛ در حالی که مرزهای غربی آن جایی است که سلسله کوه‌های زاگرس به دشت میانرودان و مرز شرقی آن به حاشیه کویر بزرگ مرکزی (دشت کویر) قرار دارد. در جغرافیای دیوانسالاری (مدیریت اجرایی) در دوران صدر اسلام، مرزهای آن تعیین‌نشده و متغیر بود، ولی گاهی آن را به شهر ری در انتهای شمال شرقی اش مربوط می‌کردند. شهر ری در نیمه شاهراه عراق-خراسان بود که این شاهراه در شهر حلوان (در غرب ناحیه)، وارد ناحیه جبال می‌شد. در این زمال، جبال شامل شش شهر مهم بود: دیناور، قارماسین (بعدها کرمانشاه)، همدان، قزوین، اصفهان و ری.[6]

جبال در دوران اسلامی

با توجه به نقشه معتبر و کهن تر ابن حوقل مربوط به قرن دهم میلادی، به ترسیم دقیق تری از ناحیه جبال می توان رسید. جبال یا الجبال(سرزمین کوهستان) به طور واضح به مناطق کنونی لرستان ، بختیاری ، شمال خوزستان ، کهگیلویه ، همدان ، کرمانشاه (باختران) و دیگر سرزمینهای کوهستانی زاگرس در غرب و جنوب غربی ایران اشاره دارد.

نقشه جهان ترسیم شده در سدهٔ دهم میلادی توسط ابن حوقل


عرب‌ها پس از تاخت و تاز در عراق، به زودی به جبال نیز یورش بردند. تسخیر جبال تا سال‌های پایانی خلافت عمر و سال‌های آغازین خلافت عثمان به درازا کشید. فتح دینور (۶۴۲ میلادی) و قرمیسین پس از تسخیر حلوان (۶۴۰ م) روی داد. همدان در ۶۳۹ یا ۶۴۱ میلادی و به‌طور قطعی در ۶۴۴–۶۴۵ فتح شد. اصفهان در ۶۴۲ یا ۶۴۴ میلادی، قزوین در ۶۴۴–۶۴۵ میلادی و شهر ری در تاریخ نامشخصی بین ۶۳۹ تا ۶۴۵ بدست عرب‌ها فتح شد.[6]

شهر دیناور و نهاوند، که هر دو توسط اعراب پس از جنگ نهاوند در ۶۴۲ میلادی، تسخیر شده بودند، اهمیت بسیاری در دوران فتوحات اعراب در غرب ایران داشتند. آنها سرانجام به ترتیب با نام ماه الکوفه و ماه البصره شناخته شدند که نقش پایگاه جنگجویان عرب (به عربی: مقاتله) برای لشکرکشی به سمت شمال یعنی قفقازی و همچنین به سمت دشت ایران تا به خراسان را ایفا می‌کردند. کلمه ماه احتمالاً برگرفته از ماده یا هم ماد (پیش از اسلام) است. از اینرو اعراب عنصر اصلی جمعیت این شهرها را تشکیل دادند و روسای عرب دارایی شهری را بدست آوردند. از همین‌رو در قرن نهم میلادی، شاعر و پهلوان (paladin) عرب، ابودلف قاسم بن عیسی عجلی (مرگ بین ۸۴۰ تا ۸۴۳ میلادی)، دارایی وسیعی بین کرج تا شرق نهاوند را داشت که به «کرجِ ابودلف» مشهور گشت.[6]

دوپارگی و تغییر نام
نوشتار اصلی: عراق عجم

در آغاز قرن یازدهم میلادی و در دوران غزنویان و سلجوقیان ، لفظ تاریخی «جبال» جای خود را به «عراق عجم» (یعنی عراق ایرانی‌ها» داد تا از «عراق عرب» که همان میانرودان است، متمایز شود. مورخین غزنوی، ابوالفضل بیهقی همیشه لفظ «عراق عجمی» برای غرب ایران به کار می‌برد. شهاب‌الدین یاقوت حموی مدخل مختصری در مورد جبال داشته‌است؛ ولی بعد از حمله مغول، اصطلاح «جبال» کاربردش را از دست داد. از اینرو جغرافی‌دان‌ها حمدالله مصطفوی (نیمه قرن چهاردهم میلادی) هیچ جایی از این لفظ استفاده نکرد. اصطلاح «عراق عجم» در ایران مدرن، کاملاً منسوخ شد؛ ولی نام جایگزین شهر سلطان‌آباد (اراک کنونی) از همین لفظ «عراق عجم» در دوران قرون وسطی (medieval) ساخته شده‌است.[6]

پانویس
  1. Lockhart، DJIBĀL، 534.
  2. Lockhart، DJIBĀL، 534.
  3. Lockhart، DJIBĀL، 534.
  4. Janine et Dominique Sourdel, Dictionnaire historique de l'islam, Éd. PUF, ISBN 978-2-13-054536-1, article Jibâl, pp. 435-436
  5. نفیسی، سعید، ص 30
  6. C. Edmund Bosworth, "JEBĀL" in Encyclopædia Iranica, Vol. XIV, Fas.c 6, pp. 617-618

منابع
  • نفیسی، سعید، بابک خرمدین، دلاور آذربایجان، به اهتمام عبدالکریم جریزه دار، انتشارات اساطیر، تهران،x
  • Bosworth, C. Edmund. "JEBĀL". Encyclopædia Iranica. New York: Bibliotheca Persica Press.
  • Lockhart, L (1991). "DJIBĀL". Encyclopaedia of Islam. vol.۲ (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. 534. ISBN 90-04-07026-5.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.