ابوالحسن صبا

ابوالحسن صبا در کودکی

ابوالحسن صبا ۱۴ فروردین سال ۱۲۸۱[persian-alpha 1] ه‍. ش در خانهٔ پدری‌اش واقع در محلهٔ شاه‌آباد، خیابان ظهیرالاسلام تهران زاده شد. او دومین فرزند از پنج فرزند خانوادهٔ صبا بود.[4] پدرش ابوالقاسم صبا معروف به کمال‌السلطنه (زادهٔ ۱۲۹۲ ه‍.ق – درگذشتهٔ ۱۳۴۵ ه‍.ق)، پزشکِ دربار قاجار، نوهٔ محمودخان صبا، شاعر و نقاشِ دوره ناصری و ندیدهٔ فتح‌علی صبای کاشانی، ملک‌الشعرای دربار فتحعلی‌شاه قاجار بود. مادرش آمنه رئیس، از طرف پدر به خانوادهٔ صبا و از طرف مادر به خاندان سمیع گیلانی منسوب بود.[5][6] فرزندان خانوادهٔ صبا به ترتیب سن عبارت بودند از: عبدالحسین، ابوالحسن، عالیه، خدیجه و عادله. عبدالحسین صبا که فرزند بزرگ بود، در نواختن سه‌تار مهارت داشت و بعد‌ها به خدمت وزارت دارایی درآمد.[7]

ابوالحسن صبا از سه‌سالگی نزد ربابهٔ روانبخش (ندیمهٔ عمه‌اش) که از شاگردان حبیب سماع حضور بود، با تمبک‌نوازی و تصنیف‌خوانی آشنا شد. پدرش نیز اهل هنر و ادبیات بود و سه‌تار می‌نواخت. او از شاگردان میرزا‌عبدالله فراهانی بود اما پس از درگذشت خواهرش نواختن سه‌تار را کنار گذاشت و ساز را در خانه پنهان کرد. ابوالحسن که شیفتهٔ سه‌تار بود هروقت فرصت پیدا می‌کرد به سراغ ساز پدر می‌رفت و مخفیانه برای خود می‌نواخت. مادر که از این موضوع خبردار شد جای ساز را در خانه تغییر داد اما ابوالحسن خیلی زود مکان جدید نگهداری ساز را پیدا کرد و به نواختنِ پنهانی‌اش ادامه داد. روزی هنگام بازی و نواختن، سیم زرد سه‌تار پاره شد و پدر از بازی و نواختن پنهانی پسرش باخبر شد. او که علاقه و اشتیاق ابوالحسن را دید با مهربانی سیم‌ ساز را عوض کرد و پس از کوک کردن، یکی از گوشه‌های موسیقی ایرانی را برای فرزندش نواخت. ابوالحسن صبا از پدرش درخواست کرد که این گوشه را به او آموزش دهد. فردای آن‌روز صبا در مقابل پدرش ساز را برداشت و به‌درستی کوک کرد و نواخت.[8]

به همین سبب ابوالحسن مقدمات سه‌تارنوازی را نزد پدر آغاز کرد.[9] از سال ۱۲۸۷ ه‍. ش، زمانی که شش ساله بود با راهنمایی پدرش، چندین سال[persian-alpha 2] نواختنِ سه‌تار و پس از آن تار را نزد میرزاعبدالله فراهانی فرا گرفت که این آموزش‌ها تا زمان درگذشت میرزا ادامه داشت. ابوالحسن همچنین به واسطهٔ میرزاعبدالله، مدتی از آموزش‌های آقا حسینقلی فراهانی (برادر میرزاعبدالله) نیز بهره‌مند شد.[13] او در خاطرات خود در مورد میرزاعبدالله، حالت وی را در مواقعی که برای خود می‌نواخته چنین توصیف کرده است:[14]

«گاهی مرحوم میرزا پس از آن‌که مدتی برای خود سه‌تار می‌زد از خود بی‌خود می‌شد. سه‌تار، او را برمی‌داشت و به عالمی دیگر می‌برد. آن‌وقت از سه‌تار صدایی برمی‌خاست که از این عالم نبود، دریچه‌ای از بهشت به روی ما گشوده می‌شد و زمزمهٔ فرشتگان را به گوش جان می‌شنیدیم.»

ابوالحسن صبا تحصیلات ابتدایی خود را در سال ۱۲۸۸ ه‍.ش در مدرسهٔ علمیه آغاز کرد. صادق هدایت از هم‌دوره‌ای‌های او در این مدرسه بود. وی در سال ۱۲۹۰ ه‍.ش به کلاس سه‌تار و تار‌نوازی درویش‌خان راه یافت و به مدت پنج سال نیز نزد او شاگردی کرد. صبا در کلاس درویش‌خان با نورعلی برومند همکلاس بود و درویش‌خان آن‌ها را «دو تا کوچولو» صدا می‌زد.[15] برومند دربارهٔ آن دوره گفته بود: «وقتی که درویش‌خان به صبا درس می‌داد و ما از بیرون اتاق گوش می‌کردیم، آنقدر صدای سازشان شبیه بود که ما نمی‌توانستیم بفهمیم کدام یک ساز می‌زنند.»[16]

اگرچه شهرتِ صبا بیشتر با صدای ساز ویلنش گره خورده است اما برخی هنرمندان از جمله مرتضی نی‌داوود و محمدرضا لطفی، نوازندگی سه‌تارش را برتر از ویلن‌نوازی او دانسته‌اند.[15] صبا همزمان از سال ۱۲۹۱ ه‍.ش نواختن کمانچه را نزد حسین‌خان اسماعیل‌زاده فراگرفت و هم‌درسِ هنرمندانی نظیر حسین یاحقی و رضا محجوبی شد.[5]

حسین هنگ‌آفرین نخستین معلم ویلن صبا

ابوالحسن صبا از سال ۱۲۹۲ ه‍.ش به منظور آموختن نوازندگی ویلن، نزد حسین هنگ‌آفرین رفت. پس از آن نت‌خوانی، نت‌نویسی و نواختن ویلن کلاسیک را از «تینا مانتوفل»[17] که یک موسیقی‌دان اهل روسیه بود آموخت. او در کلاس‌های درویش‌خان چنان پیشرفت کرد که در سال ۱۲۹۳ ه‍. ش، تقدیرنامهٔ مخصوص و «مدال تبرزین» را از وی دریافت کرد. او در همین سال، دورهٔ تصنیف‌ها، ضربی‌ها و تمبک را از حاجی‌خان ضرب‌گیر (عین‌الدوله‌ای) فراگرفت. پس از آن در سال ۱۲۹۴ ه‍.ش نواختن ساز سنتور را نزد علی‌اکبرخان شاهی آغاز کرد. صبا پس از پایان تحصیل در مدرسهٔ علمیه، در سال ۱۲۹۵ ه‍.ش برای ادامهٔ تحصیل به مدرسهٔ آمریکایی تهران وارد شد. او نواختن پیانو و سلفژ را از «دکتر جردن» مدیر مدرسه و همسرش آموخت. وی در این مدرسه زبان انگلیسی را هم فرا گرفت و با روح‌الله خالقی نیز آشنا شد.[5] خالقی در مورد آن زمان نوشته است:[18] «وقتی قبل از ۱۲۹۷ به مدرسهٔ آمریکایی می‌رفتم، صبا دو کلاس از من جلوتر و با برادر بزرگم همکلاس بود و از همان‌وقت در میان تمام شاگردان مدرسه شهرت داشت که ابوالحسن‌خان اغلب سازها را به خوبی می‌نوازد.»

او همزمان با تحصیل و آموختن سازهای مختلف، در سال ۱۲۹۶ ه‍.ش نزد عباس زرگر و «ضیاء»، نجاری، منبت‌کاری و زرگری را فراگرفت و نخستین تجربهٔ سازسازی را نیز به‌دست‌آورد. صبا در سال ۱۲۹۷ ه‍.ش تحت تأثیر نی‌نوازیِ نایب‌اسدالله، به ساز نی گرایش پیدا کرد و با تمرین، نواختن این ساز را نیز تجربه کرد. او هم‌زمان به کلاس‌های سرژ خوتسیف راه یافت و نوازندگی ویلن کلاسیک را نزد وی کامل کرد.[5] صبا همچنین نزد اکبر هنگ‌آفرین با نواختن فلوت آشنا شد.[19]

ابوالحسن صبا در جوانی

ابوالحسن صبا از سال ۱۳۰۱ ه.ش نواختنِ سازهای دیگری همچون کلارینت را نیز فرا گرفت و هم‌زمان با شنیدن صفحه‌های گرامافونِ فریتس کرایسلر، آهنگساز و نوازندهٔ ویلن آمریکایی که متولد اتریش بود، با آثار موسیقی کلاسیک بیش از پیش آشنا شد. او در همین زمان، تحصیل در مدرسهٔ آمریکایی را رها کرد و با وجود مخالفت‌های پدرش، بیشتر وقت خود را به موسیقی اختصاص داد. وی در کنار موسیقی، همچنان به فعالیت‌های صنعتی خود نیز ادامه داد تا اینکه در همین سال (۱۳۰۱ ه‍.ش) به استخدام قورخانهٔ تهران درآمد و مدتی در آنجا به کار مشغول شد.[5] او همچنین در این زمان به عنوان سولیست ویلن با ارکستر انجمن اخوت به همکاری پرداخت.[20] صبا در قورخانه همکاری به نام رضا هندی داشت که به‌واسطهٔ او با سید محمدحسین خشگنابی، متخلص به «بهجت تبریزی» که بعدها به شهریار شُهرت یافت، آشنا شد. رضا هندی آواز می‌خواند و هم‌اتاقیِ شهریار جوان بود. شهریار در این مورد گفته بود: «۱۳۰۱ بود که من برای درس خواندن به تهران آمدم. پدرم نامه‌ای نوشت و سفارش مرا به مردی به نام کمال‌السلطنه کرد. من البته این نامه را به آن مرد نرساندم که از حمایت بی‌نیاز بودم.» صبا از طریق رضا هندی به خانهٔ شهریار دعوت شد. در بین صحبت‌هایش نام پدر خود را به زبان آورد و شهریار تازه متوجه شد که ابوالحسن فرزند همان دوست دیرینهٔ پدرِ او است و از آن به‌بعد، دوستی آن‌ها نیز آغاز شد.[21]

در اوایل زمستان سال ۱۳۰۲، آگهی افتتاح مدرسهٔ عالی موسیقی، با مدیریت علینقی وزیری که تازه از اروپا به ایران بازگشته بود، در روزنامه چاپ شد. صبا به همراه موسی معروفی که او نیز از شاگردان مطرحِ درویش‌خان بود، به این مدرسه راه یافت و همزمان با تحصیل موسیقی، در ارکستر مدرسه به نوازندگی مشغول شد.[5] پدر صبا نسبت به پرداختن فرزندش به موسیقی به عنوان حرفهٔ اصلی مخالف بود، اما ابوالحسن صبا با پشتکار و استعداد فراوان به تمرین موسیقی پرداخت و پس از مدت کوتاهی از سوی علینقی وزیری به عنوان نمایندهٔ کلاس انتخاب شد. او در تدریس و تمرین‌دادن به دیگر هنرجویان نیز وزیری را یاری می‌داد.[22] علینقی وزیری در خاطراتش از صبا و این دورهٔ مدرسهٔ عالی موسیقی نوشته‌است: «ابوالحسن‌خان صبا صنعتی است (یعنی در کار موسیقی استعداد ذاتی دارد) ویلن خوب خواهد زد. باید با پدرش مذاکره شود تا از این خرافات که ساز بد است، خارجشان کنم …»[5]

ابوالحسن صبا و روح‌الله خالقی در جوانی

صبا پس از مدتی به عنوان تکنواز ویلن در ارکستر مدرسهٔ موسیقی به رهبری علینقی وزیری، جایگاه خود را تثبیت کرد. وی همچنین در «کلوپ موزیکال» که وابسته به مدرسهٔ عالی موسیقی بود نیز به نوازندگی مشغول شد. صبا در این دوره، صبح تا ظهر به کار اداری مشغول بود و هر روز بعد از ظهر به مدرسهٔ عالی موسیقی می‌رفت و معمولاُ تا ساعت ۹ شب به آموختن و تمرین موسیقی می‌پرداخت. پس از مدتی تعداد هنرجویان مدرسه بیشتر شد و علینقی وزیری تعدادی از شاگردان را به صبا سپرد. با این اتفاق نخستین کلاس ویلن صبا در مدرسهٔ عالی موسیقی تشکیل شد و او هم‌زمان با تحصیل، به‌صورتِ رسمی به عنوان مدرس ویلن مدرسه، فعالیت خود را آغاز کرد.[22] او در این زمان با افرادی همچون محمدحسین شهریار، نیما یوشیج (پسرعموی همسر آینده‌اش) و روح‌الله خالقی نزدیکی و معاشرت بیشتری پیدا کرد. روح‌الله خالقی که مانند صبا از نخستین شاگردان مدرسهٔ عالی موسیقی بود دربارهٔ دوران آغاز تحصیل در این مدرسه نوشته است:[23]

من قبل از شنیدن صدای ساز صبا، ویلون نواختن رضاخان محجوبی را که شش ماه هم شاگردش بودم بسیار می‌پسندیدم، ولی در اولین جلسه‌ای که ویلن صبا را شنیدم، او را زبردست‌تر از معلم سابق خود یافتم. صبا از همان موقع گویی به خواص این ساز پی برده و به‌خوبی فهمیده بود که ویلن را نباید به تقلید از سبک کمانچه نواخت.

