تئوری توطئه

تئوری توطئه یا نظریهٔ توطئه، اصطلاحی است که در ابتدا، وصفی برای هر ادعای دسیسه‌گری بود. با این وجود، امروزه، تئوری توطئه فقط در این معنا به کار می‌رود: تئوری‌ای که رویدادی کنونی یا تاریخی را نتیجهٔ نقشهٔ مخفیانهٔ گروهی دسیسه‌گر می‌داند.[1]

برای دیگر کاربردها، تئوری توطئه (ابهام‌زدایی) را ببینید.
چشم مشیت یا جهان‌بین، بر روی یک دلاری آمریکا، تاکنون توسط برخی به عنوان شاهدی از تئوری‌های توطئه مربوط به بنیانگذاران ایالات متحدهٔ آمریکا عنوان می‌گردد

در تعریفی دیگر، تئوری توطئه عبارت‌ست از نداشتن اعتقاد یا باورنکردن شکل ظاهری و رسمی رویدادهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی.[2] تئوری توطئه در شکل حاد آن بیانگر این است که تمامی بدبختی‌های عالم در پی اعمال گروهی از افراد پرنفوذ و معمولاً پنهان است. در بیان این مفهوم گفته می‌شود گروه‌های کوچک و تیزهوشی دارای امکانات سیاسی، مالی، نظامی، روانی و علمی در پس تمام حوادث خوب و بد این دنیا هستند. از دید صاحب نظران این گروه‌ها برنامه‌های خود را به گونه‌ای جلو می‌برند که اذهان عمومی جامعه درگیر مسائل دیگری باشد تا افراد توانایی تمرکز و تفکر بر علل و دلایلی که نشان‌دهندهٔ وجود انواع برنامهٔ پیش برنده جوامع به سوی اهداف گروه‌های تشکیل‌دهندهٔ این تئوری است را نداشته باشند.[3]

در مقابل پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد که با توجه به بی‌بنیاد بودن بسیاری از مواردی که مطرح می‌شود، اعتقاد به تئوری‌های توطئه برآمده از ویژگی روانی و شخصیتی افراد است.[4][5][6][7] در واقع، از آنجایی که سلسلهٔ علت و معلولی وقایع در عالم واقعیت بسیار پیچیده و شناخت مطلق آن برای انسان غیرممکن است، ذهن افرادی که به اطلاعات علمی دسترسی ندارند، با فرضِ یک علتِ خارجی، به شکل سنتی فراماسونری‌ها یا دیگر گروه‌ها، می‌تواند در یک ساده‌سازی روان شناختی یک پاسخ قطعی پیدا کند و به این حس برسد که علتِ واقعی یک رویداد را فهمیده و توجیه کرده‌است.[8][6] در این روند، استفاده و تفسیر از نشانه‌ها، با معیارهای کاملاً مبهم، نقش باورپذیری تئوری‌های توطئه را برای عوام بازی می‌کند.[9][10][11]

پژوهش‌ها همچنین نشان می‌دهد که اعتقاد به تئوری‌های توطئه می‌تواند از نظر روانی آسیب رسان باشد[12][13] و با خودشیفتگی، پارانویا، فرافکنی، ماکیاولیسم (روانشناسی) و اختلال شخصیت اسکیزوتایپال ارتباط زیادی دارد.[14][15][7][16]

فهرست تئوری‌های توطئه
نوشتار اصلی: فهرست تئوری‌های توطئه

تفسیر روانشناختی

توسل به فرضیهٔ توطئه ارتباط زیادی به عامل روانی و عامل فرافکنی دارد. معمولاً کارشناسان ویژه و متخصص با کنجکاوی و ریزبینی و با کندوکاو همه جانبهٔ یک رویداد پس از دریافت اطلاعات و دانستنی‌های کافی و مستندات محکم و انجام آزمایشهای لازم به تفسیر رویدادها از این منظر می‌روند ولی اکثریت دیگری وجود دارند به ویژه در جهان سوم که بلافاصله پس از هر رویدادی برای علت آن جوابی فوری دارند که ممکن است، بر اساس پژوهش‌های انجام شده، از عوامل زیر سرچشمه گیرد:[4][5][6][7][16]

