ایدز در ایران

نخستین مورد گزارش و ثبت شده ابتلا به ایدز در ایران مربوط به سال ۱۳۶۶ و در مورد یک کودک شش ساله مبتلا به بیماری هموفیلی است که فراورده‌های خونی آلوده وارداتی از فرانسه دریافت کرده بود.[5][6][2] در ایران و طی سال‌های اولیه شیوع بیماری، وجود ایدز اساساً انکار می‌شد و شمار مبتلایان به آن، در داده‌های رسمی بین ۲۰۰ تا حداکثر ۵۰۰ نفر در نوسان بود.[7]

در آن زمان ٪۶۵/۴ موارد عامل انتقال بیماری استفاده از سرنگ‌های مشترک بین معتادان بود.[1] دومین عامل، آمیزش جنسی (٪۲۰/۱) [1]و در گام بعد، انتقال از مادر به کودک بود. اما اکنون آمیزش جنسی محافظت‌نشده عامل ٪۴۷ و اعتیاد عامل ٪۳۳ از موارد انتقال بیماری در ایران هستند.[1][2] از ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ هیچ مورد ابتلا به ویروس ایدز از طریق انتقال خون گزارش نشده‌است.[8] بین سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷ آمیزش جنسی، اصلی‌ترین راه انتقال ایدز در ایران بود.[9] و شمار زنانی که از راه جنسی به ویروس اچ‌آی‌وی آلوده شده‌اند ده برابر شده‌است.

در سال ۱۳۶۴ فراورده‌های خونی شرکت فرانسوی مریو که آلوده به ویروس اچ‌آی‌وی بود، به بیماران هموفیلی که نیاز دائم به دریافت انواع فاکتورهای انعقادی خون دارند داده شد. هنگامی که این موضوع در میان بیماران هموفیلی افشا شد، وزارت بهداشت ایران آلودگی فراورده‌های خونی وارداتی به ایران را تکذیب کرد. در حالی که نماینده شرکت فرانسوی پس از بازگشت به کشورش در نامه‌ای به وزیر بهداشت آن زمان، آلوده بودن فراورده‌های شرکت مریو را تائید کرد.[10] در سال ۱۳۶۶ نخستین مورد از بیماران هموفیلی که از طریق فراورده‌های خونی آلوده به بیماری ایدز مبتلا شدند شناسایی شد.[11] پس از افشای این موضوع در دهه ۱۹۹۰ (میلادی) پرونده‌ای در این مورد تشکیل شد و در خرداد ۱۳۸۳، دادگاه، حکم به پرداخت خسارت از طرف سازمان انتقال خون ایران به ۹۷۴ شاکی پرونده، درمان بیماران مبتلا و عذرخواهی وزارت بهداشت داد. ولی تنها خسارت پرداخت شد و درمان بیماران و عذرخواهی وزارت بهداشت مسکوت ماند.[12] آمار واقعی بیماران هموفیلی و نزدیکان آنان اعلام نشد.[11]

افرادی که در آن زمان دارای مقام رسمی در وزارت بهداشت بودند، همچنان در جای خود قرار دارند و هیچ کس پاسخگوی خون‌های آلوده به اچ‌آی‌وی نیست. در باره این موضوع فیلم‌های مستند و داستانی بسیاری از جمله «پشت دیوار سکوت» ساخته شده‌است. اما تقریباً در همه موارد این فیلم‌ها توقیف یا از نمایش آن‌ها جلوگیری شده‌است.[13] همچنین جمعی از فعّالان روابطِ ایران و فرانسه، با توجّه به نخست وزیر بودن لوران فابیوس در زمانِ این اتّفاق، در سفرِ رسمیِ ایشان به تهران در مردادماهِ ۱۳۹۴ از مقامات حکومتی ایران خواهان صدور حکم جلب وِی و اجازهٔ اعتراضِ مردمی به وِی شدند که با مخالفت مقامات مواجه شدند و بالاجبار اعتراضِ خویش را در مقابل وزارت امور خارجه در سفرِ ژان‌ایو لودریان وزیرِ بعدیِ امور خارجهٔ فرانسه در اسفندماه ۱۳۹۶ بیان کردند. [14]

از دهه ۱۳۸۰ (خورشیدی)، دولت ایران در راستای بهبود بهداشت خانواده و سلامت جامعه فعالیت‌های آگاهی بخشی نسبت به این بیماری و ارائه آموزش‌های جنسی را در سطح کشور شروع کرد. در حال حاضر بنابر گزارش برنامه توسعه سازمان ملل متحد این کشور در بالاترین جایگاه درمیان کشورهای منطقه از نظر بهداشت و ارائه آموزش‌های جنسی در زمینه پیشگیری از ایدز قرار دارد.[15]