خالقی تأکید می‌کند که اگر راهنمایی‌های صبا نبود او و همکلاسی‌های دیگرش، درس‌های وزیری را به صورت کامل درک نمی‌کردند. او نوشته است: «در حقیقت ما در این کار علاوه بر استاد، مرهون بهترین شاگردش یعنی صبا بودیم.»[23] ابوالحسن صبا که به نقاشی و خوشنویسی نیز علاقه‌ٔ فراوان داشت، در همین زمان دوره‌ای را در مدرسهٔ کمال‌الملک نزد هادی تجویدی[5] و کمال‌الملک[24] سپری کرد. در نزدیکی خانهٔ صبا در کوچهٔ ظهیرالاسلام، یکی از دوستانش کارگاه نجاری داشت. او بعضی‌ وقت‌ها به آن کارگاه می‌رفت و به تعمیر و ساخت سازهای مختلف می‌پرداخت.[25]

در فروردین سال ۱۳۰۶ ه.ش ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی همراه با علینقی وزیری برای اجرای کنسرت به شهرهای رشت و بندر انزلی سفر کرد. مردم گیلان تحت تأثیر ویلن‌نوازی صبا، از وزیری خواستند تا یک مدرسهٔ موسیقی در رشت تأسیس کند. او نیز از این درخواست استقبال کرد و پس از مدتی مقدمات برپایی شعبهٔ مدرسهٔ عالی موسیقی در رشت را فراهم کرد.[22]

نخستین فعالیت‌های حرفه‌ایِ ضبط شدهٔ ابوالحسن صبا در زمستان سال ۱۳۰۷ ه.ش[26]، با ضبط آثاری از علینقی وزیری همراه با ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی آغاز شد که صبا به عنوان کنسرت‌مایستر ارکستر حضور داشت.[27] در سال ۱۳۰۸[persian-alpha 3] آثار دیگری از وزیری به همراه ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی ضبط شد. در این ضبط‌ها صبا در فاصلهٔ بند اول و دوم سرود «ای وطن»، ساختهٔ وزیری با آواز روح‌انگیز و در روی دوم صفحه، قطعهٔ «زرد ملیجه» خود را با ویلن اجرا کرده‌است.[29][26]

علینقی وزیری در ۱۸ اسفند سال ۱۳۰۸ ه‍.ش حکم تأسیس و مدیریت مدرسهٔ صنایع ظریفه (شعبهٔ مدرسهٔ عالی موسیقی) در رشت را به ابوالحسن صبا ابلاغ کرد. صبا از تهران به رشت نقل مکان کرد و مدیریت این مدرسه را بر عهده گرفت. وی در مدت زمانِ اقامت خود در گیلان، با نوازندگان و خوانندگان محلی آشنا شد و ضمنِ نت‌نویسی آثار آنان، از موسیقی گیلان در آثار خود نیز تأثیر گرفت. در این زمان ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی با حضور صبا و روح‌انگیز کنسرت‌هایی را در گیلان به اجرا گذاشت. او به عنوان مدیر و مدرس موسیقی مدرسهٔ تازه تأسیس، در رشت ماند و در آنجا ضمن آموزش موسیقی، به روستاها و کوهپایه‌های شمال رفت و به جمع‌آوری آهنگ‌های محلی پرداخت و ارمغان‌هایی از این سفر به‌همراه آورد.[5]

صبا برای جمع‌آوری و نت‌نگاریِ نغمه‌های محلی، گاه با اسب و قاطر از مسیرهای دشوار عبور می‌کرد تا به مناطقی همچون دیلمان و عمارلو برود. در عمارلو با یک نوازندهٔ محلی کمانچه به نام «فیض‌الله» آشنا شد. در آن زمان وسیلهٔ ضبط صدا و موسیقی در دسترس نبود به همین دلیل آن‌چه فیض‌الله می‌نواخت صبا به خطِ نت یادداشت می‌کرد.[22] آثاری همچون «شرفشاهی»، «دیلمان»، «زرد ملیجه»، «درقفس»، «رقص چوبی»، «قاسم‌آبادی، «کوهستانی» و «امیری» (مازندرانی) یادگار این دوره از زندگی اوست که برخی از آنان در ردیف موسیقی ایرانی ماندگار شدند.[30][31] صبا نخستین موسیقی‌دان ایرانی است که برای گردآوری، ثبت و اجرای موسیقی نواحی ایران تلاش کرد.[19] او پس از ضبط این آثار، همچنان به فعالیت‌های خود در رشت ادامه داد اما به تدریج شرایط آب و هوایی و رطوبت گیلان به او نساخت و به بیماری روماتیسم مبتلا شد.[32]

ابوالحسن صبا

ابوالحسن صبا پس از حدود دو سال اقامت در رشت، به‌ناچار از مدیریت مدرسهٔ صنایع ظریفه، آموزش و تحقیقات موسیقی در گیلان انصراف داد و به تهران بازگشت.[5] او در تهران مجدداً بر فعالیت‌های هنری خود به‌ویژه آموزش موسیقی متمرکز شد. ابوالحسن صبا در سال ۱۳۱۰ ه‍.ش در منزل خود واقع در خیابان ظهیرالاسلام تهران، کلاس‌های موسیقی دایر کرد و به آموزش ویلن، سنتور، سه‌تار و آواز به هنرجویان مستعد مشغول شد.[33] وی در آن زمان، به‌تدریج ردیف‌های خود را نیز به هنرجویان آموزش می‌داد. او در هر جلسه چند خط از ردیف‌هایش را برای شاگردان می‌نوشت و آن‌ها رونویسی می‌کردند. این موضوع تا سال‌ها بعد که ردیف‌های صبا به چاپ رسید در کلاس‌هایش ادامه داشت.[34]

او در خرداد و تیر سال ۱۳۱۲ ه‍.ش همراه با موسی معروفی، رضاقلی‌میرزا ظلی، ضیاء مختاری و مشیرهمایون شهردار، قطعاتی از آثار آهنگسازی خود را در کمپانی کلمبیا، به روی چند صفحهٔ گرامافون ضبط کرد.[5] تا پیش از این، شاگردان و اعضای ارکستر مدرسه عالی موسیقی با وفاداری به تفکرات علینقی وزیری، آثار او را اجرا و ضبط می‌کردند. در این سال ۳ نفر از شاگردان وزیری؛ پرویز ایران‌پور، موسی معروفی و ابوالحسن صبا، تلاش کردند تا با گروه‌های کوچکشان بیانِ شخصی در آثار موسیقی خود را ضبط و ثبت کنند.[35]

نخستین آثار موسیقی مردم‌پسند ایرانی (پاپ) در آن روزها را می‌توان در ساخته‌های صبا در این دوره جستجو کرد. یکی از آثار مشهور در این زمینه، ترانهٔ کُمیک «گلبندک» است که صبا بر اساس ملودی رنگ افشاری وزیری اجرا کرده است. شعر این ترانه که با مصرع «می‌گذشتم شبی زیر بازارچهٔ گلبندک» آغاز می‌شود را خود صبا سروده و با ویلن اجرا کرده است. «سالَک» نام ترانهٔ فکاهی دیگری است بر اساس رنگ اصفهان رکن‌الدین مختاری ساخته شده است. شعر این اثر با مطلع «همه چیزش خوبه این نگار من، حیف که سالک داره» را نیز صبا نوشته است. ترانهٔ فکاهی دیگر «فاکستروت آش رشته» نام دارد که از ساخته‌های خود صبا است که با این مصرع آغاز می‌شود: «مادرم از برای من کرده انتخاب، یک زن خوشگل ولیکن با زور سُرخاب» هر سه اثر را صبا با ویلن و آواز خود به همراه پیانو با نوازندگی ضیاء مختاری اجرا کرده است.[36] صفحه‌های «سه‌گاه با آواز ظلی»، تکنوازی «ابوعطا، حجاز» و «بیات ترک» از جمله آثار ضبط شدهٔ صبا تا سال ۱۳۱۴ بود.[5]

ابوالحسن صبا در زمستان سال ۱۳۱۴ ه‍.ش با دعوت «م. ارسطوزاده» (موسی ارسطو‌زاده) که نمایندهٔ شرکت «کلمبیا» در ایران بود[37]، به‌منظور ضبط موسیقی، همراه با هنرمندانی همچون مرتضی محجوبی، ملوک ضرابی، جواد بدیع‌زاده و حسین‌قلی طاطایی، راهیِ سوریه و لبنان شد. در این سفر صفحه‌های برخی دیگر از آثار صبا، همچون «زنگ شتر»، «همایون» و «چکاوک» (تکنوازی‌های ویلن) و «بیات اصفهان» در «کمپانی سودوا»^∗ واقع در سوریه، ضبط شد. صبا همچنین قطعاتی را همراه با پیانو‌نوازیِ فرهاد معتمد به ضبط رساند.[5]

جواد بدیع‌زاده در بخشی از خاطره‌اش از این سفر گفته‌ است که پس از اقامتی کوتاه در بغداد با یک خودرو به طرف شام حرکت کردند. رانندهٔ عرب‌زبان در حدود دوازده ساعت در صحرای شام و جایی که هیچ شهر و آبادی نبوده پیش می‌رود اما مسیر را نمی‌یابد. آن‌ها نزدیک به چهار شبانه‌روز در صحرا سرگردان و نااُمید در انتظار مرگ به‌سر می‌بردند تا این‌که در نیمهٔ شب چهارم صبا صدای حرکت خودرویی را احساس می‌کند. پس از آن، یک اتوبوس نزدیک می‌شود و مسافرانِ سرگردان، خود را به آن می‌رسانند. ابتدا راننده و سپس مسافران از اتوبوس پیاده می‌شوند تا هویت صبا و دوستانش را دریابند. بدیع‌زاده نوشته‌است:[38]

... صبای مرگ به چشم دیده و به‌جان‌آمده، وسط صحرای شام، ویلن را برداشت و در مایهٔ «سه‌گاه» درآمدی کرد و من نیز حال گمشدهٔ خود را بازیافتم و در همان مایه و در همان حال زدم زیر آواز و خواندن این غزل که:

باز آی ساقیا که هواخواه خدمتم		مشتاق بندگی و دعاگوی دولتم
من کز وطن سفر نگزیدم به عمر خویش		در عشق دیدن تو هواخواه غربتم‌

بدیع‌زاده ادامهٔ ماجرا را این‌گونه روایت کرده که پس از اجرای ساز و آواز همگی سوار اتوبوس می‌شوند. او در کنار صبا می‌نشیند و در مورد چهار‌مضرابی که صبا در صحرا اجرا کرده می‌پرسد که آن قطعه را به صورت بداهه نواخته یا پیش از آن ساخته بوده‌ است؟ صبا پاسخ می‌دهد که مقداری از ملودی را در ذهن داشته و چندان بداهه نبوده و نام آن اثر را «زنگ شتر» گذاشته‌است. به توصیهٔ بدیع‌زاده برای فراموش نشدن آن ملودی، صبا نُت آن را روی جعبهٔ سیگار خود می‌نویسد و در همین سفر «زنگ شتر» را ضبط می‌کند و روی صفحهٔ آن می‌نویسد: «به یاد غزاله» (غزاله نام نخستین فرزند صبا است)[39]

صبا پس از بازگشت به تهران، در ۱۳ شهریور سال ۱۳۱۵ ه‍.ش کنسرتی را در سالن سینما تهران به خوانندگی قمرالملوک وزیری و همراهی یوسف کاموسی (نوازهٔ تار و عود) به روی صحنه برد.[5]

