لاک‌پشت

لاک‌پُشت‌ها (به انگلیسی: Turtles) جانورانی خزنده، تخم‌گذار، علف‌خوار یا گوشتخوار هستند که بدنشان در یک پوشش استخوانی یا غضروفی به نام لاک که از دنده‌ها منشأ گرفته قرار دارد و فقط سر، دست‌ها، پاها، و دم حیوان از آن بیرون است. لاک‌پشت در هنگام احساس خطر می‌تواند دست و پای خود را به داخل آن کشیده و پنهان شود.[1]

لاک‌پشت
محدودهٔ زمانی: تریاسیک - دوران کنونی
چند گونهٔ مختلف لاک‌پشت
آرایه‌شناسی
فرمانرو: جانوران
بالاشاخه: دوم‌دهانیان
شاخه: طنابداران
زیرشاخه: مهره‌داران
فروشاخه: آرواره‌داران
بالارده: چهاراندامان
رده: خزندگان
راسته: لاک‌پشت‌سانان
لینئوس، ۱۷۵۸
زیرراسته‌ها

نهان‌گردن (Cryptodira)
کنارگردن (Pleurodira)
برای خانواده‌ها متن را ببینید.

تنوع زیستی
حدود ۳۵۰ گونه در ۱۴ خانوادهٔ موجود.
آبی: لاک‌پشت‌های دریایی، سیاه: لاک‌پشت‌های زمینی

لاک‌پشت‌ها برحسب محیط زندگی به چند دسته تقسیم می‌شوند:

  1. لاک‌پشت‌های رودخانه‌ای و برکه ای
  2. لاک‌پشت‌های دریایی که پنچه نداشته و با کمک پاهای باله مانند خود در دریا شنا می‌کنند.
  3. لاک‌پشت‌های خاکی یا خشکی زی[2]

نام‌های دیگر برای لاک‌پشت در فارسی عبارتند از سنگ‌پشت؛ خشک‌پشت؛ کاسه‌پشت؛ کَشَف؛ کشتوک؛ کَشَو؛ و باخه.[3]

شرح

لاک‌پشت‌ها خزندگانی با لاک استخوانی بوده و از بی‌کمانان هستند. آن‌ها موجوداتی خونسرد هستند و دمای بدنشان وابسته به محیط اطراف آن‌ها است. دمای بدن لاک‌پشت‌های پوست چرمی دریایی به دلیل متابولیسم بدنی بالایشان به میزان قابل توجهی بیشتر از دمای آب اطرافشان در دریاها می‌باشد.

لاک‌پشت‌ها به همراه دیگر خزندگان، پرندگان و پستانداران جزو آب پرده داران بوده و دارای شُش و فاقد آبشش هستند و اکسیژن مورد نیاز خود را مستقیماً از هوا می‌گیرند. هر چند که بسیاری از آن‌ها در آب یا اطراف آب‌ها زندگی می‌کنند اما قادر به تخم‌گذاری در زیر آب نیستند.

لاک‌پشت‌ها در مقایسه با سایر خزندگان، عمری طولانی دارند. میزان طول عمر لاک‌پشت‌های دریایی حدود ۸۰ تا بیش از ۱۰۰ سال تخمین زده می‌شود. گونه‌های کوچک‌تر حتی آن‌هایی که به عنوان حیوان خانگی در منازل نگهداری می‌شوند، مثل لاک‌پشت‌های جعبه ای در حدود ۴۰ تا ۵۰ سال و برخی از آن‌ها بیشتر عمر می‌کنند.[4][5][6]

کالبدشناسی
لاک لاک‌پشت

بیشتر بدن لاک‌پشت‌ها به‌وسیله یک استخوان یا صدف غضروفی حفاظت شده‌است که لاک نام دارد. این استخوان یا صدف از دنده‌های آن‌ها مشتق شده‌است. لاک در لاک‌پشت از صفحه‌های شاخی تشکیل شده‌است که استخوان و نقاط نرم و آسیب‌پذیر بدن را می‌پوشانند. ستون مهره‌ها، دنده‌ها و چند استخوان دیگر لاک‌پشت به سطح داخلی لاک متصل بوده و به همین علت لاک‌پشت‌ها موجوداتی کندرو و نسبتاً سنگین‌وزن هستند.

