یوزپلنگ آسیایی

زیستگاه انواع یوزپلنگ و همچنین یوزپلنگ آسیایی

توله‌های یوز در سال ۱۸۹۷ در هند همراه با یک سگ

یوزپلنگ آسیایی زمانی در اکثر نقاط آسیا از شبه‌قاره هند تا افغانستان، ترکمنستان و ایران تا شبه‌جزیره عربستان و سوریه پراکنده بود، اما در حال حاضر در فهرست جانوران در آستانه انقراض اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت قرار دارد و منحصر به نواحی دور افتاده‌ای در بیابان‌های ایران شده‌است. آخرین گزارش مستند از یوزپلنگ در هندوستان به سال ۱۹۴۷ بر می‌گردد از آن زمان به بعد یوزپلنگ به سرعت از سرتاسر قلمرو خود ناپدید گردید. امروزه ایران آخرین پناهگاه یوزپلنگ آسیایی در دنیا به‌شمار می‌رود. تا ابتدای دهه ۲۰ شمسی، جمعیت یوزپلنگ در حدود ۴۰۰ قلاده بود که تقریباً در تمام مناطق استپی و بیابانی نیمه شرقی ایران و بخش‌هایی از نواحی غربی کشور نزدیک مرز عراق دیده می‌شد. پس از جنگ جهانی دوم به علت ورود خودروهای جیپ به ایران و سهولت دسترسی شکارچیان به زیست‌گاه‌های یوز و شکار طعمه‌های یوز، جمعیت آن‌ها کاهش یافت. در اواسط دهه ۱۳۵۰، جمعیت یوزپلنگ در ایران ۳۰۰–۲۰۰ قلاده تخمین زده می‌شد.[6]

یوزها در سرزمین‌های باز و علفزارها، دشتهای کوچک، مناطق نیمه بیابانی و سایر مناطقی که می‌توان در آن شکار یافت زندگی می‌کنند. یوزپلنگ‌ها را در ایران می‌توان در مناطق کویری پیدا کرد که شامل قسمتهایی از استان‌های سمنان، یزد، خراسان شمالی، رضوی و جنوبی، کرمان و تهران می‌شود. همچنین در خرداد ماه سال ۱۳۹۱ در منطقه حفاظت شده درونه شهرستان بردسکن یک قلاده یوزپلنگ آسیایی مشاهده و تصویربرداری شد.[7][8]

زیستگاه‌های یوز در ایران به علت پیشروی بیابان‌ها و تبدیل شدن بخشی از زمین‌های زیستگاه به زمین‌های کشاورزی و مسکونی شدن بخشی دیگر و همچنین از بین رفتن مراتع توسط دامهای اهلی و در نتیجه کاهش تعداد آهو و گوزن که از منابع غذایی یوزها هستند کاهش یافته‌است.

یوز ماده مانند یوز نر محدوده خاصی را تصرف نمی‌کند و این به آن علت است که ماده‌ها در میان زیستگاه‌های مختلف در حرکت می‌باشند و این اهمیت حفظ زیستگاه‌ها را گوشزد می‌کند. در ایران یوزها پیشتر در کویرها بودند اما به خاطر اینکه در بیابان توسط شکارچیان بسیار راحت شکار می‌شدند به مناطق مرتفع تر و نیمه کوهستانی پناه بردند و اکنون بیشتر در این نواحی و دره‌های خشک میان کوه‌ها دیده می‌شوند.

سازمان حفاظت محیط زیست ایران با همکاری برنامه توسعه سازمان ملل متحد بعضی از این زیستگاه‌ها را تحت نظارت قرار داده‌است. به این ترتیب دوربین‌های تله‌ای نصب شد که به حرکت این حیوانات حساسند و با مشاهده آن‌ها عکس می‌اندازند.

در ایران به‌طور دقیق می‌توان این حیوان را در شاهرود، طبس، زرند و نائین یافت.

یوز واژه‌ای‌ست فارسی که از دیرباز در اشاره به این حیوان به‌کار می‌رفته‌است. یوز از بن مضارع یوزیدن به معنای جستن آمده‌است و به جهت شباهت ظاهری این حیوان با پلنگ امروزه بیشتر با نام یوزپلنگ شناخته می‌شود.