ابوالحسن صبا

در سال ۱۳۱۶ ه‍.ش سنتورنوازِ سرشناس، حبیب سماعی از مأمورت مشهد به تهران بازگشت. در این هنگام دوستیِ عمیقی بین او و صبا ایجاد شد و کلاس‌های آموزش سنتور خود را با پیشنهاد ابوالحسن صبا دایر کرد.[40] خودِ صبا نیز به‌عنوان شاگرد در کلاس‌های حبیب سماعی حاضر شد[41] و در طول هشت سال شاگردی، دوستی و معاشرت با حبیب سماعی، مطالب بسیاری از وی آموخت.[40]

در سال ۱۳۱۷ ه‍. ش، صبا سفرِ دوم خود را به دمشق و بیروت انجام داد. در این سفر که چهار ماه به‌طول انجامید هنرمندانی نظیر مرتضی محجوبی، جواد بدیع‌زاده، جلال‌الدین تاج اصفهانی، حسین‌قلی طاطایی، ملوک ضرابی و ملکه برومند، آثاری از صبا، مهرتاش و حسین یاحقی را با صدای تاج اصفهانی و ملکه برومند (با نام مستعار «م‌.ب») ضبط کردند.[40] نخستین اجرای ضبط شده از آواز بیات تهران با صدای بدیع‌زاده به همراه ویلن‌نوازی صبا و نوازندگی پیانوی محجوبی، از جمله آثار ضبط شده در این سفر بوده است.[42] یک سال بعد، در ۴ اردیبهشت سال ۱۳۱۸ ه‍. ش، نخستین ایستگاه رادیو تهران افتتاح شد و صبا از نخستین هنرمندانی بود که همکاری خود را با رادیو آغاز کرد.[40]

در شهریور سال ۱۳۲۰ محمدعلی فروغی نخست‌وزیر شد و عیسی صدیق به وزارت فرهنگ رسید. این دو نفر که با خدمات هنری علینقی وزیری آشنا بودند، وی را برای ریاست ادارهٔ موسیقی کشور، هنرستان عالی موسیقی و بخش موسیقی رادیو برگزیدند. وزیری نیز روح‌الله خالقی را به‌عنوان معاونِ خود انتخاب کرد.[43] در آذر همین سال (۱۳۲۰) علینقی وزیری «ارکستر نوین» را با هدف اجرای قطعات موسیقی ایرانی، در رادیو تشکیل داد[44] و صبا به‌عنوان تکنواز همکاری خود را با این ارکستر آغاز کرد. او در همین زمان با سِمَتِ هنرآموز کلاس هنرستان عالی موسیقی، به استخدام وزارت فرهنگ و هنر درآمد.[34]

خالقی در حال رهبری ارکستر، خواننده: غلامحسین بنان، مایستر: ابوالحسن صبا، ۱۳۲۵

صبا همزمان با مجلهٔ موسیقی به سردبیری محمد محیط طباطبایی نیز به همکاری پرداخت و نت قطعهٔ محلی «شرفشاهی» را برای مقالهٔ محیط طباطبایی نوشت. صبا در همین ایام، سه برنامهٔ تکنوازی ویلن را به افتخار حضور هنرمندان تاجیک در ایران، در کنسرت هنرستان عالی موسیقی به اجرا درآورد. ابوالحسن صبا در سال ۱۳۲۲ ه.ش، نگارشِ نخستین دورهٔ آموزش ردیف خود برای سنتور و ویلن را آغاز کرد. پس از مدتی در سال ۱۳۲۳ ه‍.ش، جلد اول کتاب ردیف صبا برای ویلن آماده شد و با تلاش لطف‌الله مفخم‌پایان به انتشار رسید. در اسفند سال ۱۳۲۲ ه‍.ش روح‌الله خالقی با دعوت از چند موسیقی‌دان ایرانی، انجمن موسیقی ملی و ارکستر ملی را تشکیل داد. از جمله نوازندگان این ارکستر می‌توان به ابوالحسن صبا، حبیب سماعی، موسی معروفی، علی‌محمد خادم میثاق، عبدالعلی وزیری، جواد بدیع‌زاده، احمد فروتن راد، مهدی برکشلی و مهدی خالدی اشاره کرد. نخستین اجرای ارکستر ملی، ۲۴ اردیبهشت ۱۳۲۳ ه‍.ش در سالن دبستان نظامی، در خیابان سپه تهران، با حضور صبا و رهبری خالقی برگزار شد.[45]

صبا در سال ۱۳۲۴ ه‍. ش، دورهٔ دوم ردیف ویلن خود را به کوشش لطف‌الله مفخم‌پایان و با خوشنویسی ابراهیم بوذری منتشر کرد. او همزمان به نت‌نویسی قطعهٔ «دیلمان» پرداخت که پس از مدتی با تلاش جواد معروفی تنظیم و توسط ارکستر ملی (انجمن موسیقی ملی) اجرا شد. صبا، مبانی اولیهٔ نت‌نویسی برای ساز سنتور را در سال ۱۳۲۵ طراحی و آغاز کرد. روح‌الله خالقی در همین سال، نخستین نشریهٔ مستقل موسیقی ایران را با نام مجلهٔ چنگ تأسیس کرد و سردبیری آن را به لطف‌الله مفخم‌پایان که از شاگردانش بود، سپرد. مجلهٔ چنگ به مدت یک سال فعالیت خود را ادامه داد و هر سه ماه، یک شماره و در مجموع چهار شماره به انتشار رساند.[46] در این نشریه مقاله‌های اگر گِردِ نقطه‌دار مأخذ واحد کشش می‌بود و تفحص در اطراف و پیرامون پنج‌ضربی و هفت‌ضربی به قلمِ صبا منتشر شد.[5]

اعضای ارکستر گل‌ها: مرتضی محجوبی، مرضيه، ابوالحسن صبا، علی تجویدی، عبدالله جهان‌پناه و... در استوديو گل‌ها، سال ۱۳۳۶

در سال ۱۳۲۸ ه‍.ش نخستین جلد کتاب ردیف سنتور ابوالحسن صبا به کوشش هوشنگ امیری به چاپ رسید. در ماهِ مهر همین سال، هنرستان موسیقی ملی توسط روح‌الله خالقی افتتاح شد[47] و ابوالحسن صبا تدریسِ ویلن و سه‌تار را در این هنرستان آغاز کرد. در سال ۱۳۲۹ ه‍. ش، «نشان درجه اول هنر» از سوی وزارت فرهنگ و هنر به صبا اهدا شد. او در سال ۱۳۳۰ مدتی در رادیو سه‌تار می‌نواخت اما وی که با اقدامات مدیران موسیقی رادیو مخالفت داشت، پس از مدتی با نظر احمد عبادی از این‌کار انصراف داد. در سال ۱۳۳۲ ه‍.ش، حسین ملک که از شاگردان ابوالحسن صبا بود سرود «سی‌ام تیر» را ساخت و صبا کلامِ آن را سرود. این اتفاق باعث شد حسین ملک و صبا مدتی توسط نیروهای حکومتی بازداشت شوند. صبا در همین سال مقالهٔ حلزون: ساز جدید و سلسه مقاله‌های سنتور را در مجلهٔ موزیک منتشر کرد.[48]

سوم اسفند سال ۱۳۳۲ ه‍. ش، آمنه رئیس، مادر ابوالحسن صبا درگذشت و صبا را از نظر روحی و جسمی دچار رنج فراوان کرد. در سال ۱۳۳۳ ه‍.ش سرپرستی ارکستر شماره یک ادارهٔ هنرهای زیبا از سوی وزیر فرهنگ و هنر به او سپرده شد. صبا با درج آگهی در روزنامه، تعدادی از نوازندگان باسابقه به همراه چند نوازندهٔ جدید را در این ارکستر به‌کار گرفت. او همزمان نت‌نویسی تصنیف‌های دیوان محمدعلی امیرجاهد را به همراه تجزیه و تحلیل تصنیف «جان من» در دستگاه شور، برای درج در کتاب امیرجاهد نوشت.[48]

ابوالحسن صبا (اواخر عمر) در حال رهبری ارکستر، خواننده خاطره پروانه

با آن‌که صبا از اقدامات مسئولان موسیقی رادیو ناراضی بود اما در تیر ۱۳۳۳ ه.ش آواز قمرالملوک وزیری را که به تازگی سکته‌ای را پشت سر گذاشته و بهبود یافته بود، در یک برنامهٔ رادیویی، با ویلن در آواز ابوعطا همراهی کرد. ۲۷ آبان همین سال، «مدال طلای نیمرخ شوپن» از سوی کاردار لهستان در ایران به صبا اهدا شد. در ۲۹ بهمن ۱۳۳۳، ماسک چهرهٔ او به کوشش بهمن هیربد، توسط جمشید و پرویز تناولی ساخته شد. صبا در این روز به مدت دو ساعت بدون هیچ واکنشی، لوله‌هایی را که در بینی‌اش گذاشته بودند تحمل کرد و پس از ساخته شدن ماسک گفت: «دوستان بنشینید، من که نمی‌توانم پاسخ‌گوی محبت‌های شما باشم و پاداشی تقدیم کنم؛ برای همین پاداش شما را با نواختن چند قطعه با سه‌تار می دهم.» سپس سازش را برداشت و برای پرویز و جمشید تناولی به مدت ۱۰ دقیقه سه‌تار نواخت.[49] پس از مدتی دو فیلم کوتاه توسط محمدقلی سیار از تدریس ابوالحسن صبا در هنرستان موسیقی تهیه شد. در سال ۱۳۳۴ ه.ش، نخستین برنامه‌های گل‌های جاویدان نیز با اجرای ویلن صبا ضبط شد.[48] نخستین کارگاه رسمی سازسازی وابسته به دولت در ایران نیز در همین زمان به پیشنهاد و کوشش ابوالحسن صبا و با سرپرستی ابراهیم قنبری‌مهر در وزارت فرهنگ و هنر تأسیس شد.[50] ابوالحسن صبا در سال ۱۳۳۵ به همراه احمد عبادی، علی‌اصغر بهاری، حسین تهرانی و فرامرز پایور در انجمن روابط فرهنگی ایران و آمریکا به اجرای برنامه پرداخت و لوح و جام افتخار به او اهدا شد. پس از آن به همراه حسین تهرانی و فرامرز پایور برای اجرای موسیقی ایرانی، به کشور آلمان سفر کرد. بعد از بازگشت به تهران تقی روحانی گفتگویی با او انجام داد که از رادیو تهران پخش شد. در این هنگام همچنین اجراهای خصوصی متعددی از ویلن و سه‌تارنوازی صبا همراه با تمبک حسین تهرانی، توسط دوستانش ضبط شد.[48] صبا در این زمان چند روزی را به همراه سید موسی صدر در یکی از باغ‌های اطراف زاینده‌رود اصفهان سپری کرد[persian-alpha 4] و با او در مورد مباحثی مانند موسیقی، عشق و عرفان به تبادل‌نظر پرداخت.[52]

او در سال‌های پایانی زندگی از بیماری قلبی رنج می‌برد و با آنکه زودرنج شده بود اما همچنان به فعالیت‌های هنری و تدریس به شاگردانش ادامه داد.[53] او معتقد بود «اگر سه سال دیگر زنده بماند خواهد توانست موسیقی ایرانی را به جایی برساند که دیگر نگران نمیرد».[54] در ۲۲ آذر سال ۱۳۳۶، آخرین یادداشت صبا با عنوان هنر یا زندگی؟ در مجلهٔ اطلاعات هفتگی چاپ شد. او این یادداشت را به درخواست سردبیر آن مجله نوشته بود.[55] آخرین حضور صبا در تمرینِ ارکستر شمارهٔ یک ادارهٔ هنرهای زیبا که خود رهبری آن را بر عهده داشت، روز ۲۵ آذر ۱۳۳۶ ه‍. ش، چهار روز پیش از درگذشتش بود.[56]

ابوالحسن صبا روز دوشنبه ۲۵ آذر، احساس سرماخوردگی داشت. صبح سه‌شنبه با درد شدید سینه از خواب بیدار شد. همسرش برای او معجونِ چهارتخمه دم کرد. صبا برای ناهار، درخواست آش شلغم داد چون قرار بود به ادارهٔ رادیو برود، آش را خورد اما حال عمومی‌اش همچنان خوب نبود و به اصرار همسرش در خانه ماند و به استراحت پرداخت. صبح روز چهارشنبه با درد بیشتری از خواب برخاست. بازهم چهارتخمه خورد. در این هنگام دو نفر از شاگردانش، فرامرز پایور و آذر عظیما برای تمرین آخرین قطعهٔ صبا با نام «شاخهٔ گل» که قرار بود روز بعد در برنامهٔ گل‌های رنگارنگ ضبط شود، به خانه صبا آمدند که با تذکر همسر صبا، زودتر از موعد دست از کار کشیدند. پس از آن، صبا ناهارش را خورد و خوابید. بعد از استراحت با وجود نامساعد بودن حالش، مطابق معمول حرف می‌زد و شوخی می‌کرد. در ابتدای شب بازهم درد شدید به سراغش آمد اما راضی نشد به پزشک اطلاع بدهند و گفت فردا صبح خودم به دکتر مراجعه خواهم کرد. درد او همچنان ادامه داشت و تا صبح بیدار بود.[57]