لاک پشتی را اصطلاحاً پشت‌لاک carapace و لاک شکمی را زیرلاک plastron می‌گویند. این دو بخش رویی و زیرین در نقاطی از جنس استخوان به نام «پُل‌ها» به یکدیگر متصل هستند. بخش درونی لاک متشکل از حدود شصت استخوان بوده و شامل استخوان‌های پشتی و دنده‌ها است. در بیشتر لاک‌پشت‌ها سطح بیرونی لاک آن‌ها با فلس‌های زبر و تیزی از جنس کراتین پوشیده شده که سپرچه scute نامیده می‌شوند.[7] همه لاک‌پشت‌ها دارای این لایه‌های سخت نبوده و به عنوان مثال لاک‌پشت‌های چرمی و لاک‌پشت‌های نرم لاک به جای ساختارهای مستحکم کراتینی دارای لایه‌های چرمی هستند. لاک‌پشت‌های خشکی زی معمولاً دارای لاک‌های قطور و سنگین هستند و در مقابل، لاک‌پشت‌های آبزی معمولاً لاک‌های سبک تری دارند و این قابلیت باعث افزایش سرعت و ممانعت از غرق شدن جانور می‌شود. در برخی از لاک‌پشت‌ها به‌طور سالیانه یک لایه شاخی بر روی پوست ایجاد می‌شود و با بررسی تعداد و شکل و آرایش لایه‌های پوست می‌توان سن لاک‌پشت را تخمین زد که البته روش دقیقی نمی‌باشد.

دست و پاهای لاک‌پشت‌ها دارای اشکال و انواع متفاوتی است. لاک‌پشت‌های نَر خشکی زی پنجه‌های بلندتری داشته و این پنجه جهت تحریک جنس ماده در جفت‌گیری کاربرد دارد. در لاک‌پشت‌های دریایی دست و پاها تغییر شکل پیدا کرده و تبدیل به ساختارهای پارویی شکل مناسب شنا شده‌اند. برخی دیگر از لاک‌پشت‌های آبزی نیز دارای پره‌های پوستی مابین انگشتان هستند.[8]

به نظر می‌رسد لاک‌پشت‌ها در حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰میلیون سال پیش دندان‌های خود را از دست داده‌اند و لاک‌پشت‌های امروزی آرواره‌های بدون دندان و قدرتمند دارند. در اطراف این آرواره‌ها استخوان‌ها و زوائد شاخی موجود هست که این زوائد در لاک‌پشت‌های گوشت‌خوار بسیار تیز بوده و برای شکار و تکه‌تکه کردن غذا مناسب است. در گونه‌های گیاه‌خوار این زوائد شاخی پهن‌تر و مسطح بوده که برای جویدن گیاهان مناسب تر است. این لاک‌پشت‌ها جهت بلعیدن غذا از زبان خود استفاده می‌کنند اما بر خلاف بسیاری از خزندگان نمی‌توانند از زبانشان برای برداشتن و گرفتن غذا استفاده کنند.

اندازه

بزرگ‌ترین لاک‌پشت موجود در طبیعت لاک‌پشت پشت‌چرمی دریایی است که می‌تواند بیش از دو متر طول و ۹۰۰ کیلوگرم وزن داشته باشد. لاک‌پشت‌های آب شیرین معمولاً جثه ای کوچک دارند اما گونه ای از آن‌ها به نام لاک‌پشت لاک نرم غول‌پیکر آسیایی ممکن است تا دو متر طول داشته باشد. همچنین گونهٔ لاک‌پشت گازگیر الیگاتور به عنوان بزرگ‌ترین گونهٔ لاک پشت در آمریکای شمالی می‌تواند تا هشتاد سانتی‌متر طول و ۱۱۳ کیلوگرم وزن داشته باشد.[8] در گذشته گونه‌هایی از لاک‌پشت‌های خشکی زی بسیار بزرگ و غول پیکر در نواحی مختلف در سراسر دنیا وجود داشته‌اند اما برخی از آن‌ها در دورانی همزمان با پیدایش انسان منقرض یا به نواحی خاصی محدود شده‌اند. به نظر می‌رسد شکار بی‌رویه توسط انسان‌ها دلیل اصلی انقراض و کاهش پراکندگی این گونه‌ها بوده‌است و امروزه برخی از آن‌ها فقط در نقاط معدودی مثل جزایر گالاپاگوس و سیشل یافت می‌شوند. این لاک‌پشت‌ها می‌توانند تا ۱۳۰ سانتی‌متر طول و حدود ۳۰۰ کیلوگرم رشد کنند. بزرگ‌ترین گونهٔ منقرض شدهٔ لاک‌پشت‌ها موسوم به لاک‌پشت حاکم (Archelon) تا چهار متر طول و ۲۲۰۰ کیلوگرم وزن داشته و در دوره کرتاسه پسین می‌زیسته.[9] کوچک‌ترین لاک پشت کنونی گونهٔ Chersobius signatus با حداکثر ۸ سانتی‌متر طول و ۱۴۰ گرم وزن است و در آفریقای جنوبی یافت می‌شود.[10]