چیتا واژه‌ای‌ست هندی که از واژه سانسکریت چیتراکا به معنی «خال‌خالی» وارد انگلیسی شده و گاهی در فارسی نیز به‌کار می‌رود.

در زبانهای دیگر نام‌های گوناگونی برای این حیوان به‌کار رفته‌است. در زبان عربی یوز را «فهد» می‌نامند درحالیکه در افغانستان به آن «تازی پرنگ» (فارسی دری) و «تازی پلنگ» (پشتو) گفته می‌شود. در پاکستان نیز در زبان براهوئی به آن «یوز» گفته می‌شود. در زبان سواحیلی نیز که در شرق آفریقا رایج است نام «دوما» را برای این جانور بکار می‌برند.[9]

یوزپلنگ سریعترین حیوان روی خشکی است و سرعتش می‌تواند به ۱۰۰ کیلومتر در ساعت برسد اما تا چند صد متری بیشتر نمی‌تواند با این سرعت بدود. پوستی نخودی رنگ و با خالهای سیاه و گرد و کوچک دارد، و موهایش زبر و کوتاه‌است. این حیوان اندامی کشیده دارد و اندازه بدن یک یوز بالغ ۱۱۲ تا ۱۳۵ سانتیمتر با دمی به اندازه ۶۶ تا ۸۴ سانتیمتر است و وزنش می‌تواند از ۳۵ تا ۵۵ کیلوگرم باشد. کلاً نرها بزرگتر از ماده‌ها هستند. خطی به نام خط اشک از گوشه چشم این حیوان تا گوشه لبش امتداد یافته‌است که این خط در نوع ایرانی ضخیم‌تر از نوع آفریقایی است. همچنین جمجمه‌ای کشیده داشته که در شکارهایش کمکش می‌کند.

یوزها شکارچی تخصصی غزالها هستند. در ایران بیشترین شکارشان آهو و جبیر و قوچ و میش، بز و کل و حتی خیلی وقتها خرگوش و دیگران حیوانات حتی از قبیل روباه و شغال را شکار می‌کنند کلاً هر حیوانی را در بیابان بیابند می‌توانند شکار کنند. دیده شده که یوز پلنگ بز و گوسفند را نیز شکار کرده‌است اما به ندرت پیش می‌آید که به حیوانات اهلی حمله کند و معروف نیست که به انسان‌ها نیز حمله کرده باشد. یوز پلنگها در ایران به فلات مرکزی محدود شده‌اند. مهم‌ترین علتی که باعث کاهش شکارهای اصلی این حیوان از قبیل قوچ و میش شده از بین رفتن چراگاه‌ها به علت چرا بیش از اندازه حیوانات اهلی می‌باشد. همچنین از دیگر علل تهدیدکننده جمعیت این حیوان در ایران استخراج معادن در زیستگاه‌های این جانور است.

روش شکار کردن یوزها به این صورت است که ابتدا با احتیاط به طعمه نزدیک می‌شوند و یک فاصله ۱۰۰ تا ۲۰۰ متری را با آن حفظ می‌کنند٬و پشت ناهمواری‌های زمین ٬بوته‌ها یا دیگر پوششها خود را پنهان می‌کنند و ناگهان حمله می‌کنند. سرعت یوز در مسافت کوتاه بسیار قابل توجه‌است و از هر شکار یا حتی حیوان شکارچی سریعتر است. حتی یوز از یک سگ شکاری و یک کانگورو بسیار سریعتر است. اما این سرعت را نمی‌تواند در مسافت طولانی حفظ کند. یک سگ شکاری نمی‌تواند از یک گوزن هندی سبقت بگیرد اما ژنرال مک آلیستر دیده‌است که یک یوز یک گوزن نر سیاه را در حالی که از فاصله ۳۶۰ متری به سمتش دویده شکار کرده‌است.

یوز ایرانی یک گوزن را شکار کرده نقاشی از جیمز فوربس در هند ۱۸۱۲

اما در ایران چون یوزها طعمه‌هایشان بیشتر در مناطق نیمه کوهستانی زندگی می‌کنند دیگر به این صورت شکار نمی‌کنند بلکه در آبشخورها کمین کرده تا از غفلت طعمه استفاده کنند. در ایران به علاوه حیوانات بومی که شکار یوز می‌شوند دیده شده در شمال کشور حتی از گیاهان مانند انجیر وحشی نیز تغذیه کرده‌اند.