پنجشنبه ساعت ۱۰ صبح، صبا به همراه دخترش غزاله به پزشک مراجعه کرد. پزشک «فرین» پس از معاینه از عدم توجه و پیگیری معالجه توسط صبا اظهار نارضایتی کرد و گفت که یکی از رگ‌های قلب کار نمی‌کند و خون به قلب نمی‌رسد. پس از اقدامات اولیه و بهبودیِ نسبی، صبا به خانه بازگشت. ساعت ۳ بعداز ظهر ناگهان حالش تغییر کرد و دچار تشنج و تنگی نفس شد. «پزشکان» که دوست و پزشکِ صبا بود به خانهٔ صبا آمد و پس از معاینه از وخامت حال او گفت. به او یک آمپول تزریق کردند که پس از آن کمی بهتر شد. به همسرش می‌گفت «بیا پیش من بنشین» و تلاش می‌کرد تا او را از نگرانی درآورد. به دخترش ژاله گفت: «بیا مرا ببوس پدرت دارد می‌میرد.»[58] محمدحسین شهریار و محمدعلی امیرجاهد نیز حاضر شدند.[59] از ساعت ۸ شب حال صبا با وخامت بیشتری همراه شد. پزشک دیگری (وثیق) بر بالینش آوردند اما او به حالت اغما رفت و تا ساعت ۱۲ شب بیهوش بود. حدود ساعت ۱ بعد از نیمه‌شب گفت: «تشنه‌ام، لبم خشک شده، چیزی بدهید بخورم.» حدود ساعت ۲ بعد از نیمه‌شب، شاگرد و دوست صمیمی‌اش حسین تهرانی بر بالینش حاضر شد، دستش را گرفت و صبا را صدا زد. او چشمانش را باز کرد و گفت: «حسین جان آمدی؟ دارم می‌میرم.»[58] دست همسرش را گرفت، دخترانش را بوسید از رکسانا خواست تا پیانو بنوازد و زیر لب این شعر نیما را زمزمه کرد: «به کجای این شب تیره بیاویزم قبای ژندهٔ خود را»[59] آخرین جمله‌های صبا خطاب به افراد حاضر بر بالینش بود که گفت: «ناراحتم کارم نداشته باشید.» و به خواهرش نگاه کرد و گفت: «دارم می‌میرم.» پس از آن، فاصلهٔ نفس‌هایش زیاد شد.[58] سرانجام ابوالحسن صبا، سحرگاه ۲۹ آذر سال ۱۳۳۶ ه.ش (ساعت ۴ صبح) به‌دنبال بیماری قلبی که چند سال از آن رنج می‌برد در خانهٔ پدری‌اش واقع در خیابان ظهیر‌الاسلام، در سن ۵۵ سالگی در اثر سکتهٔ قلبی درگذشت.[53][5] روزنامهٔ اطلاعات روز شنبه ۳۰ آذر ۱۳۳۶ ه.ش در تیتر خود با عنوان «گل‌ها پژمرد» نوشت: «ابوالحسن صبا دیشب پس‌ از یک بیماری کوتاه به رحمت ایزدی پیوست و خبر فوت او عموم ایرانیان را متأسف و متأثر ساخت.»[60]

مراسم تشییع پیکر ابوالحسن صبا، ۳۰ آذر ۱۳۳۶ ه.ش در میان برف زمستانی، از مسجد قائم خیابان سعدی شمالی (چهارراه سیدعلی) برگزار شد. پس از آن، پیکر صبا به آرامستان ظهیرالدوله منتقل و با حضور پُرشمار هنرمندان و هنردوستان به خاک سپرده شد.[61]

مهدی خالدی و اسماعیل نواب صفا، یک قطعه موسیقی مشترک به یاد ابوالحسن صبا با عنوان «کجا رفت؟» در دستگاه سه‌گاه ساختند که با صدای غلامحسین بنان ضبط و از رادیو پخش شد.[persian-alpha 5] علی تجویدی و رحیم معینی کرمانشانی نیز اثر دیگری به یاد صبا آهنگسازی، تولید و منتشر کردند. در همین زمان، مراسم یادبود ابوالحسن صبا در سالن تأتر دهقان، واقع در خیابان لاله‌زار تهران برگزار شد. مدتی پس از درگذشت ابوالحسن صبا، در ماهِ دی سال ۱۳۳۶ ه.ش، رهبری ارکستر شماره یک هنرهای زیبا به حسین دهلوی سپرده شد و از آن پس، به یاد صبا، نام این ارکستر به «ارکستر صبا» تغیر پیدا کرد. این ارکستر تا سال ۱۳۴۷ به فعالیت و کنسرت‌های خود به رهبری حسین دهلوی ادامه داد. ۷ دی ۱۳۳۶ نیز مراسم بزرگداشت صبا از سوی ادارهٔ هنرهای زیبای کشور در تالار فرهنگ برپا شد.[61]

بهمنِ همان سال، از سوی مسؤلان فرهنگی، دستور حفظ و نگهداری آثار و اشیاء متعلق به صبا و طرح تأسیس موزه‌ای به نام او صادر شد. پس از آن، سازها، اشیاء و آثار ابوالحسن صبا به مدت یک هفته به نمایش عمومی گذاشته شد. در ۷ بهمن سال ۱۳۳۶ ه.ش مراسم چهلمین روز درگذشت صبا، با سخنرانی محمود مهران (وزیر فرهنگ)، موسی عمید، مهدی برکشلی و روح‌الله خالقی در تالار فرهنگ تهران برگزار شد. در این مراسم یکی از آثار صبا، با ارکستر صبا (ارکستر شماره یک هنرهای زیبا) به اجرا درآمد.[61]

صبا، در سال ۱۳۱۱ ه.ش با یکی از شاگردان خود با نام منتخب اسفندیاری کوه‌نور (زادهٔ ۱۲۹۶ در یوش – درگذشتهٔ ۱۳۸۰) که دختر عموی نیما یوشیج بود ازدواج کرد.[64] پدرِ منتخب، احمد ملقب به «امیر منتخب»، رئیس ایل اسفندیاری و حاکم و رئیس دارایی در مازندران بود. او به نواختنِ اُرگ آشنا بود و صدای خوبی داشت. مادرش نیز تار می‌نواخت و خیاطی می‌کرد. به همین سبب منتخب از کودکی به موسیقی علاقه‌مند شد و به کلاس تار علی‌اکبر شهنازی راه یافت. او به مدت پنج سال نزد شهنازی نواختن ساز تار را فرا گرفت با این حال صدای سازش دلنشین نبود. پس از درگذشت احمد، مادر منتخب با نصر‌الله خواجه‌نوری ازدواج کرد.[65]

روزی ابوالحسن صبا به واسطهٔ دوستی با نصرالله خواجه‌نوری که از هم‌کلاسی‌هایش در زمان تحصیل در مدرسهٔ آمریکایی تهران بود، به خانهٔ آن‌ها رفت. در آن‌جا از صبا خواسته شد تا نوازندگی منتخب را ببیند و ایراداتش را بگوید. پس از اجرای یک چهارمضراب توسط منتخب، صبا از نوازندگی او تعریف کرد و ایراد را از عدم درک ضرب دانست. صبا پیشنهاد می‌دهد تا برای تدریس به منتخب، هفته‌ای دو یا سه‌بار به منزلشان برود. بدین ترتیب صبا گاهی هرشب به منزل منتخب می‌رفت و به او آموزش می‌داد. پس از مدتی ابوالحسن صبا به منتخب علاقه‌مند شد. او با وجود مخالفت مادرش، که اصرار داشت وی با دخترعمهٔ خود ازدواج کند، مادر و خواهرانش را به خانهٔ منتخب فرستاد و از او خواستگاری کرد اما مادر منتخب برای صبا پیغام فرستاد که دیگر به خانه‌شان نرود. صبا که سخت عاشق بود، به پیشنهاد دوست شاعرش محمد‌حسین شهریار، نامه‌ای به جهت خواستگاری مجدد، در چهار صفحه برای خواجه‌نوری (پدرخواندهٔ منتخب) نوشت که جای قطره‌های اشکش روی آن مانده بود. همین نامه سبب شد تا مادر و پدرخواندهٔ منتخب به ازدواج فرزندشان با ابوالحسن صبا رضایت بدهند. حاصل این ازدواج،

ابوالحسن صبا به همراه همسر و دخترانش غزاله و ژاله

سه دختر به نام‌های غزاله، ژاله و رکسانا بودند.[66] غزالهٔ صبا در سال ۱۳۱۳ ه.ش، ژالهٔ صبا در سال ۱۳۱۴ ه.ش و رکسانا صبا در سال ۱۳۲۱ ه.ش متولد شدند.[67]

منتخب اسفندیاری در سال ۱۳۸۰ ه.ش در یک سانحهٔ رانندگی درگذشت.[68] فرزند اول صبا، غزالهٔ صبا نیز به نقاشی و طراحی مد و لباس مشغول بود. او اردیبهشت ۱۳۹۹ ه‍.ش در پاریس درگذشت.[69] از خانوادهٔ صبا تنها کسی که به‌طور حرفه‌ای به موسیقی پرداخت، نوه‌اش سید ابوالحسن میرولی، فرزند غزالهٔ صبا است که در دانشگاه‌های برکلی و سوربن به تحصیل نوازندگی گیتار و موسیقی جَز و فیوژن پرداخته است.[70]

صبا به ندرت برای دیدن فیلم به سینما می‌رفت، با این‌حال یکی از فیلم‌هایی که بیشتر مورد توجه او قرار گرفته بود دزد دوچرخه بود. او از میان آهنگسازان غربی بیشتر از همه به بتهوون علاقه‌ داشت و مجسمهٔ او را در اتاقش نگهداری می‌کرد. غیر از بتهوون، بلا بارتوک، زلتان کدای و سرگئی پروکوفیف نیز از آهنگسازان مورد علاقهٔ صبا بودند. بارتوک را به دلیل این‌که آهنگ‌های محلی کشورش مجارستان را که به برخی نغمه‌های موسیقی ایرانی شباهت دارد، مورد استفاده قرار داده بود تحسین می‌کرد. او در ساختنِ سازهایی همچون ویلن، تار، سه‌تار، نی و سنتور مهارت داشت[71] و به زبان انگلیسی، فرانسوی، ترکی و عربی آشنایی کامل داشت. وی همچنین در سال‌های پایانی زندگی به آموختن زبان روسی پرداخت.[72]

صبا به جانوران و پرورش گل و گیاه بسیار علاقه داشت. از میان نویسندگان ایرانی بیش از همه به صادق هدایت علاقه‌مند بود و در زمینهٔ شعر و شاعری، خود گاهی شعر می‌سرود اما شعرهای نوِ شهریار را دوست داشت و این مصرع از نیما یوشیج را بسیار می‌خواند: «به کجای این شب تیره بیاویزم قبای ژندهٔ خود را». وی با این‌که نقاشی را در مدرسهٔ کمال‌الملک با شیوه‌های کلاسیک آموخته بود، به آثار پیکاسو علاقه داشت و از میان نقاشان کلاسیک هم، رامبرانت را دوست داشت.[73] از وی چند تابلو نقاشی با تکنیک رنگ روغن با تصویر‌هایی از پرنده، حیوانات، گل و منظره به یادگار مانده است. صبا همچنین نقاشی با ناخن را از نیما یوشیج آموخته بود[74]، در خوشنویسی نیز از خط شکسته‌نستعلیق استفاده می‌کرد و در گل‌دوزی هم مهارت داشت. به ادبیات فارسی اهمیت می‌داد و آوانویسیِ نت‌هایش را به خط فارسی می‌نوشت.[75] او مدتی دربارهٔ ستاره‌شناسی مطالعه کرد و به اکتشافات و اختراعات توجه داشت. صبا به بازی شطرنج نیز علاقه داشت و برخی اوقات با یکی از دوستانش که خارج از ایران زندگی می‌کرد از راه نامه‌نگاری، شطرنج بازی می‌کرد.[73] او همچنین به تردستی علاقه داشت و گاهی با وسایل شعبده‌بازی که در خانه داشت به این کار می‌پرداخت. صبا در زمان‌های بیکاری به دکان کفاشی که در نزدیک خانه‌اش بود می‌رفت و مردِ کفاش و همکاران او را در کفش‌دوزی راهنمایی می‌کرد که چگونه کفش‌های بهتری ارائه دهند.[72] صبا جواهرسازی و زرگری را نیز تجربه کرده و این فن را نزد عباس زرگر آموخته بود.[24]