  1. خودشیفتگی: در این صورت افراد برای راضی کردن خود متوسل به فرافکنی می‌شوند و علت یک رویداد را به موضوعی یا فاعلی خیالی یا غیرواقعی منصوب می‌کنند. تحقیقات روانشناسان نشان می‌دهد که این افراد نیازی ذاتی به منحصر به فرد بودن دارند که از خودشیفتگی درونی آنها ناشی می‌شود و اینگونه به نظر می‌رسد که فرد حس می‌کند به اطلاعاتی کمیاب و توضیحاتی متفاوت و "سری " دربارهٔ رویدادهای خاص جهان دست پیدا کرده‌است.[6][7]
  2. کم‌اطلاعی، ناآگاهی، کم‌حوصلگی[6]
  3. فراکنی: برای سرگرمی یا اهدافی دیگر یا منحرف کردن اذهان از یک واقعیت به موضوعات و فاعل و عامل غیرواقعی یا ممکن است صرفاً به دلیل عدم علاقه‌مندی به درک کنه و عمق وقایع برای پاسخ به علت هر رویدادی به تئوری توطئه پناه می‌برند.[6]
  4. ایجاد حس رضایت درونی از اینکه دچار این تصور می‌شوند که واقعیت‌ها را می‌دانند.[7]
  5. نظریه‌های توطئه به افراد کمک می‌کند تا برای تشویش‌های خود توضیح یا توجیهی پیدا کنند.[7]
  6. در عین حال عوامل پشت پرده‌ای نیز هستند که با مطالعه و دقت کافی به تئوری توطئه متمسک می‌شوند که عموماً ممکن است انگیزهٔ ایدئولوژیک و انگیزه‌های قومی، قبیله‌ای و سیاسی داشته باشند؛ و با پیش‌داوری به قضاوت بپردازند.

تحقیقات همچنین نشان می‌دهد که تمایل به اعتقاد به تئوری‌های توطئه به شکل قابل توجهی با خودشیفتگی، پارانویا، فرافکنی، ماکیاولیسم (روانشناسی) و اختلال شخصیت اسکیزوتایپال همراه است.[14][17][18][19][20][16]

بعضی از افراد علاقه‌مند به پیش‌داوری بر اساس اعتقادات مذهبی به این‌گونه تحلیل‌ها روی می‌آورند؛ بنابراین افراد با انگیزه‌هایی متفاوت به تئوری توطئه متوسل می‌شوند. در قدیم مردم علت هر رویداد ناگواری را به اهریمن و شیطان منسوب می‌کردند. این گروه مانند جبرگرایان، ریشه‌یابی علت و معلولی رویدادها را امری بی‌فایده می‌بینند؛ لذا با توسل به تفسیر رویدادها از منظر توهم توطئه هیچ نیازی به بررسی ابعاد و زوایای رنگارنگ موضوع نمی‌بینند و مراجعه به کتاب‌ها و مقاله‌ها و تئوری‌های سیاسی و تجزیه‌وتحلیل تاریخی و زنجیره‌ای حوادث برایشان بی‌معنی است. برخی از افراد معتقد هستند هیچ اتفاق سیاسی، مالی و اقتصادی در این دنیا بدون دلیل پشت‌پرده اتفاق نمی‌افتد بلکه همواره افرادی در پس پرده‌های این‌گونه رخدادها هستند که این‌گونه مسائل را هدایت می‌کنند.[6][8]