شکارگاه اکبر شاه در هند ۱۶۰۲ گفته می‌شد وی در یک زمان ۱۰۰۰ یوز داشته که از آن‌ها برای شکار استفاده می‌کرده

یوزپلنگ زمانی در عربستان و هند و تمام ایران و مرکز آسیا و افغانستان و پاکستان محدود بود ولی در ایران و شبه قاره هند بسیار زیاد بود. یوزپلنگها تنها گربه سانانی هستند که می‌توانند اهلی شوند و برای شکار آموزش بینند. گفته شده امپراتور مغول هندوستان ٬اکبر شاه، حدود ۱۰۰۰ قلاده یوزپلنگ در یک زمان داشته‌است. چیزی که در بسیاری از نقاشی‌ها و مینیاتورهای ایرانی و هندی نشان داده شده‌است، محدوده‌هایی برای نگهداری یوز پلنگ در تعداد زیاد است. نگهداری این حیوان بسیار پیچیده‌است: به‌طور مثال میزان باروری این حیوان در اسارت بسیار پایین است و نرخ مرگ و میر در میان توله‌های این حیوان به علل ژنتیکی بسیار زیاد است و همچنین این حقیقت که ماده در این حیوان انتخاب‌کننده جفت است و نمی‌توان دو یوز نر و ماده را در کنار هم گذاشت تا خودشان جفت شوند چون ممکن است با هم جفت‌گیری نکنند و ماده، نر را نپسندد؛ و این عوامل باعث شده میزان تولید مثل این حیوان در اسارت بسیار پایین باشد. دانشمندان به یک حقیقتی دربارهٔ یوزها پی برده‌اند و آن این است که بدن تمام یوزها از یک سیستم ایمنی کاملاً مشابه بهره می‌برد و در واقع یک بیماری کشنده می‌تواند همه یوزها را به‌طور مشابه از پای درآورد و هیچ یوزی از آن جان سالم به در نبرد؛ و این مشابهت در ژنهای ایمنی بدن به خاطر پیوند خوردن یوزها در ۱۲۰۰۰ سال پیش است که باعث شباهت ژنی آن‌ها به همدیگر گردیده‌است. در واقع به‌وجود آمدن یک نمونه قوی در آینده غیرقابل پیش‌بینی است.

در گذشته، زیستگاه یوز پراکندگی وسیعی از شبه جزیره عربستان تا هندوستان و ترکمنستان داشته‌است. اما در قرن اخیر بر اساس اطلاعات موجود نسل یوز آسیایی جز در ایران در سایر کشورها منقرض شده‌است: عراق ۱۹۲۹، کویت ۱۹۴۲، هند ۱۹۴۷، قزاقستان ۱۹۷۰، پاکستان ۱۹۷۲، ترکمنستان ۱۹۷۳، عربستان ۱۹۷۳، عمان ۱۹۷۷.[10]

در ابتدای قرن ۲۰ یوز در بسیاری از نواحی در آستانه انقراض قرار داشت و آخرین ادله عینی از یوز در هندوستان مربوط به سه عکس است که در سال ۱۹۴۷ گرفته شده‌است. در سال ۱۹۹۰ به نظر می‌رسد که یوز تنها در ایران باقی‌مانده باشد. در سال ۱۹۷۰ برآورد شده بود که ۲۰۰ یوزپلنگ در ایران وجود دارند. اما اخیراً زیست‌شناس ایرانی هرمز اسدی تخمین زده‌است که تعداد یوزها در ایران بین ۵۰ تا ۶۰ قلاده باشد و از این تعداد نیز بیشترشان در بیابانهای مرکزی ایران و بقیه در نواحی خشک بین مرز ایران و پاکستان هستند. در مناطقی که یوزها زندگی می‌کنند محلی‌ها گفته‌اند که بیش از ۱۵ سال است که آن‌ها را ندیده‌اند.

حیات وحش در ایران اهمیت خود را از دست داد و یوزپلنگ‌ها همراه غزالها شکار می‌شدند و در نتیجه تعدادشان به سرعت رو به افول نهاد؛ و در ایران اکنون این جانور در لیست جانوران در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌است. بعضی بررسی‌های آقای اسدی در سال ۱۹۹۷ نشان داده‌است اگر می‌خواهیم نسل یوز در ایران هم منقرض نشود باید یک اقدام عاجل در مورد افزایش جمعیت غزالها و حفظ زیستگاه آن‌ها انجام دهیم.

