باربد

دربارهٔ زندگی این هنرمند اطلاعات اندک و افسانه آمیزی در کتاب‌های فارسی و عربی آمده‌است. منابع کهن‌تر او را اهل مرو دانسته‌اند ولی منابع تازه‌تر زادگاه او را جهرم یاد کرده‌اند[4] همچنین مسعودی از گفته ابن خردادبه او را اهل ری نام برده‌است.[5]

از اشعار حکیم ابوالقاسم فردوسی بر می‌آید که باربد از اهالی جهرم بوده‌است چنان‌که در بیتی این چنین می‌فرماید:

زجهرم بیامد سوی طیسفون *** پر از آب مژگان و دل پر ز خون

... و همانا ازین افتاده‌است که باربد جهرمی که استاد بربطی بود بناء لحون و اغانی خویش در مجلس خسروپرویز که آنرا خسروانی خوانند با آنک سربسر مدح و آفرین خسرو است بر نثر نهاده‌است و هیچ از کلام منظوم در آن بکار نداشته. (المعجم فی معاییر اشعار العجم چ ۱ طهران ص ۱۵۰).

مطرب پرویز که در فن بربطنوازی و موسیقی عدیل نداشته و سرود مسجع که سرود خسروانی نام نهاده از مخترعات اوست و موطن این دانشمند جهرم فارس است. (ناظم الاطباء).

فارابی در کتاب موسیقی کبیر، از فهلبذ یاد می‌کند که در زمان خسرو پرویز، پسر هرمز پادشاه فارس بوده‌است. ابن خردادبه دربارهٔ باربد می‌نویسد:[5]

او از مردم ری بود و با سخنانی موزون به همراه بربط، برای خسرو آهنگ‌هایی می‌ساخت که در آن، حوادثی را که دیگران جرأت بازگفتن آن را نداشتند، با زبان موسیقی و شعر بیان می‌نمود، که از آهنگ‌های باربد در ستایش پادشاه ۷۵ آواز بوده‌است.

در مورد سرنوشت باربد بین منابع اختلاف هست. ثعالبی نوشته که باربد توسط موسیقی‌دان دیگری در دربار خسرو پرویز با نام «سرکش» مسموم و کشته شد. ابن‌خردادبه برعکس این روایت را نقل کرده‌است. فردوسی نیز در شاهنامه چنین می‌نویسد که زمانی که خسرو پرویز توسط پسرش شیرویه از سلطنت به زیر کشیده شد، باربد در نهایت پریشانی به زندان رفت و در آنجا آهنگی حزن‌آلود نواخت، سپس چهار انگشت خود را برید و به منزل رفت و تمام آلات موسیقی خود را به آتش کشید.

در بین نوازندگان کرمانشاه داستانی هست که سالیان پیش در روزی از هفته همه نوازندگان در جایی جمع می‌شدند و ساز می‌نواختند و می‌خواندند، تعداد اندکی از آنان دلیل این کار را می‌دانستند و پس از سالها بین تمام نوازندگان پخش می‌شود که جایی که نوازندگان جمع می‌شوند قبر باربد است و با باخبر شدن حکومت آن زمان که صفویه‌ها بوده قصد تخریب آن مکان را داشتند که اهالی موسیقی کرمانشاه تصمیم می‌گیرند آنجا را قبر سیده فاطمه اعلام کنند و در سال ۱۰۶۵ ق آن مکان بازسازی و به نام سیده فاطمه ثبت شد و مردم به زیارت آن می‌روند.[6]

باربد از بار به مفهوم اجازه و بَد به معنی صاحب، خدایگان و فرمانده تشکیل شده که در روی هم رفته یعنی کسی که اجازه همیشگی برای باریافتن دارد. شفیعی کدکنی با اشاره به دقایقی از نکات تاریخی ارتباط بین باربد و بربت، پسندیده‌تر می‌داند که آن دو از یک ریشه دانسته شود.[5]

باربد برای هر روزی از روزهای هفته نواهایی ساخته بود که این نواهای هفتگانه به نام طرق الملوکیه معروف است. همچنین آهنگ‌هایی برای هر سی روز ماه که به نام سی لحن باربدی نام‌دار است.[7] و هم ۳۶۰ لحن به تعداد روزهای سال نوای خاص ساخته بوده‌است.[5]

هنوز هم میراث او در نام‌های گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی ایرانی امروزی بر جای مانده‌است. او برای اولین بار دستگاه موسیقی را در جهان به نام سرود خسروانی خلق کرد؛ که آن به خسرو پرویز پادشاه، فرمانروای ایران از ۵۹۰ میلادی تا ۶۲۸ تقدیم نموده بود.

اختراع اغلب نغمات و ترانه‌های موسیقی را به وی نسبت می‌دهند. گویند حوادث و اتفاقات مهم را باربد به‌صورت نغمات نغز و نواهای دل‌فریب درآورده به سمع خسروپرویز می‌رسانیده، مثلاً تلف شدن شبدیز اسب ویژه پرویز را که دیگران یارای اظهار آن نداشتند وی به قالب نوای موسیقی ریخته و به عرض خسرو رسانید که هم‌اکنون این موسیقی را که از مقامات سرنا و دهل می‌باشد، لرهای لرستان و کرمانشاه (لرهای لک) به نام «چَمَه ری» که به معنای «چشم به راه» می‌باشد میشناسند و در مراسم ختم آن را می‌نوازند. باربد چون شنید که خسروپرویز در یاری رامشگران و نوازندگان می‌کوشد، خواست خویشتن را به درگاه پرویز رساند، ولی سرکش (رامشگر خاص پرویز) سالار بار را محرض آمد که از راه جستن باربد به دربار جلوگیری نماید، ولی باربد با رساندن نغمه‌های خود به گوش شاه او را شیفته آواز خود ساخت. اغلب کارهای او در وصف شاهان آن دوره می‌بود.

• صفوت، داریوش (۱۳۵۰). پژوهشی کوتاه دربارهٔ استادان موسیقی ایران و الحان موسیقی ایرانی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر. صص. ۱۰۱ صفحه. (شماره کتابشناسی ملی: ۴۶۰۱۹ّ)
• ستایشگر، مهدی (۱۳۷۶). نام‌نامهٔ موسیقی ایران‌زمین. ۳. تهران: اطلاعات. شابک ۹۶۴-۴۲۳-۳۷۷-۸.
• مجلهٔ موسیقی دورهٔ ۳، شمارهٔ
• «باربد» در دانشنامهٔ جهان اسلام
• BĀRBAD در دانشنامهٔ ایرانیکا

• اداره کتابخانه‌های عمومی شهرستان جهرم
• باربد در فرهنگنامه داستانی عجایب‌المخلوقات