پیروز یکم

یزدگرد دوم در سال ۴۵۷ درگذشت و با درگذشت او، هرمز که پسر بزرگتر او بود در ری تاج‌گذاری کرد. اما پیروز هرمز را به عنوان شاهنشاه به رسمیت نشناخت و با یاری رهام مهران به شمال شرق ایران رفت و در آنجا ارتشی فراهم نمود تا با برادرش روبرو شود.[2][3] پس از اینکه شاهنشاهی با نبرد دو برادر وارد یک جنگ داخلی برای بر تخت نشینی شد، مادر آن‌ها دینگ در پایتخت زمام امور را به دست گرفت و در زمان بحران جانشینی، بر ایرانشهر - یا دست کم بخش‌های غربی آن - فرمان راند.[2]

اینگونه که منابع ایرانی و اسلامی دیده می‌شود، پیروز نسبت به برادرش شاهزاده لایق‌تری برای برتخت نشینی بود. تنها در یک متنی که نام نویسنده‌اش مشخص نیست آمده‌است که هرمز «بهتر و دلیرتر» بود، درحالی که پیروز در مسائل دینی آگاهی بیشتری داشت.[4]

در سال ۴۵۹، پیروز به قلمروی خشنواز، فرمانروای هپتالی رفت و او پذیرفت که به شاهزاده ساسانی برای خلع هرمز یاری رساند. با کمک خاندان مهران و نیروهای هپتالیان، پیروز با برادرش روبرو شد و آنان را شکست داد.[4] بر اساس برخی منابع، پیروز هرمز را بخشید و اجازه داد تا به زندگی‌اش ادامه دهد. با این حال، این مسئله با گفته منابع دیگری که مدعی‌اند او هرمز و سه‌تن از اعضای خانواده‌اش را کشت، سازگاری ندارد.

پیروز پس از تاج‌گذاری تالقان را به خشنواز بخشید.[5]

کیداریان که از زمان شاپور دوم در فرارود ساکن شده بودند، در دهه شصت قرن پنجم میلادی از پرداخت خراج به ساسانیان سر باز زدند. همین مسئله باعث شد تا آتش جنگ میان دو دولت شعله‌ور شود. گفته شده که در آغاز جنگ، پیروز به اندازه کافی نیرو در اختیار نداشته است که با کیداریان روبرو شود. برخی منابع از این نوشته‌اند که او از امپراتور روم برای این جنگ درخواست کمک کرد که البته درخواستش توسط دولت کنستانتین رد شد.[5] پس از آن، پیروز با کونخواس، رهبر کیداریان صلح کرد و قرار شد تا خواهر این شاهنشاه با شاه هپتالیان ازدواج کند. اما پیروز به آنان کلک زد و یک زن دیگر را به جای خواهرش برای ازدواج با کونخواس فرستاد.

پس از مدتی که کونخواس از نیرنگ پیروز آگاه شد، خواست تا این رفتار او را تلافی کند. وی به شاهنشاه پیامی فرستاد و از او خواست تا چند افسر نظامی را به قلمروی او بفرستد تا ارتشش را تقویت کند. پیروز نیز سیصد مرد را به بلام (پایتخت کیداریان. احتمالاً نام دیگر شهر بلخ است یا نام یک شهر در سغد) فرستاد. با این حال، کونخواس بسیاری از آنان را کشت و برخی دیگر را نقص عضو کرد و به همراه پیامی که «نیرنگ پیروز باعث این مسئله شد»، به ایران باز فرستاد. اینکه پس پی بردن پیروز به اتفاقی که برای سربازانش افتاده، چه اتفاقی روی داده است و واکنش او چه بوده، مشخص نیست. اما می‌دانیم که شاه در سال ۴۶۷ با کمک هپتالیان به سختی کیداریان را شکست داده و آنان را از فرارود بیرون راند. گرچه کیداریان هنوز مناطقی مانند گنداره را در اختیار داشتند، اما دیگر نتوانستند برای ساسانیان مشکلی ایجاد کنند.[5]

سکه‌ای از پیروز

با این حال، هپتالیان پس از مدتی به پیروز خیانت کرده و بلخ را تصرف کردند. این مسئله، آغازگر نخستین جنگ میان ساسانیان و هپتالیان گردید. با این حال، این جنگ برای دولت تیسفون فاجعه‌بار بود. پس از دو نبرد، پیروز در سال ۴۶۹ به سختی در سومین رویارویی با هپتالیان شکست خورد و حتی خود او نیز اسیر آنان گردید. او مدتی بعد با پرداخت خراجی به هپتالیان آزاد شد. گفته شده که رومیان در پرداخت خسارت به هپتالیان به او یاری رساندند.[6][7]

مدت کوتاهی پس از این جنگ، درحالی که هنوز آثار قحطی در ایران دیده می‌شد، هپتالیان از شمال به ایران حمله ور شدند. پیروز به همراه واختانگ یکم[8][9]، یکی از دست‌نشاندگانش، به سرزمین‌های تحت کنترل هپتالیان یورش برد که این مسئله آنان را مجبور کرد تا از خاک ایران عقب نشینی کنند. با این حال، باز هم اوضاع برای او پیش نرفت و باز هم در یک نبرد خونین در برابر ارتش هپتالی شکست خورد. شاهنشاه مجبور شد تا دخترش، پسرش - که بعدها با نام کواد یکم بر تخت نشست - و موبدان موبد را به عنوان گروگان به دربار هپتالیان بفرستد.[10]

در سال ۴۸۱، گرجستان شورید و اعلام استقلال کرد. پیروز مرزبان ارمنستان را مامور سرکوب شورش آن منطقه کرد. با این حال پس از خروج این مرزبان از ارمنستان، این منطقه نیز شورید و یک ارمنی مسیحی به نام بارگاتید را به عنوان فرمانروای خود اعلام کرد.