رفتارشناسی

حواس

دست کم چند گونه از لاک‌پشت‌ها قابلیت تشخیص رنگ‌های مختلف را دارند و برخی از آن‌ها نیز رنگ‌های مشخصی را بر سایر رنگ‌ها ترجیح می‌دهند. همچنین رنگ لاک‌پشت‌های نر در برخی از گونه‌ها در فصول جفت یابی تغییر کرده و به عنوان عاملی جهت جلب توجه ماده‌ها به کار می‌رود.

در چشم لاک‌پشت‌ها تعداد زیادی سلول‌های استوانه ای وجود دارد. به همین علت تصور می‌شود که لاک‌پشت‌ها توان دید در شب بسیار قوی دارند.

برقراری ارتباط

عموماً لاک‌پشت‌ها حیواناتی کاملاً خاموش و بدون صدا تصور می‌شوند اما در واقع لاک‌پشت‌ها توان تولید صداهای متنوعی را در هنگام برقراری ارتباط دارند.

برخی لاک‌پشت‌های خاکزی در هنگام معاشقه و جفت‌گیری صداهایی تولید می‌کنند. گونه‌های متعددی از لاک‌پشت‌های دریایی و لاک‌پشت‌های آب شیرین نیز از بدو تولد تا بزرگسالی و پیری قادر به تولید صداهایی عموماً کوتاه و با فرکانس پایین برای برقراری ارتباط با هم هستند. یکی از کاربردهای تولید این صداها حفظ یک پارچگی دستهٔ لاک‌پشت‌ها هنگام مهاجرت می‌باشد.[11]

گونه ای لاک‌پشت به نام لاک‌پشت سربزرگ در مواقعی که توسط انسان یا حیوانات شکارچی از آب خارج می‌شود جهت ترساندن شکارچی، تولید صدایی غرش مانند می‌کند.

لاک‌پشت‌ها جهت برقراری ارتباط با یکدیگر روش‌های دیگری به جز تولید صدا نیز دارند. به عنوان مثال در هنگام معاشقه، لاک‌پشت گوش‌قرمز نَر، با کشیدن پنجه‌های بلندش بر صورت لاک‌پشت ماده باعث تحریک حیوان ماده و ادامهٔ جفت‌گیری می‌شود.[8]

هوش

با وجود اینکه نسبت وزن مغز به وزن بدن در لاک‌پشت‌ها پایین است اما لاک‌پشت‌ها هوش بالایی دارند. رفتارهایی مانند بازی کردن و حل مسائل در آن‌ها دیده شده‌است. لاک‌پشت‌های جنگلی در مقایسه با موش صحرایی (رَت) سفید توانایی بیشتری در مسیریابی در هزارتو دارند. بررسی‌ها نشات داده‌است که لاک‌پشت‌ها آموزش پذیرند و حافظهٔ بالایی نیز دارند.[12]