به تئوری‌های توطئه اغلب با دیدی شکاک نگاه می‌شود؛ زیرا اغلب این تئوری‌ها مدرک کافی یا معتبری برای اثبات شدن ندارند. البته در مواردی ارائهٔ بعضی از مدل‌های تئوری توطئه که با ادلهٔ ضعیف بیان می‌شوند را می‌توان به همان مجامع و گروه‌های مخفی نسبت داد که با ارائهٔ چنین مطالبی بدون ادلهٔ کافی سعی در بی‌پایه نشان‌دادن اصل قضیه دارند. در واقع توطئه‌گر خود با ارائهٔ یک تئوری ضعیف و غیرقابل‌دفاع از واقعیت ماجرا سعی در پوشاندن نیات خود دارد و این هم از پیچیدگی‌های دنیای رسانه و اطلاعات است.

نمونه‌هایی برای تئوری توطئه
نوشتار اصلی: نظریه‌های توطئه در ایران
  • صادق زیبا کلام معتقد است در ایران نظریهٔ رایجی وجود دارد که ریشه در اندیشه‌های مارکسیستی و نئومارکسیستی دارد. بسیاری در ایران به شدت دچار توهم توطئه می‌باشند. از دیدگاه آنان هر اتفاقی، حتی بی‌اهمیت‌ترین اتفاقات برخاسته از تبانی و توطئه‌چینی قدرتهای خارجی است و دستهای پنهان پشت پرده آن را ترتیب داده‌اند.[21] در ایران این نوع تفکر را «دایی جان ناپلئونی» می‌نامند که برگرفته از رمان و مجموعهٔ تلویزیونی معروفی به این نام است که تکیه کلام مشهور او این بود: «کار، کار انگلیسی‌هاست!».[22]
  • بهترین نمونهٔ تئوری توطئه رویداد ۱۱ سپتامبر است. برای بعضی حوادث و رویدادهای تاریخی ممکن است اصلاً مستندات و دلایل کافی وجود نداشته باشد اما بیشترین تصاویر، فیلم‌ها و مستندات در مورد ۱۱ سپتامبر وجود دارند که در سایر رویدادها اینهمه مستندات وجود ندارد. اما اتفاقاً در این مورد افراد معتقد به توطئه خودِ این فیلم‌ها و مستندات را هم تأییدی بر توطئه‌بودن آنها قرارداده‌اند و با وجود همهٔ آن مستندات و تصاویر و فیلم‌ها هنوز ۴۰ درصد مردم گزارش رسمی مقامات آمریکا را مبنی بر اینکه القاعده حادثهٔ ۱۱ سپتامبر را ایجاد کرده قبول ندارند. جالب این است که رهبران القاعده نیز مسئولیت این رویداد را به‌طور غیرمستقیم و با تجلیل‌های مکرر از ۱۷ عرب هواپیماربا بر عهده گرفته‌اند.[23]
  • از دیگر نمونه‌های این تئوری، انگلیسی‌هراسی یا ترس از انگلستان است.[24]
  • از نظر برخی، نظریه‌های توطئه علیه اسرائیل، صهیونیسم، و یهودیان در ایران بسیار قوت دارد.[25][26][27][28][29]
  • شایعات پروژه هارپ منتشر شده توسط برخی منابع در ایران در سال ۱۳۸۸[30][31]
  • تئوری توطئه پسدمه
  • تئوری توطئه علیه ناسا از طرف برخی مسیحیان و آخرالزمانی‌ها به ویژه مهدویون دربارهٔ نیبیرو (اصطلاح) یا همان توده‌گاز نیبیرو ‏(en)‏ یا همان پلنت ایکس و پایان جهان در نوامبر سال ۲۰۱۲. پلنت ایکس توده‌های ابری گاز منظومه‌ای بود که در آزمایش اولین تلسکوپ مادون قرمز فضایی جهان به نام ایراس رصد شد که در ابتدا به اشتباه سیاره دهم منظومه شمسی تصور شده بود اما بعداً تکذیب شد ولی شایعات پیرامون آن پایان نیافت. پیرامون این موضوع ماه مه ۲۰۱۲ یک ویدئو جعلی از اسکاتلند منتشر شد که خورشید دوم را نشان دهد که همان پلنت ایکس باشد و قرار است تا ماه نوامبر به زمین نزدیک شده و زمین را نابود کند. به منابع بخش تئوری‌های توطئه در طوفان نیبیرو در ویکی انگلیسی مراجعه شود
  • تئوری توطئه فؤاد ایزدی و امیرحسین ثمالی در وبگاه سیدعلی خامنه‌ای علیه اندرو جکسون به عنوان مسئول گماشته برای کشتار سرخ‌پوستان در جنگ نهر و حمایت وی و توماس جفرسون از برده‌داری[32] در حالی که در هر دوطرف این جنگ سرخ‌پوستان حضور داشتند و چاکتاو، چروکی و کریک‌های پایین‌تر ‏(en)‏ متحد اندروجکسون و شمالی‌ها (ایالات متحده) بودند و تنها گروه کریک چوب سرخ ‏(en)‏ مخالف متحد شده با امپراطوری‌های بریتانیا و اسپانیا بودند تا ایالات متحده را پس از استقلال از استعمار تجزیه کنند این منطقه بعداً همان ایالت‌های جنوبی آمریکا را تشکیل دادند که به مخالفت با قانون لغو برده‌داری وارد جنگ با شمالی‌ها شدند. جنگ بین سرخ‌پوستان کریک یکی از جنگ‌های ۳ تا ۴ قرنی سورخپوستان بین مهاجران و دولت عمدتاً فدرالیست (مخالف دموکرات‌ها) با سرخ‌پوستان از ۱۶۲۲ بوده‌است.