آذرگشنسپ از سوی پیروز مامور شد تا اوضاع را در شمال غربی شاهنشاهی آرام کند. او با موفقیت گرجستان را بار دیگر تحت حاکمیت ساسانیان در آورد، اما در ارمنستان راه به جایی نبرد، شکست خورد و کشته شد. پیروز در جواب، دو سپاه دیگر به منطقه فرستاد تا ارمنستان و گرجستان که بار دیگر شورش کرده بود را ضمیمه امپراتوری کند. فرماندهی سپاه فرستاده شده به ارمنستان را آذرنرسه برعهده داشت.

در نهایت، ساهگ شاه ارمنستان کشته شد و شاپور مهران تا حد زیادی اوضاع را در این منطقه تحت کنترل گرفت. با این حال، هنوز کارش را به پایان نرسانده بود که پیروز او را به پایتخت فراخواند و فرمانده جدیدی به نام زرمهر هزاررفت را برای سرکوب شورش در ارمنستان فرستاد. گرچه زرمهر نیز برای مدت طولانی در ارمنستان نماند و چند ماه بعد به دربار فراخوانده شد. سیاست‌های پیروز در انتخاب فرماندهی منجر شد تا ارمنستان برای مدتی از کنترل ایران خارج شود.

یک شاه هپتالی که تاج پیروز یکم را بر سر دارد.[11][12]

در سال‌های پایانی شاهنشاهی‌اش، پیروز سپاه بزرگی که شماره آن را حدود پنجاه تا صد هزار نفره نوشته‌اند، جمع‌آوری کرد تا شکست پیشین ایران در جنگ با هپتالیان را تلافی کند. او برادرش بلاش را در تیسفون به عنوان رئیس موقت دولت برگزید و خود با سپاهی گران به قلمروی هپتالیان یورش برد. پیروز با موفقیت وارد بلخ شد و هرگونه مذاکره برای صلح با هپتالیان را رد کرد. با این حال، در زمانی که به نظر می‌رسید پیروزی با ایران است، خشنواز (اخشنوار) حیله‌ای به کار بست و پیروز نیز در دام او افتاد. شاه هپتالیان یک سپاه کوچک را به سمت پیروز فرستاد و شاهنشاه ساسانی نیز به تعقیب آنان پرداخت. او تعقیب سپاه خشنواز را تا هرات ادامه داد، جایی که درون تله افتاد و به سختی شکست خورد. خود او نیز به همراه بخش بسیار بزرگی از سپاهش کشته شدند. گرچه، گفته شده که خشنواز با جسد پیروز با احترام برخورد کرد و آن را به ایران فرستاد تا با مانند یک زرتشتی در دخمه قرار گیرد.

پس از آن هپتالیان به ایران حمله ور شده و شهرها و مناطق زیادی را غارت کردند. با این حال، شاهنشاهی ساسانی توانست از این بحران عبور کند، زیرا سوخرا در تیسفون قدرت را به دست گرفت و بلاش را به عنوان شاهنشاه جدید بر تخت نشاند.

مرگ پیروز در شاهنامه شاه طهماسب

داستان‌های زیادی درباره پیروز در ادبیات پارسی نقل شده است. یکی از این داستان‌ها، توسط نویسنده سده سیزدهم میلادی یعنی ابن‌اسفندیار نقل شده است که به روایت یک داستان عاشقانه می‌پردازد. در این داستان آمده‌است که پیروز خواب یک دختر زیبا را می‌بیند و در رویا عاشق او می‌شود. پس از بیداری، او مهرپیروز از خاندان مهران را مامور یافتن این دختر می‌کند[13] و زمانی که او با موفقیت ماموریتش را به سرانجام می‌رساند و آن را دختر را می‌یابد، مشخص می‌شود که وی خواهر ایزدگشنسپ است. سپس شاهنشاه با آن دختر ازدواج می‌کند و بنا به درخواست وی، شهر آمل در طبرستان را بنا می‌نهد.[14]

• زرین کوب، عبدالحسین. تاریخ مردم ایران. تهران: انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۴
• غفوروف، باباجان. تاجیکان. تاریخ قدیم، قرون وسطی، و دورهٔ نوین. دوشنبه: مؤسسهٔ انتشاراتی عرفان، لیتوگرافی چاپ و صحافی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۷
• کریستین سن، آرتور. ایران در زمان ساسانیان، ترجمهٔ رشید یاسمی. چاپ پنجم. تهران: انتشارات امیرکبیر ۱۳۶۷
• پیرنیا، حسن (مشیرالدوله). تاریخ باستانی ایران. تهران: انتشارات دنیای کتاب، ۱۳۶۲
• دریایی تورج. شاهنشاهی ساسانی.