ایرج میرزا در سرودهٔ خود خطاب به صبا نوشته است:[76]

در شعر نه کَس توراست هم‌دوش		در خط نه کَسی توراست همسنگ
برچنگ چو پنجه برگشایی		از پنجهٔ باربَد فُتد چنگ
ساز تو عجیب‌تر ز درویش		نقشِ تو غریب‌تر ز ارژنگ
تازی تو به علم همچو خرگوش		دیگر متعلّمین چو خرچنگ

ابوالحسن صبا چهل سال از زندگی خود را به صورت حرفه‌ای، به فعالیت‌های هنری پرداخت. او در تمام جریان‌های موسیقی آن زمان ایران تأثیری مستقیم داشت.[78] وی در تمام رشته‌های موسیقی ایران و حتی برخی هنرهای دیگر مهارت داشت و دانشنامه‌ای جامع از علم و عمل موسیقی ایرانی بود. مکتب نوین موسیقی ایرانی که از درویش‌خان آغاز شده بود با صبا به اوج رسید و شاگردان صبا نیز پیرو راه او شدند.[71] او موارد استفادهٔ موسیقی را به چهار بخش دسته‌بندی کرده بود. ۱. مجالس خصوصی ۲. مجالس عروسی ۳. مجالس عزا ۴. مجالس نظام.[79] از ابوالحسن صبا به دلیل نوآوری‌ها و تحولاتی که در موسیقی ایران پدید آورد، با عنوان «نیمای موسیقی ایرانی» یاد می‌شود[80][81] و به همین سبب عصر او را «دوران طلایی موسیقی» می‌خوانند.[82]

ابوالحسن صبا ردیف موسیقی ایران را ابتدا نزد میرزاعبدالله و پس از آن نزد درویش‌خان فرا گرفت. او را می‌توان یکی از برجسته‌ترین ردیف‌دانان موسیقی ایران دانست.[83] با این‌حال وی موسیقی ردیف را تنها مدرک مستند موسیقی ایرانی نمی‌دانست. به اعتقاد صبا در اطراف ما منابع شنیداری متعددی وجود دارد که می‌توان از آن‌ها بهره برد. او به طور ویژه بر دو منبع تأکید بیشتری داشت. یکی مجالس روضه‌خوانی و تعزیه و دیگری نغمه‌هایی که در میان مردمان نواحی مختلف ایران رواج دارد و به صورت سینه به سینه حفظ و به زمان ما رسیده است.[79]

به عقیدهٔ صبا؛ «تعزیه بوده است که موسیقی ما را حفظ کرده»، به همین سبب از روضه‌خوانی‌ها و مرثیه‌سرایی‌ها به راحتی نمی‌گذشت و برای ثبت گوشه‌ها به نقاط مختلف سفر می‌کرد. برای نمونه می‌توان به سفرِ صبا به اصفهان اشاره کرد. رضا کسایی در این رابطه گفته است: «صبا برای ثبت گوشه‌ها تنها به شهر اصفهان قناعت نمی‌کرد. در خارج از شهر هم آرام و قرار نمی‌گرفتند. سراغ مداحان اهل بیت، تعزیه‌خوانان، نی‌زن‌ها، چوپان‌ها، ساززن‌ها و منبری‌های خوش‌خوان را می‌گرفتند...»[79]

رضا کسائی (آواز خوان و برادر بزرگتر حسن کسائی[84]) از روزی گفته که قرار بوده است صدرالمحدثین (عبدالحسین صدر خوانساری[persian-alpha 6]) به منبر برود و صبا برای دیدار با او بی‌تابی می‌کرده است. در آن زمان صدرالمحدثین ملودیِ یک کار عمل را بر روی شعر صفای اصفهانی، با این نیم‌بیت آغازین: «دل بردی از من به یغما ای ترک غارتگر من» می‌خواند. صبا بی‌درنگ نت این آواز را می‌نویسد. این گوشه با عنوان «صدری» در آواز افشاری، در ردیف اول ویلن صبا منتشر شده که تا پیش از آن در محافل موسیقی اصفهان، با نام «نحوی» یاد می‌شده است.[79] گوشه‌های دیگری همچون «شهابی» (به یاد شهاب‌السادات) در آواز بیات ترک، «دیلمان» و «امیری» (برگرفته از موسیقی محلی) در آواز دشتی، از جمله نغمه‌هایی هستند که برای نخستین بار توسط صبا به ردیف موسیقی ایرانی افزوده شد.[86]

صبا نخستین هنرمندی بود که با ردیف‌های موسیقی ایرانی به شکلی خلاقانه برخورد کرد، پلی میانِ سنت و دورانِ‌ گذارِ فرهنگی ایران شکل داد[81] و به پژوهش در عرصهٔ ردیف‌های موسیقی ایرانی پرداخت.[82] او بود که برای نخستین‌بار، ردیف موسیقی ایرانی را برای ساز ویلن نوشت و مکتب ویلن ایران را تثبیت کرد و گسترش بخشید.[83] تکنیک نوازندگی صبا به‌ویژه در نواختن ویلن، تا سال ۱۳۱۰ ه.ش، روندی رو به رشد داشت. او از این سال به بعد بیشتر فعالیت‌های خود را بر آموزش به هنرجویان و نگاشتنِ ردیف و کتاب‌های آموزشی متمرکز کرد.[86]

با این‌که ابوالحسن صبا به اصول علمی موسیقی اشراف کامل داشت، آثار آهنگسازی او به طور کامل بر اساس ردیف و اصول موسیقی قدیم ایران بنا شده است.[87] ابوالحسن صبا در آثار آهنگسازی خود به طبیعت و همچنین به موسیقی محلی مناطق مختلف، به ویژه مناطق شمالی ایران توجه خاص داشت. «زرد ملیجه» به معنای گنجشک زرد، «کوهستانی» که تجسمی موسیقایی از یک چوپان است که در هنگام غروب، گوسفندانش را جمع‌آوری و از تپه‌ای سرازیر می‌کند، «در قفس» که تلاش‌های مرغی در قفس، برای رهایی را با موسیقی متصور شده است و «کاروان» که با پیتزیکاتوهای دست چپ نوازندهٔ ویلن، حرکت شترهای کاروانی را تجسم می‌کند، همگی از طبیعت سرچشمه و الهام گرفته شده است. او در ساخت قطعهٔ «به زندان» در مایهٔ شوشتری، از صدایی آزادی‌خواه تأثیر گرفته است.[86] در قطعهٔ «سامانی» نیز از صدای درِ اتاقش ایده گرفته و این صدا را با موسیقی «سر و سامان» داده است. در «زنگ شتر»، حرکت شترها همراه با زنگوله‌هاشان تداعی شده و صبا از مشاهداتش در سفر به حلب ایده گرفته است.[88] صبا در نت‌نویسی نیز دقت و مهارت بسیار داشت و برای نخستین‌بار وزن‌های لنگ، مانند 5
8 یا 7
8 را در موسیقی نواحی ایران تشخیص[86] و در ردیف و آثار خود مورد استفاده قرار داد.[89]

ابوالحسن صبا در نواختن سازهای متعددی مهارت داشت. نقل شده است که موسیقی‌دانی اهل ایتالیا پس از ملاقات با او درباره‌اش می‌گوید: «این مرد به تنهایی یک ارکستر کامل است»[91] او اصطلاح «اهلی‌کردن» را برای سازها به‌کار می‌برد و هروقت پس از تمرین، بر نواختن یک ساز مسلط می‌شد می‌گفت: «اهلی شد»[17]

سه‌تار

ابوالحسن صبا که نواختن سه‌تار را از میرزاعبدالله و درویش‌خان فرا گرفته بود، تکنیک‌ها و تزئینات جدیدی در نوازندگی این ساز ابداع کرد.[92] او در نواختن سه‌تار نیز مانند ویلن، به بالاترین سطح رسیده بود[17] و برخی هنرمندان از جمله مرتضی نی‌داوود و محمدرضا لطفی، نوازندگی سه‌تارش را برتر از ویلن‌نوازی او دانسته‌اند.[15] با این‌حال صبا در کنسرت‌ها یا ضبط‌های رسمی از سه‌تار استفاده نکرد. نادر سینکی دلیل این اتفاق را این‌گونه شرح داده است:[93]

«استاد صبا تبحر خاصی در نواختن سه‌تار، ویلن و تار داشتند ولی بنا به روایتی شنیده‌ایم به خواهش استاد خود، هیچ‌گاه از ساز سه‌تار در مراسم‌های رسمی استفاده نکردند؛ چراکه پسر میرزاعبدالله (استادِ صبا) نوازندهٔ سه‌تار بود و از طرفی صبا نیز به قدری بر این ساز مسلط بود که میرزا از دیده نشدن پسر خود هراس داشت.»

اسماعیل نواب صفا نیز در همین ارتباط نوشته است: «در مرداد ۱۳۲۷ صدای سه‌تار عبادی از رادیو پخش شد. مرحوم صبا گفت یک هفته سه‌تار و یک هفته ویلن در رادیو اجرا خواهم کرد. عبادی تلفنی با صبا صحبت کرد و گفت شما استاد بی‌مانندی هستید، آیا درست است که فرزند استادتان (میرزاعبدالله) به نواختن سه‌تار در رادیو پرداخته است، پس از سال‌ها به فکر سه‌تار نواختن بیفتید؟ صبا به پاس احترام عبادی تا زنده بود از نواختن سه‌تار در رادیو خودداری کرد»[94]

صبا بر پوزیسیونِ (وضعیت) دُرستِ دستِ نوازنده در هنگام نواختن سه‌تار تأکید داشت. او طریقهٔ قرار گرفتن انگشت‌ها بر روی دستهٔ سه‌تار و حالت قرار گرفتن دست راست بر روی صفحهٔ ساز را مورد توجه قرار می‌داد. صبا با دست چپ سه‌تار را به شکلی می‌گرفت که پنجه برای اجرای قطعه‌های مختلف آمادگی لازم را داشته باشد. او گاهی در اجرای برخی از چهارمضراب‌ها انگشت شست را از پشت به روی دستهٔ ساز می‌آورد و از بالا پرده‌ها را می‌گرفت. در سبک سه‌تار‌نوازی صبا، جایگاهِ دست راست بر روی صفحهٔ‌ ساز، در فاصلهٔ مشخصی بین خَرَک و دسته قرار دارد و انگشت وسط بر روی صفحه تکیه داده می‌شود که این حالت برای اجرای دقیقِ مضراب‌های چپ و راست مؤثر است. صبا انگشت سبابه را بیشتر از سایر نوازندگان خم می‌کرد و به سمت کف دست می‌برد و از برخورد آن با سیم، صدای لطیف‌تری شنیده می‌شد. در شیوهٔ سه‌تارنوازی صبا، پوزیسیون دست راست تغییر نمی‌کند و دست بر روی صفحهٔ ساز حرکت ندارد. صبا مضراب‌های چپ و راست را مرتب و حساب شده می‌نواخت و در هنگام آموزش به شاگردان، بر تعداد مضراب‌های راست و چپی که در هر گوشه باید نواخته شود تأکید داشت. ابوالحسن صبا در اجرای تکیه‌ها سبکی جدید ارائه داد که احتمالاً حاصل تحقیقات او در اجرای تکیه با ساز فلوت و پس از آن انتقال به ویلن و سپس سه‌تار بوده است. او برای اجرای تریل‌ها نیز، مقدار تکرار نت‌های تریل را برای نوازندگان مشخص می‌کرد.[14]