پدیده اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم

ریشه یابی و تعریف

دیکشنری انگلیسی آکسفورد نظریه توطئه را چنین تعریف می‌کند: نظریه‌ای که رخداد وقایع و پدیده‌ها را حاصل دسیسه احزاب علاقه‌مند به آن می‌داند. عقیده‌ای که برخی عاملین نهانی و با نفوذ با انگیزه سیاسی و دارای مقاصد سرکوبگر در اتفاقاتی که توضیحی برایشان نیست نقش دارند. اولین مثال مذکور در این مورد مقاله " بازنگری تاریخ آمریکاً در سال ۱۹۰۹ می‌باشد اگرچه که این واژه در روزنامه‌های آوریل سال ۱۸۷۰ نیزبه کار رفته‌است. کلمه " conspiracy به معنای توطئه" از کلمه لاتین " con" به معنای " باهم بودن" و " spirare" به معنای " نفس کشیدن " گرفته شده.[33][34]

رابرت بلاکیویچ مثال‌های دیگری از این عبارت را در اوایل قرن نوزدهم خاطرنشان می‌کند و متذکر می‌شود که کاربرد آن همیشه زیانبار بوده‌است. نظر لنس دهاون اسمیت این است که این عبارت از سال ۱۹۶۴ وارد زبان در ایالات متحده شده و سالی که در آن وارن کامیشن دست یافته‌هایش را به همراه پنج داستان با استفاده عبارت مذکور که در نیویورک تایمز به چاپ رسید به اشتراک گذاشت.[35]

