بابک پدر اردشیر

بابک معرب نام ایرانی پاپک است.[2][3] و به معنی «پدر» است.[4] امیل بنونیست نشان داد که نام پاپک در آثار پهلوی و ارمنی، دیده شده‌است.[5]

طرحی از سکهٔ دستهٔ نخست اردشیر بابکان؛ شمایل نیم‌رخ اردشیر بر روی سکه؛ چهرهٔ تمام‌رخ پاپک بر پشت سکه.

اولین فردی که به‌طور مفصلی از به قدرت رسیدن اردشیر بابکان و ساسانیان در قرن سوم میلادی نگاشت، گئو ویدن‌گرن بود که بیشتر مورخان آن را پذیرفتند. پژوهش‌های او، عمدتاً مبتنی بر متون عربی-فارسی بود که در حقیقت، بازتاب گزارش حکومتی (ساسانیان) از آغاز حکومت ساسانی است. سپس، ریچارد فرای به این نکته مهم اشاره کرد که در بررسی تاریخ ایران، اغلب با متونی مواجهیم که واقعیت‌ها را با الگوهای پیشین تطبیق می‌دهند. بدین ترتیب، در این متون، از اردشیر چهره‌ای حماسی تصویر کرده‌اند که احتمالاً با حقیقت هماهنگ نیست. یوسف ویزه‌هوفر، با مقایسه متون یونانی-رومی (باستان) با متون سریانی-ارمنی و فارسی-عربی، تصویر واقعی‌تری از اردشیر و اقدامات او عرضه کرد. دریایی هم‌نظر با فرای، می‌پندارد که متون عربی-فارسی مربوط به آغاز پادشاهی ساسانی تا دوران خسرو اول در قرن ششم میلادی، باید با احتیاط نگریست. این نگرش در مورد کتاب کارنامه اردشیر بابکان، نیز صادق است. نه به علت بی‌اهمیتی آن، بلکه به خاطر تفاوت‌های جهان‌بینی خاندان ساسانی در قرن سوم و درباریان شاهنشاهی (اشراف‌زادگان و موبدان) است. از این‌رو، کاتبان ساسانی، تصویر آرمانی از گذشته و اردشیر بابکان عرضه کردند که با آرمان‌های خسرو اول هماهنگ بود. طبعاً مورخان عربی-فارسی نیز به متون اواخر ساسانی اعتماد کردند و در نتیجه، نتوانستند از نقل داستانی حاضر و آماده از دوران اردشیر اول و دیگر پادشاهان اولیه ساسانی فراتر روند. با این وجود، شکاف‌هایی بین این متون وجود دارد که می‌توان حقایق را از لابلای آن بیرون کشید.[6]

تا به اکنون هیچ سکه‌ای که بتوان ضرب شدنش را به بابک نسبت داد یافت نشده‌است و سکه‌هایی هم که نام بابک و اردشیر بر روی او می‌باشند، احتمالاً به‌دست اردشیر ضرب شده‌است. بجز از نام او بر روی سکه‌ها و متون متاخرتر، هیچ منبعی که هم عصر بابک باشد وجود نمی‌دارد. کاملترین گزارشی که از زندگی بابک در دست است، روایت طبری‌ست که آن هم احتمالاً برگرفته از خداینامه یا دیگر تاریخ‌های رسمی گردآوری شدهٔ متاخرتر به‌دست ساسانیان است. با اینکه گزارش طبری مفصلترین و با جزئیاتترین روایت پیرامون زندگانی بابک می‌باشد، ولی راستی‌آزمایی آن ناشدنی‌ست.[7]

بنابر شرحِ کتیبهٔ شاپور یکم در نقش رستم، بابک شاهی محلی معرفی شده‌است. محل استقرار حکومت بابک، اصطخر بود؛ همچنین به استناد گزارش طبری از زندگی بابک، وی حاکم خیز [ناحیه‌ای در جنوب اصطخر، در کنارهٔ دریاچهٔ نمک باختگان] بود. براساس ستون‌نبشته‌های بیشاپور (که به پارسی میانه نوشته شده) می‌توان دریافت که وی در حدود سال‌های ۲۰۵–۲۰۶ میلادی علیه فرادستان پارتی خود شورید.[8]