نخستین برنامه پیشگیری از اچ‌آی‌وی در ایران توسط برادران علایی (دو پزشک به نام‌های کامیار علایی و آرش علایی) و با همکاری دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه پیاده شد. آن‌ها کلینیک مثلثی را در کرمانشاه پایه‌گذاری کردند که مدلی برای معالجه و مراقبت از مبتلایان شد.[2][16] برادران علایی، پزشکانی که برای فعالیت‌هایشان در زمینه شناساندن و مبارزه با بیماری ایدز در ایران شهرت بین‌المللی داشتند، در سال ۱۳۸۷ به اتهام مخالفت با حکومت بازداشت و حبس شدند که اعتراضات گسترده بین‌المللی را در پی داشت.[17]

از اقدامات عملی دولت ایران برای پیشگیری از شیوع ایدز در این کشور می‌توان به برنامه‌ریزی برای ارائه سوزن و سرنگ استریل به معتادان، لغو ممنوعیت توزیع تیغ یک بار مصرف در زندان‌ها، آموزش‌های جنسی در مدارس و جامعه و نصب دستگاه‌های خودپرداز کاندوم و سرنگ ارزان در سطح شهرها اشاره کرد.[15][18] دولت ایران، هزینه درمان این بیماری تقبل کرده و انجام کلیه آزمایش‌ها، داروها و مشاوره‌ها رایگان است.[2]

همچنین یونیسف در قالب برنامه اچ‌آی‌وی/ایدز با شرکای دولتی و غیردولتی و رسانه‌های جمعی ایران در راستای «ارائه خدمات مطلوب و اطلاع‌رسانی به جوانان» همکاری می‌کند.[19]

بر اساس چهارمین برنامه استراتژیک کشوری کنترل ایدز، ۹۰ درصد مبتلایان باید تا سال ۲۰۲۰ از وضعیت بیماری خود آگاه شوند و تحت مراقبت و درمان قرار بگیرند.[1]

با این حال هنوز بسیاری از مردم و به ویژه جوانان از دسترسی به اطلاعات مربوط به همه‌گیرشناسی اچ‌آی‌وی/ایدز و از اطلاعات مربوط به ضرورت به کار بردن کاندوم هنگام آمیزش جنسی بی‌بهره‌اند و موانع متعددی برای راه‌اندازی کمپین‌های تبلیغاتی گسترده در رسانه‌های ایران در این زمینه وجود دارد.[20] سطح پایین مطالعه در ایران و رجوع بیشتر مردم برای دریافت اطلاعات به رسانه‌های دیداری شنیداری و همچنین انحصار دولتی این دست رسانه‌ها[21] نقش دولت را در آموزش، پیشگیری و ایجاد مقدمات پذیرش افراد اچ‌آی‌وی مثبت در جامعه پررنگ‌تر می‌کند.[22]

از دیگر موانع فعالیت‌های اجتماعی در پیشگیری از ایدز این است که سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO) فعال در زمینه اطلاع رسانی و پیشگیری از سوی نهاد و سازمان‌های دولتی به شکل رقیب نگریسته شده با مشکلاتی در زمینه فعالیت‌های خود مواجهند. این در حالی است که طرح‌های دولتی نیز مدت‌های طولانی در بایگانی‌ها نادیده انگاشته می‌شوند.[23]

براساس اعلام کمیته کشوری ایدز آمار مبتلایان به اچ آی وی/ایدز در ایران تا شهریور ۱۳۹۶ برابر ۳۶٬۵۷۱ نفر گزارش شده‌است.[1] از این شمار ۸٬۳۱۱ نفر فوت کرده و ۱۱٬۹۶۴ نفر نیز به مرحله آخر بیماری یعنی ایدز وارد شده‌اند. بر اساس این آمار که ۸۴ درصد مبتلایان مرد و ۱۶ درصد زن هستند و ۵۴ درصد موارد ثبت شده در گروه سنی ۲۱ تا ۳۵ سال قرار دارند. هم اکنون، آمیزش جنسی محافظت نشده عامل اصلی انتقال بیماری در ایران است.[2]

به علت آگاهی کم مردم دربارهٔ ایدز و روش‌های پیشگیری و درمان آن و با توجه به اینکه سیستم شناسایی فعال این بیماری بخصوص در بین روسپیان، آمار اعلام شده از سوی وزارت بهداشت بیانگر وضعیت واقعی این بیماری در کشور نیست.[24]