زاد و ولد

لاک‌پشت‌ها تنوع و تفاوت‌های زیادی در رفتارهای تولید مثلی و جفت‌گیری دارند. در برخی از گونه‌ها، لاک‌پشت‌های نر جهت تصاحب ماده‌ها با یکدیگر می‌جنگند. لاک‌پشت‌های دریایی بیشتر عمر خود را در دریا می‌گذرانند، ولی در فصل زاد و ولد برای جفت‌گیری به آب‌های کم‌عمق و به نزدیکی سواحل می‌آیند. لاک‌پشت‌های ماده، شب به ساحل می‌آیند و تخم‌گذاری می‌کنند. آن‌ها شب را به کندن چاله می‌گذرانند و تا ۲۰۰ تخم می‌گذارند. بچه لاک‌پشت‌های تازه متولد شده دشمنان زیادی دارند و بسیاری از نوزادان قبل از آن که به سن تولیدمثل برسند کشته می‌شوند.[13] تخم لاک‌پشت‌ها مشابه تخم اکثر خزندگان نرم و حالت چرمی دارد و در ساختار و ترکیبات با تخم پرندگان متفاوت است. در برخی از گونه‌ها دما در تعیین جنسیت نوزادان نقش دارد. دمای بالا باعث ایجاد نوزادان ماده شده و دماهای پایین باعث ایجاد نوزادان نر می‌شود. تخم‌ها معمولاً درون حفرات گِلی و ماسه ای گذاشته شده و دفن می‌شوند و جانور ماده پس از تخم‌گذاری تخم‌ها را به حال خود رها می‌کند. تخم‌ها بسته به گونهٔ لاک‌پشت پس از ۷۰–۱۲۰روز تبدیل به نوزاد می‌شوند. نوزادان متولد شده ممکن است تا سال‌ها به سن بلوغ و تولیدمثل نرسند. تخم‌گذاری لاک‌پشت‌ها ممکن است به‌طور سالیانه انجام نشده و فواصل چند ساله بین تخمگذاری‌ها وجود داشته باشد.[14]

اکولوژی و نحوهٔ زندگی

گرچه بعضی لاک‌پشت‌ها بیشتر عمر خود را در آب می‌گذرانند اما به دلیل فقدان آبشش باید برای تنفس به سطح آب بیایند. میزان زیر آب ماندن در بین تنفس‌ها در انواع لاک‌پشت‌ها بسته به گونه بین یک دقیقه تا یک ساعت متغیر است. بعضی لاک‌پشت‌ها دارای مجرای کلواک بزرگی هستند و در این مجرا دارای برجستگی‌هایی هستند که مشابه آبشش ماهی‌ها عمل کرده و در جذب اکسیژن محلول در آب به لاک‌پشت کمک می‌کنند.[15]

تغذیه

لاک‌پشت‌ها بسته به گونه و محل زندگی رژیم غذایی متفاوتی دارند اما عموماً از گیاهان آبزی و بی‌مهرگانی همچون کرم‌ها و حلزون‌ها و حشرات و همچنین بقایای جانوران مرده تغذیه می‌کنند. برخی لاک‌پشت‌های برکه ای شکارچی هستند و از ماهی‌ها تغذیه می‌کنند. به دلیل نیاز زیاد به پروتئین در مراحل رشد و نمو، لاک‌پشت‌های کوچک و در حال رشد و نابالغ تمایل بیشتری به غذاهای گوشتی نشان می‌دهند.

لاک‌پشت‌های دریایی عمدتاً از غذاهای نرم همچون عروس دریایی و اسفنج‌های دریایی تغذیه می‌کنند. برخی از لاک‌پشت‌ها که دارای آرواره‌های قوی تری هستند ممکن است از صدف‌ها و غذاهای سخت‌تر نیز تغذیه کنند. البته بعضی از آن‌ها نیز مثل لاک‌پشت سبز دریایی فقط از گیاهان آبی و مخصوصاً جلبک‌ها تغذیه می‌کنند.[16]

پیشینه

یکی از ویژگی‌های اولیه مهم در طبقه‌بندی گروه‌های مختلف موجودات تعداد قوس‌های حفره‌دار یا کمان‌های گیجگاهی (سیناپسی) است. خزندگان هم‌کمان (سیناپسید) که نیای اولیه پستانداران محسوب می‌شوند و امروزه منقرض شده‌اند همگی دارای یک جفت سوراخ گیجگاهی در قسمت جانبی سر خود بودند.[17]

