رکن‌الدین مختاری

رکن‌الدین مختاری در سال ۱۲۶۶ در اصفهان[2] متولد شد. پدرش کریم خان مختار السلطنه چند سالی رئیس نظمیه بود و ید طویلی در مبارزه با گران‌فروشان داشت. او همان کسی‌ست که با گرد آوردن گروهی به نام «ژاندارم»، نخستین سنگ بنای ژاندارمری ایران را پدیدآورد.[3] رکن‌الدین نیز از همان جوانی به راه پدر رفت و به خدمت شهربانی درآمد. او در شهرستان‌های مختلف ایران ریاست شهربانی را به عهده داشت. با فرار سرلشکر محمدحسین آیرم به اروپا، مختار که درجه سرهنگی داشت به درجه سرپاسی (سرتیپ) نایل شد و به ریاست شهربانی رضاشاه رسید.

در دوره رکن‌الدین مختار، فشار شهربانی و اداره سیاسی آن بر مخالفان سیاسی گسترش یافت و نظم قبرستانی کم‌نظیری در کشور ایجاد شد. در همین دوره بود که برخی از مهمترین رجال مغضوب کشور به دستور مستقیم شاه و مختار و توسط مأموران اداره سیاسی و آگاهی شهربانی به قتل رسیدند و مخالفان رضاشاه تحت تعقیب قرار گرفته و بیش از پیش منزوی شدند.

در دوره مختار اداره نگارشات شهربانی که مسئول سانسور نشریات؛ کتاب و روزنامه‌ها بود بر شدت عمل خود افزود و مطبوعات و قلم را به کلی از اعتبار انداخت. در این دوره سانسور و ممیزی به نهایت رسید، تا جایی که حتی تمام مکاتبات و نامه‌های شخصی مردم با همکاری کارمندان اداره پست خوانده می‌شد. مأموران آگاهی و اداره تأمینات شهربانی مراقبت شدیدی بر باجه‌های پستی و فرستندگان و گیرندگان مراسلات و نامه‌ها داشتند تا هرگاه مطلبی حاکی از مخالفت با حکومت در آنها یافت شود، عاملین را تحت تعقیب قرار داده، مجازات کنند.[4]

او در این مقام جان‌های بسیاری را گرفت و خشونت زیادی از خود نشان داد؛ ولی هرگز رشوه نگرفت و به جمع‌آوری و مال اندوزی علاقه‌ای نداشت. پس از وقایع شهریور ۱۳۲۰ بازداشت و به همراه عده‌ای دیگر محاکمه و به هشت سال زندان محکوم شد؛ ولی پنج سال بعد مورد عفو قرار گرفت.[5]

احمد کسروی وکیل تسخیری پزشک احمدی و سرپاس مختاری بود و در دادگاه از او دفاع کرد.

کسروی با استناد به مدارک و ارائهٔ آن‌ها به دادگاه، خواستار تبرئهٔ احمدی شد. متن دفاعیات احمد کسروی از سرپاس مختاری و پزشک احمدی[6] نخست در نشریهٔ پرچم (۱۳۲۱–۱۳۲۲) و در دورهٔ معاصر، در کتابی مستقل منتشر شد.

وی نوازنده ویولن و از شاگردان حسین اسماعیل‌زاده و به لحاظ هنری، یکی از برجسته‌ترین هنرمندان عرصه موسیقی ایران بوده‌است. آهنگ‌های بسیاری از او بر روی صفحه و نوار موجود است.

روح‌الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران دربارهٔ او نوشته است: «او تا سی سال قبل مشهورترین ویلن‌زن و نغمه‌پرداز بود و به نظر نگارنده، درویش‌خان و رکن‌الدین خان گوی سبقت را از نظر ابتکار و سلیقهٔ آهنگسازی از همگان خود، در آن دوره ربوده اند»[7]

وی عضو شورای موسیقی رادیو بود. او به پرورش گل و گیاه نیز علاقه داشت که با روحیه نظامی وی کاملاً مغایرت داشت.[5] اجراها و نواخته‌های او در میان مردم کمتر انتشار یافت. زیرا هیچ‌گاه به‌طور حرفه‌ای به موسیقی نپرداخت اما آنچه از او به جا مانده بیانگر مهارت و تسلط او در نواختن ویلن می‌باشد.[8]