نظریه توطئه تنها یک " خیانت " نیست. بارکون در نوشته‌های خود می‌گوید که توطئه‌ها نقشه‌های پنهانی و دسیسه آمیزی هستند که توسط دو یا چند نفر تهیه می‌شوند. نظریه توطئه به عبارت دیگر " یک ساختار هوشمندانه " است و یک " الگوی تحمیل شده بر جهان به منظور نظم بخشیدن به وقایع". با این تعبیر " بعضی از گروه‌های کوچک و سری " به دستکاری کردن وقایع پرداخته‌اند. نظریه توطئه می‌تواند محلی یا بین‌المللی باشد و تمرکزش می‌تواند روی یک واقعه باشد یا چندین وقایع در کل کشورها و نواحی و برهه‌های تاریخی را دربرگیرد. پیروان نظریه توطئه خودشان را در دسترسی به دانش و تفکر خاصی که آن‌ها را از جماعت جدا می‌کند، محق می‌دانند وخود را در زمره مقامات می‌بینند. مثال‌ها: نظریه توطئه هر موضوعی می‌تواند داشته‌باشد اما یک سری موضوعات خاص جذابیت بیشتری نسبت به بقیه دارند. موضوعات مورد علاقه شامل مرگ مشاهیر، عملکرد دولت‌ها، فناوری جدید، تروریسم و سوالاتی دربارهٔ موجودات فضایی هستند که معروفترین، طولانی‌ترین و بارزترین آن‌ها مربوط به ترور جان. اف کندی در سال ۱۹۶۹، فرود آپولو در ماه و حمله تروریستی یازده سپتامبر می‌باشد.

