پیروز سوم

یزدگرد سوم سی و پنجمین و آخرین پادشاه ساسانی بود. با مرگ او در سال ۶۵۲ میلادی، سلسلهٔ ساسانی پس از ۴۱۶ سال، در ایران منقرض گردید. مسعودی فرزندان یزدگرد سوم را چنین می‌شمارد، دو پسر بنام‌های بهرام (وهرام) و پیروز، و سه دختر ادرگ و شهربانو و مرد آوند.

بنابر برخی روایات شیعه، شهربانو به عقد حسین بن علی، نوهٔ پیامبر اسلام درآمد و مادر امام چهارم شیعیان است.[1][2][2][3][4][5][6][یادداشت 1][2][3] شیعیان به این ترتیب فرزندان و نوادگان امام حسین را وارث خورنه یا فره ایزدی شاهنشاهان ایران باستان محسوب داشتند.[1]

مرتضی مطهری و سید جعفر شهیدی در صحت داستان ازدواج حسین پسر علی با شهربانو تردید کرده و این روایات را رد کرده‌اند[7][8]

پیروز به خواست پدرش یزدگرد سوم شاه ایران، برای جلب کمک نظامی تایزونگ، امپراتور چین از دودمان تانگ، از طریق کوه‌های پامیر (تاجیکستان امروز) به چانگ آن پایتخت آن زمان چین رفته بود که در آن زمان بزرگ‌ترین شهر جهان بشمار می‌آمد. چین که در شمال شرقی فرارود (مرز امروز چین باتاجیکستان و افغانستان) با امپراتوری ایران همسایه بود، همواره با ایرانیان مناسبات حسنه داشت.

پرتره امپراتور گائوزونگ

پیروز به خواست پدرش یزدگرد سوم (چینی: Issu-ssu/I-ssu-hou)، در سال ۶۳۸ میلادی به گروهی به رهبری مرزبان (mo-se-pan) برای جلب کمک نظامی تایزونگ امپراتور چین، به چین رفت[9] اما تایزونگ پیش از رسیدن پیروز به چانگ آن درگذشته بود و پسرش گائوزونگ امپراتور تازه و سومین رئیس کشورچین از دودمان تانگ به پیروز مقام درباری داد و احترام بسیار کرد و در سال ۶۶۲ میلادی او را با یکی از ژنرال‌های خود به نام «پی شینگ جیان» با لشکری کامل روانه ایران کرد. پیروز پیشنهاد کرده بود که این لشکر تا سیستان (شهر زرنگ = زرنج و مرکز ایالت نیمروز افغانستان امروز، در چینی Chi-Ling) با او باشد زیرا که اطمینان دارد، ایرانیان پس از شنیدن خبر بازگشت وی، دسته‌های مقاومت تشکیل می‌دهند و به یاری‌اش می‌شتابند. پیروز موفق شد، به یاری چینیان در سال ۶۵۸ میلادی دولت پارسی (Po-szu) با پایتخت زرنگ (Chi-ling) در سیستان به وجود آورد. سکه‌های بسیاری از یزدگرد برای سال بیستم پادشاهی وی (۶۵۰–۶۵۱ م) به ضرب سیستان وجود دارد که به نظر سکه شناسان پس از سال ۶۵۱ میلادی و مرگ یزدگرد ضرب شده‌اند. این می‌تواند به این معنا باشد که پس از مرگ یزدگرد، فرزندانش هم چنان به نام او سکه می‌زدند و همین گواه بر ادامه کوتاه پادشاهی ساسانی در شرق ایرانشهر است.[9] بر اساس آنچه چینیان روایت می‌کنند، در ۱۴ فوریه سال ۶۶۳ میلادی فغفور گازونگ پیروز را به این حکومت منصوب کرده‌است.[10] منابع ایرانی نیز از این سلطنت یاد می‌کنند:

پسر یزدگرد به هندوستان شد، سپاه و گُند آورد، پیش از آمدن به خراسان درگذشت، آن سپاه و گُند بیاشفت[11]