در دوران رضا شاه عبور و مرور از شهری به شهر دیگر نیازمند مجوز از شهربانی بود. با ورود نیروهای بیگانه و خروج رضا شاه این شرایط تغییر کرد. سرپاس یحیی رادسر (ادیب السلطنه)[9] که جانشین آخرین رئیس پلیس رضا شاه، رکن‌الدین مختاری شده بود، در روزنامه‌های معتبر آن دوران خبر ملغی شدن این مجوز سفر را آگهی نمود:

برای رفاهیت حال عامه و برای اینکه مردم در مواقع مسافرت، گرفتار پروانه مسافرت نباشند، از سوم مهر ۱۳۲۰ صدور پروانه مسافرت را ملغی اعلام کرده و مردم می‌توانند در داخل کشور بدون پروانه، مسافرت نمایند.[10]

ابوالحسن عمیدی نوری، روزنامه‌نگار و سیاستمدار (نماینده دوره‌های هجدهم و نوزدهم مجلس از شهر بابل)[11] گزارشی در مورد سفر خود به مازندران در سال ۱۳۱۶ خورشیدی و «اخذ مجوز مسافرت» نگاشته و به جزئیات آن اشاره کرده‌است.[12]

ساخته‌هایش به سبک درویش خان نزدیک ولی مفصل‌تر است به خصوص در پیش‌درآمدهایش که به تقریب به تمامی گوشه‌های اصلی دستگاه نظری می‌افکند. بیشتر ساخته‌هایش پیش‌درآمد و رنگ است و کمتر به ساختن تصنیف پرداخته‌است. تاریخ موسیقی از او به عنوان همراه درویش خان در به وجود آمدن فرم پیش‌درآمد و رنگ به صورت کنونی یاد می‌کند.[13]

به دلیل گذشتهٔ سیاسی و شغلی او، روح‌الله خالقی در کتاب خود با احتیاطی آمیخته با تاسف از او یاد می‌کند و بر خلاف دیگر هنرمندان که شرح حال کاملی از آنان به دست می‌دهد کمتر به او می‌پردازد و حتی هیچ‌گاه نام او را به‌طور کامل نمی‌نویسد.[14] در کتاب سرگذشت موسیقی ایران از او تحت عنوان ویلون همسایه و گفتگویی دربارهٔ یک آهنگساز یاد می‌کند؛ و ضمن عنوان کردن بهترین نوازندهٔ ویلون با دریغ اظهار می‌دارد:[15]

ای کاش همواره چون آغاز عمرش، وقت خود را صرف موسیقی نموده بود تا مشاغل دیگرش برای پایان زندگانی، شرابی تلخ به بار نمی‌آورد.

در سال ۱۳۹۸ فیلم مستند «کنترپوان» به کارگردانی محمد فرزین‌نیا ساخته شد. این فیلم دربارهٔ زندگی و فعالیت‌های رکن‌الدین مختاری است.[16]

همچنین در سریال هزاردستان ساخته علی حاتمی، نقش سرپاس مختاری را جعفر والی بازی کرد.[17] و در سریال کلاه پهلوی نقش او را فرهاد آئیش به عهده داشته است. [18]

از جمله آثار رکن‌الدین مختاری٬ به موارد زیر می‌توان اشاره نمود:[19]

پیش‌درآمدها:

• پیش‌درآمد شور
• پیش‌درآمد بیات ترک
• پیش‌درآمد افشاری
• پیش‌درآمد دشتی
• پیش‌درآمد سه‌گاه
• پیش‌درآمد چهارگاه
• پیش‌درآمد ماهور
• پیش‌درآمد همایون
• پیش‌درآمد اصفهان (قدیم)
• پیش‌درآمد اصفهان (جدید)

تصنیفها:

• تصنیف بیات ترک (اگر رقیب آید)
• تصنیف بیات ترک (نسیم صبحگاهان)

رِنگ‌ها:

• رنگ شور
• رنگ بیات ترک
• رنگ سه‌گاه
• رنگ سه‌گاه (دوم)
• رنگ چهارگاه
• رنگ همایون

ضربیها:

• ضربی سه‌گاه
• ضربی مخالف (سه‌گاه)
• ضربی چهارگاه

• ویولونیست و جلاد
• رکن‌الدین مختاری، هنرمند بااحساس اما جنایتکار