گرچه دربارهٔ مؤسس سلسله ساسانی حرف‌های بسیاری می‌توان گفت، اصل و نسب خاندان ساسان و خود اردشیر بابکان هنوز در ابهام است. داستان‌ها و افسانه‌هایی که دربارهٔ تبار اردشیر و خاندان او گفته شده، چنان گوناگون و پرشمار است که نمی‌توان هیچ‌کدام را به سادگی پذیرفت. نباید فراموش کرد که بنیانگذار هر سلسله، برای کسب مشروعیتش، ادعا می‌کرد که از تبار پادشاهان باستان است. اگر اردشیر از خاندان اشرافی می‌بود، بر یک روایت یا یک خاندان تأکید می‌کرد، درحالی که داستان‌هایی که دربارهٔ تبار او نقل شده، بسیار متنوعند و این مهر تأئیدی بر فرضیه مذکور است؛ بدین معنی که او تلاش می‌کرده، تا از طریق همه سنت‌های ایرانیان و حتی بیگانگان، مشروعیت کسب کند.[9]

پیرامون نسبت بابک با ساسان، سندهای تاریخی متفاوت با محتوایی گاه متضاد وجود می‌دارد. طبری و دیگر مورخین اسلامی، ساسان را پدر بابک دانسته ولی برخی دیگر از اسناد تاریخی مانند کارنامهٔ اردشیر بابکان و شاهنامهٔ فردوسی، ساسان را داماد بابک می‌دانند.[10]

بنابر روایت طبری، بابک فرزند ساسان —متولی معبد آناهیتا در اصطخر— و رامبهشت —زنی از خاندان حاکم بازرنگی— بود. طبری چنین می‌گوید که بابک در هنگام تولد موی بلند می‌داشت که این را نشانهٔ «بخت بلند» دانستند.[11]

بابک دو پسر به نام شاپور و اردشیر داشت. شاپور پسر ارشد و اردشیر پسر کوچکترش بود.[12]

• ئوئار، کلمان (۱۳۸۴). «بابک خرم‌دین از دیدگاه خاورشناسان». بابک خرمدین. ترجمهٔ سعید نفیسی. تهران: انتشارات اساطیر. ص. ۱۵۵-۱۵۶. شابک ۹۶۴-۳۳۱-۳۲۸-X.
• بهرامیان، علی (۱۳۸۱). «بابک خرمدین». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۱۱. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. ص. ۲۳–۲۶. شابک ۹۶۴-۷۰۲۵-۰۷-۶.

• لوکونین، ولادیمیر گریگوریویچ (۱۳۸۴). تمدن ایران ساسانی. ترجمهٔ عنایت‌الله رضا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. شابک ۹۶۴-۴۴۵-۶۶۱-۰.
• فرای، ریچارد (۱۳۸۲). تاریخ ایران کمبریح. سوم، قسمت اول. ترجمهٔ حسن انوشه. تهران: مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۰-۰۰۲۳-۶.
• دریایی، تورج (۱۳۸۲). تاریخ و فرهنگ ساسانی. ترجمهٔ مهرداد قدرت دیزجی. تهران: انتشارات ققنوس. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۴۰۸-۲.
• دریایی، تورج (۱۳۹۱). ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان. ترجمهٔ آهنگ حقانی، محمود فاضلی بیرجندی. تهران: کتاب پارسه. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۷۳۳-۵۵-۶.
• دریایی، تورج (۱۳۸۴). شاهنشاهی ساسانی. ترجمهٔ مرتضی ثاقب فر. تهران: ققنوس. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۴۳۶-۸.
• دریایی، تورج (۱۳۹۲a). امپراتوری ساسانی. ترجمهٔ خشایار بهاری. تهران: نشر فرزان روز. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۲۱-۳۸۸-۶.
• دریایی، تورج (۱۳۹۲b). ساسانیان. ترجمهٔ شهناز اعتمادی. تهران: انتشارات توس. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۱۵-۷۲۹-۶.

• شکی، منصور (۱۳۶۹). «ساسان که بود؟». ایرانشناسی. تهران: بنیاد مطالعات ایران. بهار (۵): ۷۷ تا ۸۸. دریافت‌شده در ۷/۹/۲۰۱۳. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)