وزارت بهداشت آمار واقعی مبتلایان به این ویروس تا شهریور ۱۳۹۶ را بین ۷۰ تا ۱۰۰ هزار نفر برآورد می‌کند. مرکز ملی پیشگیری از ایدز ایران می‌گوید بسیاری از این افراد هنوز شناسایی نشده‌اند.[1] بر اساس تخمینی غیر رسمی تا سال ۱۳۹۰، ۱۲۰ هزار ناقل HIV در ایران وجود داشت.[24] استان‌های مازندران، کرمانشاه، فارس، هرمزگان، خراسان رضوی، اصفهان و تهران از استان‌های پرخطر از نظر ایدز هستند.[8] بیش از ۹۰ درصد زنان مبتلا بدون اینکه آگاه باشند، از طریق شوهرانشان مبتلا به اچ‌آی‌وی می‌شوند.[16] اگر چه میزان مبتلایان به بیماری ایدز در ایران در سال‌های گذشته نسبت به میانگین جهانی کم بوده‌است، اما این بیماری در میان جوانان، زنان و همچنین کودکان کار در حال افزایش است.[25]

در غرب ایران ۸۵ درصد مبتلایان از میان معتادان تزریقی هستند، در حالی که در جنوب ایران ۵۰ درصد ابتلا از رابطه جنسی بین همجنسان ناشی می‌شود.[16]

نقشه درصد همه‌گیری اچ‌آی‌وی در کشورها/ایدز در جهان بر اساس آمار آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا

در ایران، بیش از ۹۰ درصد زنان بدون اینکه آگاه باشند از طریق همسرانشان مبتلا به اچ‌آی‌وی شده‌اند.[2][16]

به دلیل اینکه از نظر اجتماعی بیماران زن بیش از مردان داغ ننگ می‌خورند، از خود تمایل کمتری برای انجام آزمایش اچ‌آی‌وی نشان می‌دهند و اگر آزمایش بدهند، نتیجه آن را افشا نمی‌کنند. شمار فزاینده‌ای از مبتلایان جدید زن، کسانی هستند که اقداماتی جهت پیشگیری از انتقال بیماری‌های آمیزشی انجام داده‌اند ولی این کار را به شکل ناقصی انجام داده بودند.[16]

مطالعات نشان می‌دهند که بیشتر زنان مبتلایان به اچ‌آی‌وی، بی‌سواد یا دارای تحصیلات ابتدایی هستند و از آنجایی که اطلاعات دربارهٔ اچ‌آی‌وی عموماً از طریق روزنامه‌ها منتشر می‌شود. این زنان اطلاعات کافی دربارهٔ نحوه مقابله با آن دریافت نمی‌کنند.[16]

علاوه بر این فقر نیز برخی زنان را به تن‌فروشی هدایت کرده که این نیز آن‌ها را به صورت پیوسته‌ای در خطر ابتلا به اچ‌آی‌وی قرار می‌دهد. همچنین در بین افرادی که شغلشان تن‌فروشی است، استفاده از مواد مخدر مرسوم است و این خطر ابتلا به اچ‌آی‌وی را دوچندان می‌کند.[16]

دختران والدینی که به اچ‌آی‌وی مبتلا بوده‌اند جزء آسیب‌پذیرترین اقشار محسوب می‌شوند. زیرا مردانِ کمی حاضر هستند با آن‌ها ازدواج کنند. همچنین عموماً به‌دلیل بیماری والدینشان و از دست دادن شلغلشان، خانواده بیشتر این دختران بسیار فقیر هستند.[16]

از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶، با شناسایی و مراقبت از ۷۴ زن باردار که حتی خود آن‌ها از ابتلا به اچ‌آی‌وی آگاه نبودند، ۹۷ درصد از نوزادان به دنیا آمده، سالم بودند. از سال ۱۳۹۷ انجام تست اچ‌آی‌وی از تمامی زنان باردار انجام می‌شود.[1] بین سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷ شمار زنانی که از راه جنسی به ویروس اچ‌آی‌وی آلوده شده‌اند ده برابر شد.[9]

بسیاری از کودکان کار که امروزه از سوی پیمانکاران شهرداری تهران در فرایند تفکیک زباله به صورت دستی به کار گرفته می‌شوند در معرض ابتلا به ایدز، هپاتیت سی و هپاتیت ب هستند. چنانکه براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی به دلیل وجود زباله‌های تیز و برنده در ترکیب زباله‌های عادی، ۲۱ میلیون مورد هپاتیت سی، دو میلیون هپاتیت بی و ۱۶۰ هزار مورد اچ‌آی‌وی از طریق زباله‌های خطرناک در مخازن عادی منتقل می‌شود.[26]