ایل چگنی

بیشتر چگنی ها به زبان لری سخن می گویند.[1][5][6] چگنی‌های قزوین به لری و ترکی صحبت می‌کنند[1] و چگنی‌های خراسان به سبب همسایگی با ترک‌ها زبانشان ترکی شده‌است.[1] چگنی‌های ساکن عراق نیز به کردی صحبت می‌کنند.[2]

امروزه بیشتر چگنی‌ها به زبان لری سخن می گویند.[5][6]دانشنامه ایرانیکا، لغتنامه دهخدا و ایرج افشار چگنی، چگنی‌ها را کرد تبار معرفی می‌کنند.[2][2][4][7][8] چگنی در عراق نیز یکی از ایلات کرد ساکن در کردستان عراق است.[2]
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی چگنی را یکی از ایلات لر ساکن لرستان معرفی می‌کند که گروهی از آنان به کردستان، قزوین، خراسان و فارس کوچانده شدند.[9]

کلمه چگنی از ریشه «چگه» که چشمه‌ای است در دامنه سفیدکوه (محل اسکان طوایف چگنی) گرفته شده‌است و گویا روستایی به همین نام «چگه» نیز در همان منطقه وجود دارد این نظر مورد وثوق افراد مختلفی از همین طایفه است.[1] برخی چگنی را یک کلمه ترکی مشتق از واژه «چگین» که نوعی بخیه دوزی است دانسته‌اند.[1] اسکار مان گمان برده‌است که چگنی با چینگانه به معنای کولی مرتبط است. اما نظر مان نزد دانشمندان زبانشناس سندیت ندارد. همچنین به گزارش رابینو کولی‌های استرآباد (گرگان فعلی) خود را چگینی می‌دانند.[1]

گروهی معتقدند چگنی‌ها از لرستان به کردستان مهاجرت کردند[1] و برعکس گروهی معتقدند آنها از کردستان به لرستان آمده‌اند.[2] چگنی در دوران صفویان دارای قدرت بود و ایل به غارت کاروان‌های تجاری می‌پرداخت.[2] با شکایت تجار به شاه طهماسب اول وی اقدام به تبعید عده‌ای از ایل به قوچان در خراسان نمود. پس از حکومت صفویان بسیاری از چگنی‌های تبعید شده به لرستان بازگشتند.[2]
تنها نشانه‌ای که از ایل در کردستان وجود دارد روستایی با همین نام در شهرستان بیجار است در لرستان اما همچنان جمعیت زیادی از چگنی‌های بین خرم‌آباد تا رودخانه کشکان ساکن هستند. هنگامی که شرق‌شناس بریتانیایی هنری راولینسون در سال ۱۹۱۱ میلادی به لرستان سفر کرد جمعیت چگنی‌ها را ۲۰۰۰ خانواده تخمین زده‌است. همچنین آمارها نشان می‌دهد در دهه ۱۹۷۰ میلادی تعداد خانوار این ایل به ۵۱۰۰ خانوار رسیده که از این مجموع تعداد ۳۰۰ خانوار در کرکوک و سلیمانیه در عراق ساکن بودند.[2]
در سفری که میرزا ابراهیم نامی در زمان حکومت آقا محمد شاه قاجار به منطقه قزوین داشت تعداد خانوار چگنی‌ها را ۸۵۰ خانوار اعلام کرده‌است.[2] قبیله‌ای عرب به نام اولاد چگنی در فارس ساکن است به گفته آمار ارتش ایران در سال ۱۹۵۷ میلادی تعداد خانوار این قبیله ۱۲۰ خانوار بوده‌است.[2] احتمال می‌رود چگنی نیز در به قدرت رسیدن زندیان، کریم خان زند را یاری کرده و همراه وی به شیراز رفته باشند.[2]

ایل چگنی در نقشه قومی-مذهبی عراق

بخشی از ایل چگنی در عراق به‌خصوص در مناطق شمال شرق شهر سلیمانیه زندگی می‌کنند.[2] با توجه به جمعیت این ایل در عراق، بخش کوچکی از طوایف چگنی در ایران و در استان لرستان در شهرستان دوره و بخش ویسیان زندگی می‌کنند.[10] علاوه بر لرستان، چگنی‌ها دراستان خراسان،[2] بخش چگنه، استان قزوین،[2] استان گیلان شهر لوشان،[2] استان ایلام شهر ایلام، استان خوزستان شهرستانهای شوش و اندیمشک، دزفول، استان مرکزی بخش خنداب وشهرستان ملایر و استان فارس زندگی می‌کنند.[11]

• امان‌الهی بهاروند، سکندر (۱۳۹۳). قوم لر. تهران: نشر آگه. شابک ۹۶۴-۳۲۹-۱۳۵-۹.