جستارهای وابسته

منابع
  1. conspiracy theory, Merriam-Webster's online dictionary
  2. توهم توطئه. گفتگو با صادق زیباکلام توسط اردلان عطاپور. انتشارات جستجو. () بهار ۱۳۷۸ تهران
  3. «تئوری توطئه چیست؟». وبگاه اصالت. ۱۹ شهریور ۱۳۸۷. دریافت‌شده در ۹ شهریور ۱۳۸۷.
  4. «Understanding the Psychology of Conspiracy Theories: Part 1». Psychology Today (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۲۴.
  5. «Understanding the Psychology of Conspiracy Theories: Part 2». Psychology Today (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۲۴.
  6. از نگاه تئوری توطئه، محمد عجم، روزنامه همشهری ۲۱مهر۱۳۸۵
  7. هوگنبوم، ملیسا (۲۰۱۸-۰۳-۰۲). «چرا تئوری توطئه جذاب است؟». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۲۴.
  8. «The psychology of conspiracy theory | Counterpoint» (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ دسامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۲۹.
  9. Semiotic Approaches to Conspiracy Theories in The Routledge Handbook of Applied Epistemology ed. David Coady and James Chase. 2018, pp.43-55.
  10. Thellefsen, T. , & Sørensen, B. (Eds.). (2017). Umberto Eco in His Own Words. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton. p.229.
  11. Eco, Umberto 1990. Interpretation and Overinterpretation. Cambridge: World, History, Texts Tanner Lectures. pp.163-166.
  12. Freeman, Daniel; Bentall, Richard P. (29 March 2017). "The concomitants of conspiracy concerns". Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology. 52 (5): 595–604. doi:10.1007/s00127-017-1354-4. ISSN 0933-7954. PMC 5423964. PMID 28352955.
  13. Barron, David; Morgan, Kevin; Towell, Tony; Altemeyer, Boris; Swami, Viren (November 2014). "Associations between schizotypy and belief in conspiracist ideation". Personality and Individual Differences. 70: 156–159. doi:10.1016/j.paid.2014.06.040.
  14. Barron, David; Furnham, Adrian; Weis, Laura; Morgan, Kevin D.; Towell, Tony; Swami, Viren (January 2018). "The relationship between schizotypal facets and conspiracist beliefs via cognitive processes". Psychiatry Research. 259: 15–20. doi:10.1016/j.psychres.2017.10.001. ISSN 1872-7123. PMID 29024855.
  15. Douglas, Karen M.; Sutton, Robbie M. (12 April 2011). "Does it take one to know one? Endorsement of conspiracy theories is influenced by personal willingness to conspire" (PDF). British Journal of Social Psychology. 10 (3): 544–552. doi:10.1111/j.2044-8309.2010.02018.x. PMID 21486312.
  16. «Beliefinconspiracytheories:Thepredictiveroleofschizotypy,Machiavellianism,andprimarypsychopathy».
  17. Darwin, Hannah; Neave, Nick; Holmes, Joni (2011-06-01). "Belief in conspiracy theories. The role of paranormal belief, paranoid ideation and schizotypy". Personality and Individual Differences. 50 (8): 1289–1293. doi:10.1016/j.paid.2011.02.027. ISSN 0191-8869.
  18. Barron, David; Morgan, Kevin; Towell, Tony; Altemeyer, Boris; Swami, Viren (2014-11-01). "Associations between schizotypy and belief in conspiracist ideation". Personality and Individual Differences. 70: 156–159. doi:10.1016/j.paid.2014.06.040. ISSN 0191-8869.
  19. D, Barron; A, Furnham; L, Weis; Kd, Morgan; T, Towell; V, Swami (January 2018). "The Relationship Between Schizotypal Facets and Conspiracist Beliefs via Cognitive Processes". PMID 29024855.
  20. Dagnall, Neil; Drinkwater, Kenneth; Parker, Andrew; Denovan, Andrew; Parton, Megan (2015). "Conspiracy theory and cognitive style: a worldview". Frontiers in Psychology. 6: 206. doi:10.3389/fpsyg.2015.00206. ISSN 1664-1078. PMC 4340140. PMID 25762969.
  21. صادق زیبا کلام، «ما چگونه ما شدیم»، صفحهٔ ۳۶
  22. ماهنامه نسیم آزادی اسفند ۸۹
  23. از نگاه تئوری توطئه محمدعجم، روزنامه همشهری ۲۱مهر۱۳۸۵
  24. نجفقلی پسیان و خسرو معتضد، از سوادکوه تا ژوهانسبورگ: زندگی رضاشاه پهلوی، نشر ثالث، ۷۸۶ صفحه، چاپ سوم، ۱۳۸۲، ISBN 964-6404-20-0.
  25. Iran is crippled by conspiracy theories | Henry Newman | Comment is free | guardian.co.uk
  26. Top Ten Arab and Iranian Conspiracy Theories Ending 2004
  27. Demonizing the other: antisemitism, racism & xenophobia. Volume 4 of Studies in antisemitism. Robert S. Wistrich, Vidal Sassoon International Center for the Study of Antisemitism. Publisher Taylor & Francis, 1999 ISBN 90-5702-497-7 pp.330
  28. Title Anti-Zionism and antisemitism in the contemporary world. Robert S. Wistrich. Publisher Macmillan. ISBN 0-333-51525-0 pp.213
  29. Iran's Conspiracy Industry:: Center for Islamic Pluralism
  30. «هارپ چیست؟». شیعه‌نیوز. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ مه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۸ سپتامبر ۲۰۱۹.
  31. «پروژه «هارپ» سلاح مخوف و چند منظوره اربابان قدرت». فارس‌نیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۷.
  32. «آنچه دربارهٔ آمریکا نگفته‌اند». khamenei.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ ژوئن ۲۰۱۶.
  33. Oxford English Dictionary Second Edition on CD-ROM (v. 4.0), Oxford University Press, 2009, s.v. 4
  34. Johnson, Allen (July 1909). "Reviewed Work: The Repeal of the Missouri Compromise: Its Origin and Authorship by P. Orman Ray". The American Historical Review. 14 (4): 835–836. doi:10.2307/1837085. hdl:2027/pst.000018435603. JSTOR 1837085. The claim that [David R.] Atchison was the originator of the [Missouri Compromise] repeal may be termed a recrudescence of the conspiracy theory first asserted by Colonel John A. Parker of Virginia in 1880 Full text.
  35. "Part IV. Psychological News", The Journal of Mental Science, Volume 16, publ. Longman, Green, Longman & Roberts, 1871 (141)

پیوند به بیرون
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به تئوری توطئه در ویکی‌گفتاورد موجود است.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.