خزندگان دوکمان (دیاپسید) که جد خزندگان و پرندگان معاصر می‌باشند علاوه بر یک جفت سوراخ در ناحیه گیجگاهی، دارای یک جفت منفذ پشت گیجگاهی در عقب جمجمه خود می‌باشند. گروه سوم یعنی خزندگان بی‌کمان (آناپسید) که ناحیه گیجگاهی جمجمه آنها فاقد حفره است و تنها لاک‌پشت‌های معاصر از این گروه باقی مانده‌اند. فهم این تفاوت‌ها زمانی در گروه نافراگیر (پارافیلتیک) خزندگان اهمیت پیدا می‌کند که لاک‌پشت‌ها تنها در برخی صفات عمومی از جمله تخم پوسته‌دار آمنیونی، پوست فلس‌دار محکم، لقاح داخلی و برخی ویژگی‌های دیگر به خزندگان شباهت دارند، با این حال لاک‌پشت‌ها در مجموع گروه قدیمی از خزندگان محسوب می‌شوند که در اواخر پرمین از گروهی به نام پیش‌انجامگان (پروکولوفونیدها) جدا شده‌اند.[17]

قدیمی‌ترین فسیل لاک‌پشت‌ها مربوط به ۲۰۰ میلیون سال پیش یعنی دوره ژوراسیک است، محققان معتقدند که این گروه از جانوران تا به امروز تغییرات قابل ملاحظه ای نکرده‌اند.[17]

طبقه‌بندی

از نظر طبقه‌بندی زیست‌شناسی، لاک‌پشت‌ها به راسته لاک‌پشت‌سانان[18] (Testudines) تعلق دارند که شامل گونه‌های فعلی موجود و گونه‌های منقرض شده می‌باشد. اولین اعضای شناسایی شده از این گروه، مربوط به دورهٔ ژوراسیک میانی هستند و این موضوع بیانگر قدمت بیشتر پیدایش لاک‌پشت‌ها در مقایسه با مارها و کروکودیل‌ها است. در حال حاضر ۳۵۶ گونه لاک‌پشت در چهارده خانواده در طبیعت زندگی می‌کنند که برخی از آن‌ها به شدت در خطر انقراض هستند.[19] لاک‌پشت‌های کنونی به دو زیر راسته تقسیم می‌شوند. زیرراستهٔ کنارگردن و زیرراسته نهان‌گردن

نهان گردن‌ها در مقایسه با کنارگردن‌ها گروه بزرگ‌تری بوده و تعداد گونه‌ها و تنوع بیشتری دارند. این گونه‌ها شامل خانواده‌های لاک‌پشت‌های گازگیر، لاک‌پشت‌های دریایی، لاک‌پشت‌های زمینی، لاک‌پشت‌های نرم‌کاسه و برخی از لاک‌پشت‌های برکه‌ای هستند.

زیرراستهٔ کنارگردن‌ها دارای تعداد گونه‌های کمتری هستند و شامل برخی از لاک‌پشت‌های آب شیرین هستند. بسیاری از گونه‌های کنارگردن هزاران سال پیش منقرض شده‌اند.

لاک‌پشت‌ها و انسان

به عنوان حیوان خانگی

گونه‌های مختلفی از لاک‌پشت‌ها به ویژه انواع خشکی زی کوچک و گونه‌های ساکن آب شیرین به عنوان حیوانات خانگی مورد استفاده هستند. از محبوب‌ترین آن‌ها می‌توان به لاک‌پشت روسی، لاک‌پشت مهمیزدار و لاک‌پشت گوش‌قرمز اشاره کرد. در برخی مناطق رهاسازی لاک‌پشت‌های غیر بومی در طبیعت باعث بروز عواقب زیست‌محیطی شده و لاک‌پشت‌های رها شده در طبیعت تکثیر و به صورت گونه ای مهاجم درآمده اند. همچنین زنده‌گیری و صید لاک‌پشت‌ها از طبیعت در برخی مناطق باعث تهدید نسل آن‌ها شده و به همین دلایل در کشورهای مختلف قوانینی در ممنوعیت خرید و فروش آن‌ها وضع شده‌است.