همین منابع نشان می‌دهند که این حکومت در سال ۶۷۳/۶۷۴ میلادی سقوط کرده‌است.[10] گازونگ به پیروز یکی از شانزده لقب سلطنتی امپراطوری چین با عنوان سپهسالار گارد جنگی راست (You wu wei jianguim) را اعطا کرد و بعد از او به پسرش نرسه نیز لقب سپهسالار گارد جنگی چپ را اعطا نمود.[9]

مجسمه منسوب به پیروز سوم میان مجسمه‌های سران ۶۱ کشور در مقبره کیانلینگ.

پیروز در سال ۶۷۷ میلادی فرمان احداث معبدی به نام Bos-si (معبد پارسی) در شینجان را داد.[9] او در سال ۶۷۸/۶۷۹ میلادی درگذشت.[10] نرسه، فرزند پیروز سوم، در یادداشتی مرگ پدرش را اینچنین توصیف می‌کند:[12]

«پیروز از امپراتور چین تنها تقاضای تدفینی ساده را برای خود کرد. ایرانیان در تبعید به همراه امپراتور چین حاضر بودند. امپراتور دستان لرزان پیروز را در دستانش گرفت. پیروز نگاهش را به غرب (ایران) گرداند و گفت: «من هر آنچه در توان داشتم برای وطنم (ایران) انجام دادم و آسوده خاطرم.» سپس نگاهی به شرق کرد و گفت: «سپاسگزار چین هستم، وطن جدیدم» سپس نگاهش را سوی خانواده‌اش و همه ایرانیان حاضر گرداند و گفت: «تلاش و استعداد خود را در راه یاری امپراتور بگمارید. ما دیگر ایرانی نیستیم. اکنون ما چینی هستیم» و سپس در آرامش چشم از جهان فروبست.»

پیشاپیش آرامگاه گائوزونگ، یکی از مجسمه‌های بی سر متعلق به پیروز سوم است که بر کتیبهٔ پشت آن چنین نوشته شده‌است:

«پیروز، شاه پارس (ایران) سپهسالار بزرگ گارد جنگی راست و سپهبد پارس (ایران)»[13]

نرسی نوه یزدگرد سوم یا نرسه پسر پیروز سوم، جزئیات تلاش‌های پدرش و مهاجرت پارسیان درباری به چین و زندگی در این کشور را در کتابی شرح داده‌است.[10] به نوشتهٔ وی، دولت عرب پس از آگاه شدن از توسل شاهزاده پیروز به دربار چین، هیأتی را به ریاست یکی از معاریف عرب به «چانگ آن» فرستاد و این هیئت موفق شد که امپراتور گائوزونگ را بی‌طرف سازد و نظر وی را نسبت به کمک به بازماندگان یزدگرد سوم تغییر پیدا کرد. مخصوصاً که بعداً این امپراتور دچار سکته های مغزی شد و امور و کارهای دولت به دست همسرش «وو زتیان» افتاد که قصد جنگ نداشت. وی در سال ۶۷۹ میلادی با سربازانش برای آزاد ساختن ایرانشهر به غرب رفت و قریب به سی سال در طخارستان با اعراب جنگید.[10] مجسمه وی نیز کنار مجسمه پدرش قرار دارد و عنوان خدای پارس بر آن نقش بسته‌است.[9]

• ایران در زمان ساسانیان، آرتور کریستن سن، رشید یاسمی، دکتر حسن رضایی باغ بیدی، انتشارات صدای معاصر، چ پنجم، ۱۳۸۵
• مهم‌ترین رویدادهای ایران و جهان در طول تاریخ در روز ۶ ژانویه توسط استاد نوشیروان کیهانی زاده
• ناگفته‌های امپراطوری ساسانیان، تورج دریایی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه، ۱۳۹۲

}}

1. برای مادر زین العابدین نامهای دیگری چون شاه زنان و غزاله هم ذکر کرده‌اند.