قیام ۳۰ تیر

انتخابات دورهٔ هفدهم مجلس شورای ملی به دلیل دخالت‌های ارتشیان و دربار به درگیری کشید و کار به جایی رسید که پس از انتخاب ۸۰ نماینده، مصدق دستور توقف انتخابات حوزه‌های باقی‌مانده را صادر کرد.

محمد مصدق برای جلوگیری از کارشکنی‌های ارتش و دربار، درخواست انتقال وزارت جنگ به دولت را از شاه نمود. مصدق استدلال نمود که طبق قانون اساسی وزیران در برابر مجلس شورای ملی مسوولیت مشترک دارند و تعیین وزیر جنگ هم باید بر عهده او (نخست‌وزیر) باشد نه شاه، تا نخست‌وزیر بتواند مستقیماً بر اعمال وزیر نظارت کند. پس از سه روز مذاکره، شاه درخواست مصدق را نپذیرفت و مصدق در ۲۵ تیر ۱۳۳۱ از نخست‌وزیری استعفا داد.[2] مجلس، احمد قوام (قوام‌السلطنه) را به نخست‌وزیری انتخاب و محمدرضاشاه فرمان نخست‌وزیری را به نام قوام صادر کرد و او با صدور بیانیهٔ تهدیدآمیزی با عنوان «کشتی‌بان را سیاستی دیگر آمد» نخست‌وزیری خود را اعلام نمود.

تشییع پیکر یکی از کشته‌شدگان

شهربانی کل کشور شمار کشته‌شدگان درگیری‌های ۳۰ تیر در تهران را ۲۱ تن اعلام کرد حال آن که در اسنادی دیگر شمار کشته‌ها تا ۶۳ تن هم اعلام شده‌است.[2] با این همه، از کشته‌شدگان ۳۰ تیر آمار دقیقی در دست نیست. بیشتر آنان در گورستان ابن بابویهٔ تهران به خاک سپرده شدند. محمد مصدق نیز وصیت کرده بود که در کنار آنان به خاک سپرده شود ولی با مخالفت محمدرضاشاه این کار انجام نشد.[2] پس از قیام ۳۰ تیر ۱۳۳۱ و با بازیابی قدرت از سوی دولت مصدق، مجلس شورای ملی عنوان «شهید راه وطن» را برای کشته‌شدگان تصویب کرد و برای آن‌ها در گورستان ابن بابویهٔ تهران محوطهٔ ویژه را در نظر گرفت که هم‌اکنون در این محوطه ۲۵ آرامگاه وجود دارد.

پس از انقلاب ۱۳۵۷ در یادبود کشته‌شدگان این روز خیابان قوام‌السلطنه در تهران به نام خیابان سی تیر نامگذاری شد.[2]

• 
  گورهای کشته‌شدگان (نمای شرقی) در گورستان ابن‌بابویه، شهر ری
• 
  گورهای کشته‌شدگان (نمای جنوبی) در گورستان ابن‌بابویه، شهر ری
• 
  آرامگاه یکی از کشته‌شدگان، بر روی آن نوشته شده‌است: «شهید راه وطن»

• کودتای ۲۸ مرداد
• رویداد ۹ اسفند ۱۳۳۱

• اسامی شهدای ۳۰ تیر
• مرکز اسناد انقلاب اسلامی
• قیام سی تیر ۱۳۳۱
• حماسه قیام ملی سی تیر

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ قیام ۳۰ تیر موجود است.

• متن کامل اسناد «سیا» در مورد کودتای ۲۸ مرداد
• ملی شدن نفت در ایران و کودتای ۲۸ مرداد - پروفسور یرواند آبراهامیان
• کارنامهٔ مصدق در تاریخ
• درباره کودتای ۲۸ مرداد
• شبکه‌های اطلاعاتی بریتانیا و آمریکا در ایران (۱۳۲۰- ۱۳۳۲) و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