غلامحسین صدیقی

غلامحسین صدیقی در ۱۲ آذر ۱۲۸۴ در محله سرچشمه تهران به دنیا آمد. پدر او حسین صدیقی ملقب به اعتضاد دفتر از خاندان صدیقی و مادرش مریم خانم دختر میرزا ابراهیم خان عون‌الممالک بود. غلامحسین تحصیلات ابتدایی و بخشی از تحصیلات متوسطه را در مدرسه اقدسیه گذراند و نیز در مدرسه آلیانس به فراگرفتن زبان فرانسوی پرداخت. سپس به دبیرستان دارالفنون رفت و سال‌های آخر متوسطه را در آن مدرسه تحصیل کرد. در شهریور ۱۳۰۸ همراه با دومین گروه دانشجویان اعزامی از سوی وزارت معارف به فرانسه رفت و در دانشسرای مقدماتی شهر آنگولم به تحصیل پرداخت و در تیرماه ۱۳۱۱ موفق به اخذ باکالورا گردید.

غلامحسین صدیقی در بهار ۱۳۱۴ از دانشسرای عالی سن کلو در حومه پاریس فارغ‌التحصیل شد و در رشته فلسفه به اخذ دانشنامه عالی در رشته‌های روانشناسی، روان‌شناسی کودک، آموزش و پرورش، اخلاق، جامعه‌شناسی، و تاریخ ادیان نایل گردید.

غلامحسین صدیقی در آغاز تدریس در دانشگاه تهران

صدیقی در اسفند ۱۳۱۶ درجه دکتری را از دانشگاه پاریس دریافت کرد. رساله او زیر عنوان «جنبش‌های دینی در قرون دوم و سوم هجری» با درجه ممتاز پذیرفته شد. وی در فروردین ۱۳۱۷ به ایران بازگشت و بلافاصله به سمت دانشیار در دانشگاه تهران مشغول کار شد.

دکتر صدیقی در فروردین ۱۳۲۲ به رتبه استادی ارتقاء یافت و در بهمن ۱۳۲۳ به مدیریت کل دبیرخانه دانشگاه تهران منصوب شد. او در مهرماه ۱۳۲۴ به عضویت هیئت نمایندگی ایران در کنفرانس تأسیس سازمان تربیتی و علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) انتخاب شد و به لندن رفت. در اسفند ۱۳۲۵ نیز از سوی دانشگاه تهران برای شرکت در کنفرانس ملت‌های آسیایی به هند اعزام شد و ریاست هیئت نمایندگی ایران را عهده‌دار بود. در آبان ۱۳۲۷ نیز به ریاست هیئت نمایندگی ایران در سومین کنفرانس عمومی یونسکو در بیروت منصوب شد.

مهمترین خدمت علمی و فرهنگی او تأسیس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در دانشگاه تهران در ۱۳۲۷ بود که در ۱۳۵۱ به دانشکده علوم اجتماعی تبدیل شد. صدیقی پس از آزادی از زندان به پیشنهاد و حمایت منوچهر اقبال رئیس دانشگاه تهران و با حمایت و اصرار احسان نراقی مسوولیت تأسیس مؤسسه مطالعات اجتماعی را پذیرفت.[4]

دکتر مصدق در کنار غلامحسین صدیقی

او از بنیان‌گذاران کنگرهٔ هزاره ابو علی سینا بود و هنگامی که کنگره در اردیبهشت ۱۳۳۳ در همدان تشکیل شد در زندان لشکر ۲ زرهی تهران به سر می‌برد. لویی ماسینیون ایران‌شناس نامدار فرانسوی از محمدرضا پهلوی اجازه گرفت تا با دکتر صدیقی در زندان ملاقات کند.[5]

غلامحسین صدیقی در سال ۱۳۵۲ بازنشسته گردید؛ ولی با عنوان استاد ممتاز تا ۱۳۵۸ همچنان به تدریس در دانشکده علوم اجتماعی ادامه می‌داد. وی را پدر علم جامعه‌شناسی در ایران دانسته‌اند.[6]

غلامحسین صدیقی در کابینه اول محمد مصدق، وزیر پست، تلگراف و تلفن بود و در کابینه دوم، وزیر کشور و نایب نخست‌وزیر محمد مصدق بود. او برگزارکننده اولین رفراندم در تاریخ ایران در دولت ملی مصدق بود که در ان انحلال یا ابقای مجلس به رأی گذاشته شده بود.