در فرهنگ ایران

این موجود در فرهنگ ایران کهن مورد احترام بوده و به نام «زیری‌میاک» شناخته می‌شده است. در برخی ترجمه‌های اوستایی این نام «خرامنده در سبزه» آمده‌است.[20]

مصرف خوراکی

از دیرباز در برخی فرهنگ‌ها و کشورها از گوشت لاک‌پشت جهت مصارف خوراکی و درمانی استفاده می‌شده‌است. در بعضی از کشورها به دلیل کاهش شدید جمعیت لاک‌پشت‌ها در طبیعت، مزارع پرورش لاک‌پشت تأسیس شده و به تولید صنعتی لاک‌پشت می‌پردازند. علاوه بر گوشت، روغن لاک‌پشت نیز در برخی نقاط دنیا تهیه و مصرف می‌شود.[21]

کاشی لعاب‌دار با نقش مار، خرگوش و لاک‌پشت به عنوان نگاره‌ای برای آذین کتاب عجائب المخلوقات وغرائب الموجودات نوشته زکریای قزوینی، مربوط به سده ۱۳ میلادی

نگارخانه
  • یک لاک‌پشت تگزاسی ازنوع گوش سرخ. چینی‌ها از تخم این لاکپشت در غذای خود استفاده می‌کنند.[22]

منابع
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ لاک‌پشت موجود است.
  1. فرهنگ فارسی عمید.
  2. فرهنگ فارسی معین
  3. «دهخدا، سرواژه کشف». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۲.
  4. "How Long Do Turtles Live?". The Spruce Pets. Retrieved 2020-11-06.
  5. مجموعهٔ واژه‌های مصوّب فرهنگستان زبان فارسی تا پایان سال ۱۳۸۹.
  6. اوستا جلیل دوستخواه صفحهٔ ۸۰۳
  7. «نسخه آرشیو شده» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۸ آوریل ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱ اوت ۲۰۱۳.
  8. "Turtle - Wikipedia". en.m.wikipedia.org. Retrieved 2020-09-06.
  9. Loehr, Victor J. T. (2018-01-01). "Thermoregulatory challenges in the habitat of the world's smallest tortoise, Chersobius signatus". Journal of Thermal Biology. 71: 62–68. doi:10.1016/j.jtherbio.2017.10.018. ISSN 0306-4565.
  10. Loehr, Victor J. T. (2018-01-01). "Thermoregulatory challenges in the habitat of the world's smallest tortoise, Chersobius signatus". Journal of Thermal Biology. 71: 62–68. doi:10.1016/j.jtherbio.2017.10.018. ISSN 0306-4565.
  11. Ferrara, Camila R.; Vogt, Richard C.; Sousa-Lima, Renata S. (2013-02). "Turtle vocalizations as the first evidence of posthatching parental care in chelonians". Journal of Comparative Psychology (Washington, D.C. : 1983). 127 (1): 24–32. doi:10.1037/a0029656. ISSN 1939-2087. PMID 23088649. Check date values in: |date= (help)
  12. Gutnick, Tamar; Weissenbacher, Anton; Kuba, Michael J. (2020-01). "The underestimated giants: operant conditioning, visual discrimination and long-term memory in giant tortoises". Animal Cognition. 23 (1): 159–167. doi:10.1007/s10071-019-01326-6. ISSN 1435-9456. PMID 31720927. Check date values in: |date= (help)
  13. دانشنامهٔ آکسفورد، جلد ۲ ص ۵۷۱
  14. "Turtle - Wikipedia". en.m.wikipedia.org. Retrieved 2020-09-13.
  15. Morera-Brenes, Bernal; Mónge-Nájera, Julián (2011-06-01). "Immersion periods in four neotropical turtles". UNED Research Journal (به اسپانیایی). 3 (1): 97–97. doi:10.22458/urj.v3i1.212. ISSN 1659-441X.
  16. «Welcome to what-do-turtles-eat.com». www.what-do-turtles-eat.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۱۳.
  17. عسکری حصنی، مجید: احیاء و بازسازی زیستگاه‌های تخمگذاری لاک‌پشت‌های دریایی در جزیره لارک با تأکید بر فرهنگ‌سازی و آموزش جوامع محلی. اردیبهشت ۱۳۹۷.
  18. مجموعهٔ واژه‌های مصوّب فرهنگستان زبان فارسی تا پایان سال ۱۳۸۹.
  19. «Tortoise and Freshwater Turtle Specialist Group». doi:10.3854/crm.7.checklist.atlas.v8.2017. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۹-۰۶.
  20. اوستا جلیل دوستخواه صفحهٔ ۸۰۳
  21. «فواید گوشت لاکپشت». مجله دلگرم. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۹ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۹.
  22. «Trachemys_scripta_elegans». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ اوت ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۱ اوت ۲۰۱۱.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.