در سه‌تارنوازی صبا صدای هر نُت به‌صورت تنها اجرا نشده و همیشه با یک صدای واخوان همراه می‌شود. با این‌حال بیانی شفاف دارد و صدای سازش «شلوغ» نیست.[95] در این شیوه، صدای واخوان جدا از صدای «سیمِ سایر» (سیمی که انگشت‌گذاری بر روی آن انجام می‌شود) شنیده نمی‌شود؛ بلکه صدای واخوان در امتداد و طنینِ «سیم سایر» به گوش می‌رسد. این نکته در سه‌تارنوازی نورعلی برومند نیز دیده می‌شود در حالی‌که با شیوهٔ نوازندگی هنرمندانی همچون احمد عبادی، جلال ذوالفنون و حسین علیزاده متفاوت است. در سه‌تار‌نوازی صبا، با هر مضراب ۳ صدا تولید می‌شود. نخست صدای «سیمِ سایر» است که انگشت گذاری روی آن انجام می‌شود، دومین صدا، از «سیم واخوان» (راجع) و سومین صدا از برخورد ناخن و تا حدودی سرِ انگشت به صفحهٔ ساز است. نحوهٔ بیان در سه‌تار صبا کاملاً جدی است. او در نواخته‌های سه‌تارش به هیچ عنوان از حالت‌های مردم پسند و سطحی استفاده نکرده است.[96]

فرم اجرایی سه‌تارنوازی صبا در تداوم شیوهٔ نوازندگی سه‌تارنوازان قدیمی است[95] و بیش از آن‌که متأثر از درویش‌خان باشد، از نسل پیش از او تبعیت می‌کند. با بررسی آثاری که از نوازندگی سه‌تار صبا بر جای مانده است، می‌توان گفت نوازندگی او در سال‌های پایانی زندگی‌اش به مراتب بهتر و زیباتر از دوران جوانی او بوده‌است. در مورد احساسات صبا نسبت به سه‌تار گفته‌اند که او هر زمان غمگین بود یا دلش می‌گرفت سه‌تارش را بر‌می‌داشت و می‌نواخت و بی‌صدا اشک می‌ریخت. در خلوت و هنگامی که در حیاط خانه فرش پهن می‌کردند نیز از سه‌تارش غافل نمی‌شد. او در تدریس سه‌تار، شاگردان اندکی را به صورت محدود در کنار ساز‌های دیگر نظیر ویلن آموزش داد با این‌حال دوستش تقی تفضلی، تنها شاگرد صبا در سه‌تار است که به‌طور مشخص نزد او نواختن سه‌تار را فرا گرفته است.[96]

ابوالحسن صبا

ویلن

پیش از ابوالحسن صبا، نوازندگان ویلن از شیوهٔ کمانچه‌نوازی تقلید می‌کردند. به همین دلیل گسترهٔ انگشت‌گذاری آنان از پوزیسیون اول تجاوز نمی‌کرد و رسیدن به صدای مطلوب و استفادهٔ درست از آرشه مقدور نبود. صبا که شیوهٔ درست ویلن‌نوازیِ کلاسیک را نزد تینا مانتوفل، سرژ خوتسیف و علینقی وزیری آموزش دیده بود، از مهارت خود برای اجرای نغمه‌های ایرانی بهره گرفت. او تکیه‌ها و تحریرها را دسته‌بندی کرد و با استفاده از تکنیک‌ها، سبک و مکتب پایداری را برای ویلن ایرانی به‌وجود آورد. صبا در اجرای آوازهای ایرانی با ویلن، استفادهٔ زیاد از ویبراسیون را صحیح نمی‌دانست. او شاگردانش را به رعایت دقیق آرتیکولاسیون و اجرای واضح نت‌ها توصیه می‌کرد و «اجرای مالِشی» جمله‌های موسیقی و همچنین استفاده زیاد از گلیساندو روی نت‌ها را نادرست می‌دانست. وی به‌کاربردن آرشه‌های پَرِشی با راست و چپ‌های مخصوصی که ابداع کرده بود را در اجرای رِنگ‌های موسیقی ایرانی، مانند رنگ «شهرآشوب»، لازم می‌دانست.[27] او در شیوهٔ نت‌نویسی خود با ابداع علامت‌های خاص، نواختن حالت‌هایی همچون تکیه‌ها و تحریرها را تسهیل کرد.[97]

صبا در اجرای چهارمضراب‌ها، برای تمام دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی کوک‌های ویژه و نُت پدالِ مطلوب به‌کار می‌برد. او معتقد بود اجرای نمایشی تکنیک‌های نوازندگی نباید به ارزش هنری و زیبایی اثر لطمه وارد کند. صبا برای تلفیق هجاهای بلند و کوتاه شعر و تکیه و آکسان‌های کلام با موسیقی، از روش آرشه‌کِشی و انگشت‌گذاری ابداعی خود بهره می‌گرفت و برای هر گوشه از دستگاه‌های موسیقی، شعرهایی با وزن منطبق و مناسب با آن نغمه پیدا کرده بود.[27]

سنتور

هرچند صبا نواختن سنتور را از علی‌اکبر شاهی آموخت اما به سبب دوستی با حبیب سماعی به نکته‌ها، تکنیک‌ها و مطالب بسیاری در زمینهٔ سنتور‌نوازی دست یافت. از قباد ظفر نقل شده است که حبیب سماعی همیشه به شاگردانش توصیه می‌کرد که ابتدا نزد صبا بروند و اصول و مبانی نواختن سنتور را از وی فراگیرند پس از آن برای تکمیل و اجرای برخی از حالت‌های ردیف به او مراجعه کنند. از نظر فرامرز پایور که خود از شاگردان صبا بوده است، درست‌ترین تکنیک نوازندگی سنتور در دوره‌های آموزشی صبا برای این ساز به چشم می‌خورد و بهتر از این دوره‌ها کتاب دیگری در دسترس نیست. دوره‌های آموزشی صبا برای سنتور، نخستین نت‌هایی هستند که برای این ساز نوشته شده‌اند.[98] او در حقیقت پایه‌گذار خط موسیقی برای ساز سنتور بود. همچنین وی را می‌توان احیا کنندهٔ ساز سنتور و سنتور‌نوازی در ایران دانست زیرا او ردیف موسیقی ایرانی را که به سبب نوازندگانی همچون علی‌اکبر فراهانی و فرزندانش، برای تار و سه‌تار طراحی شده بود، به شیوهٔ سنتورنوازی ترجمه و برای این ساز ۴ کتاب بر اساس دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی طراحی و منتشر کرد. این اتفاق موجب شد تا مسیر آموزش سنتور و ردیف موسیقی ایرانی برای این ساز هموار شود. صبا در سنتورنوازی به فرم‌های دومضراب[persian-alpha 7]، سه‌مضراب[persian-alpha 8] و همچنین اجرای مضراب‌های پامَلَخی[persian-alpha 9] توجه ویژه داشت. اجرای تکنیک‌ها و حالت‌های مختلف همچون مضراب‌های شَلال[persian-alpha 10]، دُرّاب[persian-alpha 11]، سرمضراب[persian-alpha 12]، نحوهٔ اجرای لگاتو و نت‌نویسی آن و اجرای دقیق ریزها، نت‌نویسی برای زینت‌ها، تکیه‌ها و دیگر مضراب‌های مورد نیاز سنتور از مواردی است که در ردیف‌های سنتورِ صبا مشهود است.[105]

صبا تا پیش از هم‌نشینی با حبیب سماعی، مضراب‌هایش را به‌وسیلهٔ حرکت انگشت‌های وسط به روی سیم‌های سنتور فرود می‌آورد اما پس از آن، شیوهٔ حبیب را برگزید و از طریق حرکت مُچ می‌نواخت. این تغییر در دست راستش به وضوح انجام شد حال آن‌که دست چپ کمتر تغییر یافت و در هنگام نوازندگی، مضراب دست چپ را با انگشت وسط حرکت می‌داد.[105] صبا در ساخت سنتور نیز تلاش‌های فراوان کرد و از این جهت، نقش او در سنتورسازی و احیای سنتورهای استاندارد حائز اهمیت است.[106]

تمبک

او در تمبک‌نوازی نیز سبکی جدید ایجاد کرد. حسین تهرانی در این ارتباط گفته است که مفاهیمی همچون انگشت‌گذاری، تریوله‌نوازی با دو انگشت و تکنیک کروماتیک‌نوازی در تمبک را از صبا آموخته است.[92] شیوهٔ نت‌نویسی برای ساز تمبک، نخستین‌بار توسط ابوالحسن صبا ابداع شد.[107]

صبا در میانِ شاگردانش از راست: فرامرز پایور، ابوالحسن صبا، منوچهر صادقی

ابوالحسن صبا در طول سال‌های تدریس خود در مدرسهٔ عالی موسیقی، هنرستان موسیقی دولتی، هنرستان موسیقی ملی و کلاس‌های اختصاصی خود، شاگردانِ بسیاری را در رشته‌های مختلف پرورش داد که از آن‌ جمله می‌توان به تفکیک رشته و ترتیب حروف الفبا، به هنرمندان زیر اشاره کرد:[108]

ویلن: قدرت‌الله انتظامی[109]، حبیب‌الله بدیعی، رحمت‌الله بدیعی، محمدعلی بهارلو، محمود تاجبخش، علی تجویدی، عبدالله جهان‌پناه، اسماعیل چشم‌آذر[110]، مهدی خالدی، همایون خرم، حسین دهلوی، محمود ذوالفنون، ساسان سپنتا، عباس شاپوری، فرهاد فخرالدینی[111]، ابراهیم قنبری‌مهر، لطف‌الله مفخم پایان، مهدی مفتاح، محمد میرنقیبی، اسدالله ملک، پرویز یاحقی. سنتور: فرامرز پایور، منوچهر جهانبگلو، محمد حیدری[112]، رضا شفیعیان،[113] منوچهر صادقی، منصور صارمی، حسین صبا، مرتضی عبدالرسولی، طلیعه کامران[114]، حسین ملک، مهدی ناظمی[115]. سه‌تار: تقی تفضلی، داریوش صفوت، نورعلی الهی. تار: منتخب اسفندیاری، فرهاد ارژنگی. نی: حسن کسایی. فلوت: سیروس فرصت. کمانچه: محمد طغانیان دهکردی.[116] تمبک: حسین تهرانی. آواز: احمد ابراهیمی، ملکه برومند، غلامحسین بنان، حسین خواجه امیری (ایرج)[117]، اکبر گلپایگانی (گلپا)[118]، منوچهر همایون‌پور، رضاقلی‌میرزا ظلی.

استاد صبا در نگاهداری و برقراری موسیقی سنت‌گرای ایرانی سهم بزرگی داشته است. باشد که شاگردانش تعالیم این استاد بزرگ را همیشه به یاد داشته باشند و عنصرهای بیگانه را به گونه‌ای در موسیقی ایرانی نیاورند که سبب نابودی روح و ارزش موسیقی ایرانی شود.

— تران وانکه[119]

ابوالحسن صبا در طول زندگی خود، در آثار هنری متعدد و متنوعی حضور داشته‌است. این آثار شامل قطعات موسیقی ضبط شده، کتاب‌های آموزشی و ردیف موسیقی ایرانی برای برخی از سازها، چند مقالهٔ تخصصی موسیقی، آنالیز برخی از تصنیف‌های محمدعلی امیرجاهد و مقداری دست‌نوشته می‌شود. صبا در دست‌نوشته‌های خود به مطالبی همچون: قطعاتی از ردیف دورهٔ سوم ویلن، بخش‌هایی از ردیف قُدما، تعدادی از تصنیف‌ها و ضربی‌های قدیمی و یادداشت‌هایی در خصوص بررسی نظری و اجتماعی، پیرامون موسیقی ایرانی پرداخته‌است. آثار شنیداری که از صبا به صورت رسمی برجای مانده، بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۳۶ ضبط شده‌اند. این آثار را می‌توان به دو بخشِ آثار ضبط شده بر روی صفحه‌های گرامافون «۷۸ دور» که به صفحه‌های سنگی شهرت داشتند و آثار ضبط شده بر روی نوارهای مغناطیسی طبقه‌بندی کرد.[26]

صفحه گرامافون همایون، تکنوازی ابوالحسن صبا

حدود دویست صفحهٔ گرامافون از صدای ساز ویلن ابوالحسن صبا به یادگار مانده‌است. این صفحه‌ها شامل تک‌نوازی‌ها، همنوازی‌ها، ساخت و اجرای چند ترانهٔ طنز و چند مورد خوانندگی می‌شود. صبا در این آثار نمونه‌هایی از تکنوازی منطبق با ردیف موسیقی ایرانی، اجرای برخی از نغمه‌های موسیقی محلی، تکنوازی و همنوازی همراه با «ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی»، اجرای ترانه‌های عامیانهٔ تهران از آثار اسماعیل مهرتاش، جواب آواز نخستین اثر ضبط شده از آواز بیات تهران با صدای جواد بدیع‌زاده، اجرای برخی از تصنیف‌های طنز و جدی و همچنین همنوازی همراه با «ارکستر انجمن موسیقی ملی» در اجرای برخی تصنیف‌ها و پیش‌پرده‌های تئاتر را ارائه داده‌است. این آثار شنیداری طی هفت دوره ضبط و منتشر شده‌اند.[26]

