گردیه

گردیه از خاندان مهران، یکی از هفت خاندان پارتی، بود. این خاندان پارتی در ری در جنوب تهران مستقر بودند. پدر او بهرام گشنسپ، یک افسر نظامی بود که در جنگ ایران و بیزانس و لشکرکشی به یمن در زمان حکومت خسرو انوشیروان (حکومت از ۵۳۱ تا ۵۷۹) شرکت داشت. پدربزرگ او، گرگین میلاد، نیز از ۵۷۲ تا ۵۷۴ در ارمنستان به عنوان مرزبان (ارتشبد یک استان مرزی، «مارگراف») فعالیت داشته‌است.[2] گردیه دارای سه خواهر و برادر به نام‌های گردویه، مردان‌سینا و از همه شناخته‌شده‌تر، بهرام چوبین، بود.[3] گرچه مشخص نیست که آن‌ها خواهر و برادر تنی بوده‌اند یا نه.[4]

در سال ۵۹۰ میلادی، خسرو پرویز در تیسفون تاج بر سر نهاد. نخستین سال پادشاهی خسرو با قیام بهرام چوبین مصادف بود.

در جنگی که بین خسرو پرویز و بهرام چوبین بر ساحل رود نهروان درگرفت، بهرام خسرو پرویز را مورد بدزبانی و توهین قرار داد. کردیه که بمردی چون برادرش بود، بهرام را بخاطر این بدزبانی سرزنش کرده و از او خواست که به اطاعت از شاه درآید، اما بهرام پیشنهاد او را نپذیرفت.[5]

بعد از شکست در این نبرد، خسرو پس از مشورت با پدرش هرمز چهارم مصمم شد که به روم رفته و از موریکیوس امپراتور بیزانس تقاضای کمک کند.[6]

در سال ۵۹۱ میلادی بهرام چوبین بعد از شکست در نبرد نهایی با خسرو و سپاهیانش، همراه با باقیماندهٔ سپاهش به سوی ترکان گریخت و با مهربانی تمام از سوی خان ترک پذیرفته شد. در مآخذ پارسی از این خان ترک نامی برده نشده‌است. گمان می‌رود این خان یون یوللیق یا دولان خان، فرمانروای خاقانات شرقی ترک باشد که با خاقانات غربی ترک جنگ داشتند و شاید به همین سبب، بهرام را پناه داد.[7]

خسرو با هدایایی که برای خاتون، همسر خان ترک فرستاد، موجبات کشته شدن بهرام را فراهم کرد. خاقان ترک که از مرگ بهرام، غمگین شده بود، از کردیه خواست که به همسری برادر خاقان، نطر درآید. کردیه پاسخی نرم داد و نطر را بازگرداند سپس همه سپاهیانی را که همراه برادرش بهرام، به دیار ترکان آمده بودند، از دیار ترکان بیرون آورد و به حدود دیار پارسیان رساند. نطر با دوازده هزار سپاه به تعقیب او برخاست. سرانجام کردیه، در طی نبردی که درافتاد، نطر را به دست خود کشته و به راه ادامه داد.[8]

در راه گستهم (ویستهم) دائی خسرو پرویز نزد گردیه آمد و در مرگ بهرام غمخواری کرد و از رفتن نزد خسرو پرویز بر حذرش داشت و سپس او را به همسری خود درآورد. اما خسرو که از گستهم بیمناک بود به دستیاری گردوی برادر بهرام و نامه‌ای که به توسط زن او، برای گردیه فرستاد، گردیه را به کشتن گستهم فرمان داد و گردیه شبی پنهانی، گستهم را کشت و واقعه را به خسرو پرویز نوشت.[1]

کردیه، به غیر از بهرام، برادر دیگری داشت، بنام گردوی (کردی) که در خدمت خسرو بود و به همراهی سپاه خسرو با برادر خود بهرام جنگیده بود، کردیه از گردوی خواست که برای وی، از خسرو امان بگیرد و چون به نزد خسرو رسید، خسرو به پاس خدماتش با وی ازدواج کرد.[8]

حاصل این وصلت جوانشیر بود. بعد از قتل‌عام خانوادهٔ سلطنتی ساسانی، جوانشیر که جان سالم بدر برده بود، مدت کوتاهی بعد از شهربراز سلطنت کرد.[9]