دشمن طبیعی یوز، سگ گله و پلنگ است. برخلاف تصور اکثر مردم، یوزها حیوانات آرامی هستند و هرگز به دام‌های اهلی حمله نمی‌کنند. ورود دام به زیستگاه یوز از تهدیدات اصلی زندگی یوزپلنگ است، علاوه بر این‌که سگ گله ممکن است به یوز حمله کند، چوپانان هم به محض رویارویی با این حیوان با تصویر احتمال حمله یوز به دام‌ها، حیوان را با تیر یا سنگ می‌زنند.

از سوی دیگر، با توجه به اینکه وجود آب در زیستگاه اصلی یوز که دشت‌های باز و تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی است، یک موهبت محسوب می‌شود، دام و به‌خصوص شتر وقتی سر آبشخور یا چشمه می‌آیند، آن را اشغال می‌کنند و دیگر نه یوز و نه طعمه‌هایش به آنجا نمی‌روند. در نتیجه طعمه‌های یوز مهاجرت می‌کنند یا می‌میرند و به دنبال آن زندگی یوز هم تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

گفتنی است که غذای اصلی این حیوان را آهو، جبیر، قوچ و میش، کل و بز و خرگوش تشکیل می‌دهد که امروزه به دلیل شکار بی‌رویه شکارچیان غیرمجاز مجهز به خودروها و موتورسیکلت‌های قدرتمند صحرایی، جمعیت آن‌ها نیز به شدت در حال کاهش است.

پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، با همکاری برنامه توسعه سازمان ملل و سازمان حفاظت از محیط زیست در سال ۲۰۰۱ شروع به کار کرد. برای کار مطالعاتی و حفاظتی، ۵ منطقه انتخاب شد که گمان می‌رفت ۸۰ درصد یوزهای ایران در آن مناطق پراکنده‌اند. پارک ملی توران، پارک ملی کویر در استان سمنان، منطقه حفاظت شده بافق و پناهگاه‌های حیات‌وحش دره انجیر و نایبندان در استان یزد.

به مردم محلی آموزش داده شده‌است با توجه به کمبود شکار برای یوزپلنگ اگر احیاناً یوزی به آغل گوسفندان آن‌ها حمله کرد، آن‌ها اجازه بدهند یوز شکارش را انجام دهد و هیچ مقاومتی نکنند، یوزپلنگ مثل گرگ نیست که همه گوسفندان آن‌ها را خفه کند و از بین ببرد؛ یوز تنها یک بره یا گوسفند را شکار می‌کند.[4]

حمایت تیم ملی فوتبال

نقش یوزپلنگ ایرانی بر لباس تیم ملی فوتبال ایران در جام ملت‌های آسیا ۲۰۱۵

پس از تأیید طرح یوزپلنگ بر روی لباس تیم ملی فوتبال ایران، این طرح بر روی لباس تیم ملی فوتبال ایران در جام جهانی فوتبال ۲۰۱۴ برزیل و جام ملت‌های آسیا ۲۰۱۵ به عنوان نماد کشور ایران نقش بست.[13]

این ایده برای نخستین بار از سوی آرش نورآقایی مطرح شد و توسط محمد درویش و سایر دوستداران یوزپلنگ ایرانی گسترش پیدا کرد.[14]