دورهٔ اول، شامل صفحه‌هایی است که توسط کمپانی پولیفونِ آلمان در زمستان سال ۱۳۰۷ ه‍.ش در تهران ضبط شده‌اند. آثار موسیقی برجای مانده در این مجموعه، نخستین آثار ضبط شدهٔ ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی، شامل تکنوازی‌ها، قطعات بدون کلام و چند تصنیف از ساخته‌های علینقی وزیری با صدای روح‌انگیز است. صبا در تمامی این آثار (غیر از تکنوازی‌های وزیری) نوازندهٔ ویلن اول ارکستر بوده‌است.[26]

دورهٔ دوم، آثار ضبط شده توسط کمپانی بدافون (بایدافون) آلمان را شامل می‌شود که در سال ۱۳۰۸ ه‍.ش در تهران تولید شده‌است. در این مجموعه نیز آثار دیگری از علینقی وزیری همراه با ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی اجرا شده‌است. برای نخستین بار تکنوازی ویلن صبا در بخش‌هایی از دو صفحهٔ ضبط شده در این دوره شنیده می‌شود. در صفحهٔ سرود (تصنیف) «ای وطن» و «رنگ دشتی» که بر دو روی یک صفحه ضبط شده‌اند، ابوالحسن صبا قطعهٔ «زرد ملیجه» را در میانِ اثر علینقی وزیری، به صورت تکنوازی اجرا کرده‌است که روی برچسب صفحه به انگلیسی نوشته شده «سولوی ویلن آقای صبا». در صفحهٔ دیگر نیز که مربوط به تصنیف «بهار» است، درآمد افشاری در مقدمهٔ تصنیف با ویلن اجرا شده‌است که برخی این تکنوازی را از نواخته‌های صبا و برخی دیگر از نواخته‌های سایر هنرجویان مدرسهٔ عالی موسیقی، نظیر روح‌الله خالقی می‌دانند. بیشتر تصنیف‌های موجود در صفحه‌های این دوره را روح‌انگیز خوانده‌است که در برخی موارد به همراه علینقی وزیری به صورت دوصدایی اجرا شده‌اند. صبا در تمامی این آثار نیز نوازندهٔ ویلن اول ارکستر بوده‌است.[26]

دورهٔ سوم، مجموعه صفحه‌های گرامافونی است که در سال ۱۳۱۰ ه‍.ش توسط کمپانی بدافون آلمان با برچسب «پارلوفون» ضبط شده‌است. این مجموعه را کمپانی آغاسی به نمایندگی کمپانی بدافون در تهران تولید کرده‌است. در این دوره آثار متعددی همراه با ارکستر مدرسهٔ عالی وزیری به ضبط رسید که شامل برخی از تصنیف‌های علینقی وزیری، ترانه‌های کودکان، دو قسمت از اپرت گل‌رخ و چند سرود است که با خوانندگی روح‌انگیز و در برخی موارد با همراهی وزیری به اجرا درآمده است. صبا در روی دوم صفحهٔ «به یاد گیلان» با عنوان «همایون» که شامل اجرای قسمت‌هایی از دستگاه همایون و در روی اول آن، قطعاتی در آواز دشتی است، به تکنوازی پرداخته که به احتمال زیاد این نخستین صفحهٔ تکنوازیِ ویلن اختصاصی او است. ابوالحسن صبا در آثار این مجموعه نیز نوازندگی ویلن اول ارکستر مدرسهٔ عالی موسیقی را بر عهده داشته‌است.[26]

دورهٔ چهارم، شامل صفحه‌هایی است که توسط کمپانی کلمبیای انگلستان در خرداد و تیر سال ۱۳۱۲ ه‍.ش در تهران ضبط شده‌اند. در این مجموعه چهار روی صفحه، تکنوازی ویلن صبا و سه روی صفحه، تصنیف‌های طنز با صدای خودش اجرا شده‌است. سایر آثار این دوره نیز شامل همراهیِ آواز رضاقلی‌میرزا ظلی، چند تصنیف جدی و فکاهی با صدای عزت روح‌بخش و فرح‌انگیز با همراهی ارکستر مشیر همایون شهردار می‌شود. نخستین اثر ضبط‌شده از روح‌بخش در این دوره بوده‌است. صفحه‌های این دوره در دو اندازهٔ ۲۵ سانتی‌متری با مدت زمان حدود ۳ دقیقه و ۳۰ سانتی‌متری با مدت زمان بیش از ۴ دقیقه منتشر شده‌اند. صدابردار این صفحه‌ها «هورس فرانک چاون» بوده‌است.[26]

دورهٔ پنجم، مجموعه صفحه‌هایی است که در زمستان سال ۱۳۱۴ ه‍.ش توسط کمپانی سودوا (سوسیته اورینتاله دو دیسک) در کشور سوریه ضبط شده‌اند. در این دوره آثاری همچون تعدادی سرود، تصنیف عامیانه، جدی و کمیک، آواز، آثار بدون کلام و تکنوازی اجرا شده‌است. تکنوازی‌های صبا در این مجموعه شامل سه‌گاه و چهارمضراب زنگ شتر، همایون و چکاوک، بیات اصفهان و ماهور و دلکش است. بر روی برچسب برخی از این صفحه‌ها علاوه بر «ویلن صبا»، عبارت «کمانجه» نیز به اشتباه درج شده‌است. صدای صبا در برخی ترانه‌های طنز یا عامیانهٔ این مجموعه به صورت همخوان شنیده می‌شود. نمایندگی فروش این صفحه‌ها را کمپانی آغاسی (لاله‌زار) در تهران بر عهده داشته‌است.[120]

دورهٔ ششم، آثار ضبط شده توسط کمپانی سودوا را دربردارد که در زمستان سال ۱۳۱۷ ه‍.ش در سوریه ضبط شده‌اند. در برخی از آثار این مجموعه، صدای ساز عود سامی ملاح (نوازندهٔ عرب مقیم حلب) و در برخی دیگر صدای تارِ آشود آرستمیان، تسولاک، ساشا و کمانچه یا ویلن موسیو هایکو (نوازندگان ارمنی‌تبار که در آن سفر به گروه هنرمندان ایرانی اضافه شده بودند) نیز شنیده می‌شود. صفحه‌های این دوره در اندازهٔ ۲۵ سانتی‌متری با مدت زمان حدود ۳ دقیقه تولید شده و توسط کمپانی آغاسی (لاله‌زار) در تهران به فروش رسیدند. در تعدادی از صفحه‌های این مجموعه که خوانندگی آن‌ها را ملکه برومند بر عهده داشته، نغمه‌های محلی استفاده شده‌است. این آثار را صبا با آموزش و کوشش، به همراه نوای ویلن خود، اجرا و ضبط کرده‌است. صفحهٔ «آواز صدری» (با روایت صبا از خوانندهٔ مشهور مذهبی، صدر اصفهانی)، صفحهٔ «دل بردی از من»، قطعهٔ «در قفس» و «آواز دیلمان» در صفحهٔ «پایبند مهر» از جملهٔ این آثار هستند.[26]

دورهٔ هفتم، شامل صفحه‌هایی است که در سال ۱۳۲۶ ه‍.ش توسط کمپانی هیزمسترزویس انگلستان در تهران تولید شده‌اند. در این دوره آخرین آثار ضبط شدهٔ صبا بر روی صفحه‌های گرامافون «۷۸ دور» به یادگار باقی مانده‌است. قطعات موسیقی این مجموعه همراه با «ارکستر معروفی» که منتخبی از اعضای انجمن موسیقی ملی بودند و صبا به‌عنوان نوازندهٔ ویلن اول، به خوانندگی غلامحسین بنان، اسماعیل ادیب خوانساری، مرتضی احمدی و دلربا اجرا شده‌است. قطعات «دیلمان» (با آواز بنان) و «رقص چوبی» در این دوره ضبط شدند. صفحه‌های این دوره در اندازهٔ ۲۵ سانتی‌متری با مدت زمان حدود ۳ دقیقه تولید شده‌اند.[26]

ابوالحسن صبا

با آنکه ضبط صفحه‌های گرامافونِ ۷۸ دور تا سال ۱۳۳۸ ه.ش در ایران ادامه داشت؛ پس از سال ۱۳۲۶، اثری از ضبط صفحه‌‌های موسیقی صبا یافت نشده است. دستگاه‌های ضبط و پخش نوار مغناطیسی به تدریج از سال ۱۳۳۰ ه.ش رواج پیدا کردند و با وجود امکانات بیشتر، جای گرامافون را گرفتند. صبا در این دوره بیشتر تمایل به حضور در جمع‌های دوستانه و خصوصی پیدا کرده بود، به همین سبب غیر از ویلن‌نوازی، آثاری با سه‌تار و آوازش نیز ضبط شده است. ابوالحسن صبا از زمان تأسیس رادیو تا پایان زندگی‌اش با این سازمان همکاری داشت و در برنامه‌های مختلف به عنوان تکنواز، همنواز، تنظیم‌کننده و سرپرست ارکستر حضور داشت. با این‌حال به علت عدم امکانات ضبط، اجرای برنامه‌ها به صورت زنده انجام می‌شد و تا پیش از دههٔ ۱۳۳۰ ه.ش، اثر ضبط شده‌ای از آثار صبا در رادیو وجود ندارد.[121]

آثار صوتیِ صبا که بر روی نوارهای مغناطیسی باقی مانده‌اند را می‌توان به دو بخش طبقه‌بندی کرد؛ آثار ضبط خصوصی در خانهٔ دوستانش و آثار اجرا شده در برنامه‌های رادیویی (که بین سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۶ ه.ش ضبط شده‌اند)[121]

این آثار شامل اجراهایی است که بینِ سال‌های ۱۳۳۲ تا پایان زندگی صبا در سال ۱۳۳۶ ه.ش، در خانهٔ برخی دوستانش که بیشتر در خانهٔ «دکتر پزشکان» بوده ضبط شده‌اند.[122] تاریخ آخرین ضبط یافت شده از صبا، ۱۰ روز پیش از درگذشتش، ۱۹ آذر ۱۳۳۶ ه.ش است. صبا در این اجراهای خصوصی، بخش‌های متعددی از نغمه‌های موسیقی ایرانی را با سه‌تار و در برخی موارد با ویلن و آواز، نواخته و اجرا کرده است. بیشتر این آثار با تمبک‌نوازی حسین تهرانی همراهی شده است. اجراهایی نیز از کمانچه‌نوازی صبا به همراه آواز حسین قوامی برجای مانده است. از اجراهای دیگرِ صبا در این مجموعه آثار، می‌توان به این موارد اشاره کرد: اجرا در مایهٔ بیات اصفهان، همراه با آواز علی‌محمد قاضی عسگر که از خوانندگان سرشناس اصفهان بود، اجرا در دستگاه سه‌گاه، همراه با آواز علی مستوفیان و تمبک علی تجویدی و اجراهایی با آواز ادیب خوانساری، خاطره پروانه، منوچهر همایون‌پور و آذر عظیما که گاهی با سه‌تار و گاهی با ویلن ضبط شده‌اند. ویلن‌نوازی‌های خصوصیِ صبا در دستگاه‌ها و آوازهای چهارگاه، همایون، ماهور، دشتی، سه‌گاه، راست‌پنجگاه، نوا، افشاری، بیات ترک، ابوعطا، شور، بیات اصفهان، شوشتری و گوشهٔ منصوری بوده است. اجراهای سه‌تارِ صبا در ضبط‌های خصوصی نیز در مایه‌های چهارگاه، بیات اصفهان، ماهور، نوا، ابوعطا، افشاری و شور به یادگار مانده است.[123]