براساس مصاحبه مظفر بقایی کرمانی که با حبیب لاجوردی در پروژه تاریخ شفاهی ایران، نقش صدیقی در سوزاندن اسناد تلگراف‌های انگلیس در شرکت نفت، قبل از بازخوانی و رمزگشایی، جهت شناخت جاسوسان و مواجب بگیران انگلیس، افشاء شده‌است. مظفر بقایی از مخالفین جدی دکتر مصدق و از شرکت کنندگان در توطئه قتل تیمسار محمود افشارطوس، رئیس شهربانی دولت او بود، بنابر صحبت مظفر بقایی کرمانی این دستورِ صدیقی، به منظور خدمت و کمک به انگلیس و حذف ارتباطات مرتبطین با انگلیس در ایران صورت گرفته‌است.

پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ مدتی به زندان افتاد و محاکمه شد. در جریان محاکمه از دکتر مصدق تجلیل کرد. وی در جلسهٔ روز سه‌شنبه ۱۷ آذرماه ۱۳۳۲ در دادگاه حضور یافت و به سوالات مختلف رئیس دادگاه و دادستان نظامی پاسخ داد و به تفصیل دربارهٔ پایین کشیدن مجسمه‌های شاه و پدرش، میتینگ روز ۲۵ امرداد در میدان بهارستان، تشکیل شورای سلطنت و رویدادهای کودتای ۲۸ مرداد با صراحت خاصی که از ویژگی‌های او بود پاسخ داد، به طوری که سرتیپ آزموده را مبهوت و عاجز ساخت. درجلسهٔ بعدی دادگاه، دکتر صدیقی که در زندگی نه از کسی بیم و نه به کسی امید داشت و به مقام و مسند طمع نمی‌ورزید، اظهار کرد: «معمولاً می‌گویند خدا، شاه، میهن. اما من اگر گناه است و باید اعدام شوم عرض می‌کنم: خدا، میهن، شاه.»

وی در سال‌های ۱۳۳۹–۱۳۴۲ از رهبران طراز اول جبهه ملی دوم بود. در روزهای انقلاب شاه به او پیشنهاد نخست‌وزیری داد. دکتر صدیقی در صورتی حاضر به پذیرش مسوولیت نخست‌وزیری شد که سه شرط از طرف شاه مورد تأیید قرار بگیرد، اول تأیید نخست‌وزیری توسط مجلس، دوم حذف متمم‌های قانون اساسی که توسط شاه گذاشته شده بود و سوم «شاه از ایران خارج نشود». با توجه به اشاره امریکایی‌ها، شاه نهایتاً شاپور بختیار را برای نخست‌وزیری انتخاب می‌نماید.

بلافاصله پس از این پیشنهاد جبهه ملی ایران اعلام کرد:

چون بعضی خبرگزاری‌ها گزارش داده‌اند که آقای دکتر غلامحسین صدیقی مأمور تشکیل دولت خواهد شد و از ایشان به عنوان یکی از رهبران جبهه ملی ایران یاد کرده‌اند، لازم دیده شد به آگاهی عمومی برساند که آقای دکتر غلامحسین صدیقی از نیمه سال ۱۳۴۲ با هیچ‌یک از سازمان‌های جبهه ملی ایران کوچک‌ترین همکاری نداشته و اکنون هم در هیچ‌یک از ارگان‌های این جبهه سمتی ندارد. به جاست یادآور شویم همچنان که بارها اعلام گردیده جبهه ملی ایران، با وجود بقای نظام سلطنتی غیرقانونی، با هیچ ترکیب حکومتی موافقت نخواهد کرد.

مزار صدیقی در ابن بابویه

پس از پیروزی انقلاب مهدی بازرگان از دکتر صدیقی برای شرکت در دولت موقت دعوت به عمل آورد که مورد قبول او قرار نگرفت.

او بزرگترین کاستی این ملت را چنین ترسیم کرد: «بزرگترین عیب ما بی‌انصافی است. بی‌انصافی در داوری دربارهٔ دیگران» و در جای دیگری نوشت: «جامعه‌ای شایستهٔ بقاست که در آن انسان ارجمند و عزیز و گرامی باشد.»

وی در بحبوحه انقلاب در مورد وضعیت آینده ایران چنین گفته بود: «روزی خواهد آمد که شما در عرصه بین‌المللی از آوردن نام ایران و ایرانی خجل و شرمسار باشید».[7]

غلامحسین صدیقی در روز دوشنبه ۲۹ اردیبهشت ۱۳۷۱ در تهران درگذشت.[8][9]

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به غلامحسین صدیقی در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• درباره غلامحسین صدیقی | جامعه‌شناس آگاه به علم سیاست

• غلامحسین صدیقی، امینی و عبدالله انتظام
• غلامحسن صدیقی؛ ناکام در میانه علم و سیاست رویداد۲۴