با اینکه آمار یوزپلنگ آسیایی را در ایران کمتر از ۵۰ قلاده عنوان کرده‌اند، این اعداد را «حدس کارشناسی» می‌دانند. چرا که یوزپلنگ حیوانی به شدت مخفی کار و فراری از انسان است، به راحتی خود را در طبیعت استتار می‌کند و گستره زیستگاهش بسیار وسیع است، با این وجود تنها دو یوز ماده در زیستگاه‌های طبیعی ایران به‌طور اثبات شده وجود دارد. در مناطق آزاد و حفاظت شدهٔ استان سمنان و خراسان شمالی شامل پارک ملی توران و پناه گاه حیات وحش میاندشت اصلی‌ترین مناطقی هستند که جمعیتی پویا از یوز در آن زندگی می‌کنند. بهترین روش آمارگیری از یوز در ایران را استفاده از دوربین تله‌ای عنوان می‌کند. دوربین‌های تله‌ای نوعی از دوربین‌های اتوماتیک هستند که با عبور حیوان از جلوی چشمی دوربین، فاصله‌ای ۱۵ متری را عکس می‌گیرند. در واقع این دوربین‌ها حضور حیوان را هم بواسطه تغییر شدت نور دریافتی در لحظه عبور درمی‌یابند و هم از روی درجه حرارت بدن حیوان. ابتدا گذرگاه‌های یوزپلنگ را از روی ردپای حیوان مشخص کرده، سپس دوربین‌های تله‌ای را در آنجا کار گذاشته می‌شود. خال‌های روی بدن یوز، مانند اثر انگشت انسان، منحصربه‌فرد است؛ بنابراین از روی عکس‌ها، تعداد یوزها را در آن فاصله، مشخص کرده و با انجام کارهای آماری جمعیت یوز آن ناحیه را تخمین می‌زنند.

کار آماری انجام شده در سال‌های گذشته بر اساس تعداد یوزپلنگ های ثبت شده در زیستگاه‌های استان یزد برآورد ۸ تا ۱۲ یوز در این ایستگاه‌ها را نشان می‌داد. برآوردهای پیش از آن جمعیت ۳۳ تا ۴۸ یوزپلنگ را برای استان یزد تخمین می‌زد. جمعیت کل یوزپلنگ ایرانی نیز در برآوردهای قبلی در سال ۱۳۷۶، تعداد ۵۰ تا ۱۰۰، در سال ۱۳۸۳ جمعیت ۵۰ تا ۶۰، و در سال ۱۳۸۷ تعداد ۷۰ تا ۱۰۰ قلاده تخمین زده شده بود.[17]

پروژه برآورد جمعیت یوزپلنگ ایرانی در استان یزد از دی ماه ۱۳۹۰ تا فروردین ماه ۱۳۹۱ به همت پروژه حافظت از یوزپلنگ ایرانی، انجمن یوزپلنگ ایرانی، و انجمن پنترا انجام شده و طی آن جمعاً ۱۰۰ دستگاه دوربین تله‌ای در زیستگاه‌های بافق، دره انجیر، آریز و سیاه‌کوه در این استان کار گذاشته شد و طی این دوربین‌گذاری ۸ تصویر از یوز ثبت شد که متأسفانه هیچ یوز ماده‌ای در تصاویر دیده نشد و تصاویر گرفته شده مربوط به دو یوز نر معروف به دو برادر بوده که در مناطق مختلف چندین بار دیده شده‌اند. البته برای رسیدن به نتایج نهایی باید کار در زیستگاه‌های میاندشت، عباس‌آباد، نای‌بندان، راور، خارتوران و پارک ملی کویر نیز انجام شده و مجموع نتایج گردآوری شود.[17]

یوزپلنگ آسیایی از دیرباز مورد توجه انسان‌ها بوده‌است و از آنجا که به سادگی اهلی می‌شود، در شکار طعمه‌هایی چون غزال به انسان‌ها کمک می‌کرده‌است. در میان آثار باستانی، مهری مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد در میان‌رودان این جانور را در حالی که قلاده‌ای بر گردن دارد در کنار مربیش به تصویر می‌کشد. شاهان آشوری از یوزها برای شکار بهره می‌گرفتند. در سوریه و فلسطین، جنگجویان صلیبی از شکار آهو توسط یوز سخن به میان آورده‌اند. گزارش شده‌است که یکی از شاهان سده پانزدهم میلادی در ارمنستان گله‌ای از یوزها به‌شمار صد عدد از این جانوران داشت.[18]

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Asiatic Cheetah»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد. (بازیابی در ۷ اوت ۲۰۰۸).
• "منبع جعبه‌زیست". ویکی‌پدیای انگلیسی. Retrieved 21 November 2008.

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به یوزپلنگ آسیایی در ویکی‌گفتاورد موجود است.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ یوزپلنگ آسیایی موجود است.

• پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی
• انجمن یوزپلنگ ایرانی در ایران
• جشنوارهٔ روز حفاظت از یوزپلنگ آسیایی