گردیه در حال کشتن همسرش ویستهم در شاهنامه

گردیه نخست، زن بهرام پسر سیاوش (بهرام سیاوشان) یکی از سرداران ایران در زمان هرمز چهارم بود که به همراه بهرام چوبینه به جنگ با ترکان هیاطله فرستاده شد[10] و به همراه او هم بشورید[11] و بعد از جلوس بهرام چوبینه به تخت؛ بندوی که در فراری دادن خسرو به روم نقش داشت اسیر گشت و نزد بهرام سیاوشان زندانی بود تا اینکه بندوی موفق شد او را فریب داده و از دست بهرام سیاوشان بگریزد و برای کمک به خسرو و گرد آوردن نیرو به آذربایجان برود؛ بهرام چوبینه به این علت بهرام سیاوشان را اعدام کرد.[12] از آنجا که همسر بهرام سیاوشان را خواهر بهرام چوبینه دانسته‌اند اکنون باید دانست که زن بهرام سیاوشان همان کردیه خواهر مشهور بهرام چوبینه بوده‌است (که به اشتباه عنوان یا تحریف شده که او همسر برادرش بهرام چوبینه بوده).[13] از همه قراین برمی آید که کردیه شاید به همین دلیلِ کشته شدن شوهرش، با بهرام چوبینه ناسازگار شد[14] اما همچنان در اطاعت برادرش و همراه او ماند.

در پی کشته شدن چوبینه، کردیه که اکنون فرماندهی سپاه طرفدار برادرش را عهده‌دار شده بود با مشورت آنان و برای بازگشت به ایران و طلب بخشش به خسروپرویز، شاه وقت، نامه نوشت اما خسرو پاسخی به نامهٔ گردیه نمی‌دهد. و چون حکومتش بعد از آشوب‌ها قدری ثبات پیدا کرده، دایی‌اش بندوی را به بهانهٔ آنکه در قتل پدرش شرکت داشته می‌کشد و دایی دیگر او گستهم نیز که می‌داند به دست خسرو کشته خواهد شد، سر به شورش برمی‌دارد و با سپاهش به گردیه ملحق می‌شود و از کردار خسرو می‌گوید که حتی به دایی‌اش هم رحم نمی‌کند، تا برسد به آنان. گردیه چاره‌ای جز آن نمی‌بیند که به سپاه گستهم بپیوندد و حتی به همسری او درآید. از آنجا که وی با برادرش بهرام نیز مخالفت می‌کرد که نباید بر پرویز بشورد، طبیعتاً باید ازدواج گردیه و گستهم را از روی ناچاری و بی‌پاسخ ماندن نامهٔ وی از سوی پرویز قلمداد کرد. بعد از چند نبرد میان سپاهیان خسرو و سپاه طرفدار گستهم، خسرو از طریق برادر دیگر کردیه، گردوی که از ابتدا در خدمت و وفادار به خودش بود، برای گردیه نامه می‌فرستد و از او می‌خواهد که گستهم را بکشد و در ازای آن به همسری او درآید. گردیه پنهانی از پرویز پیمان کتبی می‌طلبد و پس از دریافت پیمان از وی که به وی و بهرامیان آسیبی نرساند، گستهم را در خواب می‌کشد و به این ترتیب سپاه گستهم نیز از هم می‌پاشد و شورش فرو می‌خوابد.

خسروپرویز نیز به پاس این خدمت کردیه وی را به همسری رسمی خود درمی‌آورد و از مجازات مردم ری که در این شورش‌ها از بهرامیان حمایت کرده بودند چشم پوشی می‌کند. حاصل این ازدواج پسری به نام جوانشیر است که بعداً مدت کوتاهی نیز به سلطنت می‌رسد.

• حسین، الهی قمشه‌ای (۱۳۸۶). شاهنامه فردوسی. ترجمهٔ ناهید فرشادمهر. تهران: نشر محمد. شابک ۹۶۴-۵۵۶۶-۳۵-۵.
• طبری، محمد بن حریر. تاریخ طبری جلّد دوِم. ترجمه ابولقاسم پاینده، چاپ دوم. تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۶۲
• زرین کوب، عبدالحسین. تاریخ مردم ایران، تاریخ قبل از اسلام، چاپ اول. تهران: انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۴
• رضا، عنایت الله. ایران و ترکان در روزگار ساسانیان. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵
• شریفی، محمد. فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: انتشارات فرهنگ نشر نو، ۱۳۸۷