این آثار نیز بین سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۶ ه.ش در رادیو به ضبط رسیده‌اند. بخشی از این اجراها شامل تک‌نوازی‌های ۱۵ دقیقه‌ای و همنوازی‌هایی با فرامرز پایور است که تعداد اندکی از این اجراها باقی مانده است. از آن میان می‌توان به تکنوازی صبا در آواز بیات ترک و همنوازی با سنتور فرامرز پایور، در دستگاه شور اشاره کرد که در ابتدای این برنامه گفتگوی کوتاهی با صبا نیز انجام شده است. بخش دیگر این آثار شامل اجراهایی می‌شود که در مجموعه برنامه‌های گل‌ها، با کوشش داوود پیرنیا تهیه و ضبط شده‌اند. از جملهٔ این برنامه‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: نخستین شمارهٔ برنامهٔ «یک‌شاخه گل» (آثاری از آذر عظیما همراه با ویلن صبا و سنتور پایور) و اجراهایی در برنامهٔ «گل‌های رنگارنگ» به شماره‌های ۱۰۷، ۱۰۹، ۱۱۸، ۱۲۵، ۱۳۴، ۱۳۶، ۱۵۵ و ۱۷۲ به عنوان تکنواز، همنواز، تنظیم‌کننده و سرپرست ارکستر گل‌ها. برنامهٔ شماره ۱۷۲، آخرین حضور و اجرای صبا در برنامهٔ «گل‌های رنگارنگ» پیش از درگذشتش بوده است. در این برنامه تصنیف «ای امید دل من کجایی» با آهنگسازی پرویز یاحقی و خوانندگی غلامحسین بنان در دستگاه شور ضبط شده‌است.[121]

«نغمهٔ ضربی در دشتی» بر روی شعر وحشی بافقی (روزگاری من و دل ساکن کویی بودیم)، «نغمهٔ ضربی در سه‌گاه» بر روی شعر شیخ بهایی (زلف و کاکل او را چون به‌یاد می‌آرم)، «نغمهٔ ضربی در همایون» بر روی غزلی از مولوی (کس نیست چنین عاشق بیچاره که ماییم)، «نغمهٔ ضربی در چهارگاه» با شعری از فخرالدین عراقی و «نغمهٔ ضربی» بر روی شعری از صفی‌علیشاه، آثاری هستند که ابوالحسن صبا به درخواست داوود پیرنیا برای برنامهٔ گل‌های جاویدان ساخته است.[124]

پس از درگذشت صبا، نمونه‌هایی از نواخته‌های او بازتولید و منتشر شد. از آن میان می‌توان به یک صفحهٔ ۴۵ دور با عنوان ‌و‌ ‌برچسب «اختصاصی» اشاره کرد. این صفحه اجرایی از چهارمضراب «زنگ شتر» را دربَر دارد که در سال‌های ابتدایی دههٔ ۱۳۴۰ ه.ش، احتمالاً توسط کمپانی مونوگرام تولید شده است. یک صفحهٔ ۳۳ دور با قُطر ۲۵ سانتی‌متر و مدت زمان ۳۰ دقیقه نیز در حدود سال ۱۳۴۰ ه.ش منتشر شد. در این صفحه اجرایی از قطعهٔ «مشتاق و پریشان» در آواز ابوعطا، اثر علینقی وزیری و خوانندگی غلامحسین بنان، همراه با جواب آواز صبا شنیده می‌شود. آخرین اثر شنیداری مرتبط با ابوالحسن صبا، صفحهٔ ۳۳ دورِ دیگری با قُطر ۲۵ سانتی‌متر و مدت زمان ۳۰ دقیقه است که در سال ۱۳۵۲ توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تهیه و تولید شده است. این اثر به زندگی و آثار هنری صبا اختصاص دارد و شامل نمونه‌هایی از ویلن‌نوازی، سه‌تارنوازی گفتگو و برخی اسناد صوتی صبا، همراه با گویندگی فیروزه امیرمعز است.[121]

از ابوالحسن صبا آثار مکتوب یا شنیداریِ بسیاری وجود دارد که هنوز منتشر نشده‌اند. برخی از این آثار نزد شاگردان او مانده است. حسینعلی ملاح در مقالهٔ صبا و آثار او، در مورد کتاب دستور ضرب (تمبک) صبا نوشته که آمادهٔ چاپ بوده اما به انتشار نرسیده است. او همچنین از گردآوری ردیف کامل آوازهای ایرانی توسط صبا خبر داده که آن‌هم منتشر نشده است. جدای از این موارد، حسینعلی ملاح از وجود نوارهایی شامل نواخته‌های ویلن، سه‌تار، سنتور، تار و آوازِ ابوالحسن صبا خبر داده است که در صداخانهٔ ادارهٔ کل هنرهای زیبا، هنرستان موسیقی ملی، ادارهٔ رادیو و برخی نزد دوستان و همکارانِ صبا نگهداری می‌شوند.[125] صبا کتابی نیز در ارتباط با «شناسایی سازهای ایرانی و تاریخچهٔ پیدایش هریک از آنان» نوشته بوده است.[126]

در ۲۹ آبان سال ۱۳۵۳ ه.ش موزهٔ صبا، چنان‌که خود او نیز وصیت کرده بود[164] گشایش یافت. این «موزهٔ بیوگرافیک» به دلیل بزرگداشت جایگاه هنری ابوالحسن صبا و حفظ میراث او در موسیقی ایران افتتاح شد. محل ساختمان موزهٔ صبا در ضلع غربی خیابان ظهیرالاسلام تهران به شمارهٔ پلاک ۹۲ قرار دارد.[165] مجموعه‌ای از آثار، اشیاء و سازهای متعلق به صبا در تالار این موزه نگهداری می‌شود. در میان سازهای موزهٔ صبا، یک سه‌تار از سازهای ساخته‌شده توسط او دیده می‌شود. صفحه‌های گرامافون از آثار موسیقی صبا، کتاب‌ها و یادداشت‌های صبا، نامه‌ها، سندها و نوشته‌های رسمی او، عکس‌ها، وسایل شخصی، تابلوهای نقاشی و آثار خوشنویسی صبا، همچنین مجسمه و ماسک چهرهٔ صبا در این مجموعه نگهداری می‌شوند.[166] صبا نخستین موسیقی‌دان ایرانی است که موزه‌ای ویژهٔ او در ایران تأسیس شده است.[167]

فیلم مستند استاد ابوالحسن صبا به نویسندگی و کارگردانی احمد فاروقی و تهیه‌کنندگی ژاله صبا در سال ۱۳۴۷ از رادیو تلویزیون ملی ایران پخش شد. در این فیلم هنرمندانی همچون مهدی برکشلی، فرامرز پایور، رحمت‌الله بدیعی، حسین تهرانی، ابراهیم قنبری‌مهر، قباد ظفر، محمد بهارلو، داریوش صفوت، منوچهر جهانبگلو، حسین ناصحی و تقی تفضلی حضور دارند.[168][169]

”	شخصیت ابوالحسن صبا دارای ارزش استثنایی است. او مدافع ارزش‌های مدنی است. نه تنها در کشور خود بلکه در سراسر جهان. کوشش آقای صبا در پاسداری از اصالت هنر موسیقی در ایران به‌سانِ تلاش آن کسانی است که آثار یونانی یا پیکره‌های غول‌آسای اسوان را نجات دادند و همین نکته است که صبا را به عنوان مردی مدافع ارزش‌های انسانی معرفی می‌کند.	“
—آلن دانیلو[170]

• کتاب زندگی و آثار ابوالحسن صبا، به همراه یک صفحهٔ گرامافون، به کوشش احمدرضا احمدی با طراحی فرشید مثقالی و گویندگی فیروزه امیرمعز در سال ۱۳۵۲ ه.ش توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر شد.[171]
• کتاب یادوارهٔ ابوالحسن صبا، به کوشش پری صفا در سال ۱۳۵۵ ه.ش توسط انتشارات تالار رودکی تهران به چاپ رسید.[172]
• کتاب سونات رنج (زندگی‌نامهٔ ابوالحسن صبا) به نویسندگی وحید ایوبی در سال ۱۳۷۱ ه.ش توسط انتشارات شبنم منتشر شد.[173]
• کتاب یادنامهٔ ابوالحسن صبا، به کوشش علی دهباشی در سال ۱۳۷۶ ه.ش توسط نشر ویدا به انتشار رسید.[174]
• کتاب اسطورهٔ صبا (سیری در زندگی و آثار ابوالحسن صبا) به کوشش علی دهباشی در سال ۱۳۹۳ ه.ش توسط انتشارات سخن به چاپ رسید.[175]
• کتاب ردیف سنتور به گویش صبا، تألیف اسماعیل تهرانی ۲۰ مرداد سال ۱۳۹۵ ه‍.ش رونمایی و توسط انتشارات معین منتشر شد. این کتاب به زیبایی‌شناسی ردیف صبا پرداخته‌است. در این اثر شرحِ دستگاه شور و آوازهای ابوعطا و بیات ترک به همراه تجزیه و تحلیل نکته‌ها و تطبیق با چهار روایتِ ردیف، ارائه شده‌است.[176]
• کتاب کاشی ۹۲ (داستان ابوالحسن صبا) به نویسندگی ضیاء‌الدین ناظم‌پور در سال ۱۳۹۵ ه.ش توسط مؤسسه فرهنگی هنری ماهور چاپ و منتشر شد.[177]
• کتاب در قفس (دربارهٔ ابوالحسن صبا)، نوشتهٔ فرهود صفرزاده در سال ۱۳۹۷ توسط انتشارات فنجان منتشر شد.[178]

”	... بحث صبا، بحث یک مکتب نیست، بحث چندین مکتب است، بحث از دایرةالمعارفی است که مجموعه‌ای است از فرهنگ ایران زمین … ما کمتر داشتیم کسی را که بتواند در چندین رشته به درجه‌ای خیلی ممتاز برسد و بتواند در حقیقت این فرهنگ را اشاعه بدهد و صبا در حقیقت یک لشکر از موسیقی را گرد هم آورد و آماده کرد برای ایران زمین … از وقتی چشم باز کردم و موسیقی را نگاه کردم، صبا بوده، گویا استادالاساتید همه است ...	“
—شهرام ناظری[179]

• در سال ۱۳۶۴ ه.ش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی عنوان «گواهینامهٔ درجهٔ اول هنری» را به نام «استاد صبا» صادر کرد.[180]
• در سال ۱۳۷۸ ه.ش تندیس ابوالحسن صبا به همراه جمله‌ای از او در گذر هنرمندانِ جزیرهٔ کیش رونمایی شد.[180]
• در اردیبهشت سال ۱۴۰۰ ه.ش نخستین دورهٔ اعطای «نشان ابوالحسن صبا» از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد. در این مراسم نشان صبا به تقی ضرابی اعطا شد.[181]

به منظور ارج نهادن به جایگاه هنری ابوالحسن صبا، پس از درگذشت او مراسم‌های متعدد و مختلفی برگزار شده است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• در سال ۱۳۵۴ ه‍.ش مراسم هجدهمین سالروز درگذشت صبا همراه با کنسرتی به سرپرستی فرامرز پایور و خوانندگی محمدرضا شجریان در تالار رودکی تهران برگزار شد.[182] از این زمان به بعد با کوشش فرامرز پایور برنامه‌هایی در بزرگداشت ابوالحسن صبا برگزار شد.[183]
• سال ۱۳۷۶ ه‍.ش مراسم چهلمین سالروز درگذشت صبا در صفائیهٔ دربند برگزار شد. در همین زمان مراسم دیگری در تالار وحدت تهران با حضور هنرمندان و وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی به اجرا درآمد.[183]
• در سال ۱۳۸۲ ه‍.ش مراسم بزرگداشت صدمین سال تولد صبا با همکاری مرکز موسیقی وزارت ارشاد، انجمن موسیقی و خانه موسیقی ایران در تالار وحدت تهران برگزار شد. در این برنامه داریوش صفوت به سخنرانی پرداخت، پیام فرامرز پایور و علی تجویدی قرائت شد. هنرمندانی همچون همایون خرم، مسعود شعاری، کامبیز گنجه‌ای و بابک شهرکی قطعاتی را اجرا کردند و در پایان، ارکستر ملی ایران به رهبری فرهاد فخرالدینی و خوانندگی علیرضا قربانی به اجرای برنامه پرداختند.[184]
• ۲۳ شهریور سال ۱۳۹۳ ه‍.ش مراسم بزرگداشت ابوالحسن صبا، تحت عنوان «شب صبا»، با حضور هنرمندانی همچون فرهاد فخرالدینی، شهرام ناظری، عبدالوهاب شهیدی و حسن ناهید، توسط مجلهٔ بخارا در بنیاد موقوفات محمود افشار برگزار شد.[185]

در اسفند سال ۱۳۹۵ ه.ش نخستین دورهٔ «جشنوارهٔ دانشجویی صبا» با مرکزیت گروه موسیقی دانشگاه هنر تهران برگزار شد.[186][187] دومین دورهٔ این جشنواره در آذر سال ۱۳۹۸ ه.ش به سرپرستی دانشگاه هنر تهران و همکاری بنیاد رودکی و انجمن موسیقی ایران برگزار شد.[188]